«Бэлэм буол» хаһыат – Саха сиригэр аан бастакынан эдэр кэрэспэдьиэннэри иитэр кыһанан буолбута, юнкоровскай хамсааһыны тэрийбитэ. Бастакы юнкоровскай постар 1970 с. В.И.Ленин 100 cылыгар анаан «Бэлэм буол» хаһыат иһинэн тэриллибиттэрэ. Таатта улууһун Алампа аатынан Ытык Күөл 1 №-дээх орто оскуолатыгар “Кыраһа” эдкорпоһу СӨ үтүөлээх учуутала, Россия Президенин “Россия бастыҥ учууталлара” Гранын кыайыылааҕа, Росссия үөрэҕириитин туйгуна, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ, “Саха — Азия оҕолоро”, “Барҕарыы” фондалар стипендиаттара, “Улуус сайдыытыгар кылаатын иһин” бэлиэ хаһаайката, Учууталлар уонна общественность 11 съезтэрин делегата Мария Николаевна Колесова 1984 c. тэрийбитэ.
Ааспат-арахпат ахтылҕан
«Кэскил» оҕо хаһыата —
Сурук-бичик биһигэ.
Сэһэнэ да үгүһэ,
Сорудаҕа да элбэҕэ!
Эдкор Шура Акимова хоһоонуттан.
Хас биирдии саха тыллаахха бастакы оҕо хаһыата- “Бэлэм Буол” барахсан аата киһи сүрэҕин ортотунан нүөлүйэн киирэр буоллаҕа эбээт!
Төһөлөөх үгүс оҕо бу хаһыаттыын доҕордоһон, киэҥ билиини сомсон, сурук-бичик киэҥ киэлитигиэр бэйэлэрин суоллаарын-иистэрин хаалларбыттара буолуой?
Үөрэхпин бүтэриэхпиттэн унньуктаах 42 сыл устата бу хаһыаты арахсыспыт аргыс, оттон үтүө сүбэһит, үлэһиттэрин чугас аймах-доҕор оҥостубутум. Онон хас үлэлээбит оскуолаларбар эдэр кэрэспэдьиэннэр постарын тэрийэрим.
Эдэр кэрэспэдьиэннэр постарын тэрийии туһунан сорудах тахсарыгар оруобуна үөрэхпин бүтэрэн, Муома орто оскуолатыгар үлэлии тииийбитим. Дьэ, онно «Кыраһа» диэн бастакы поспун тэрийбитим. Хоту дойду оҕолоро элэккэйдэрэ сүрдээх, батыһа сылдьаллар, үксүлэрэ орто сүһүөх кылаас оҕолоро. Ити оҕолору хаһыакка суруйарга, сценкаҕа оонньуурга дьарыктыыбын. Быһата, ити оҕолору кытта “оонньоон”, күнүм үтүөтүн барыырым.
Биирдэ чоҕулуччу көрбүт хап-хара харахтаах, ис киирбэх, номоҕон дьүһүннээх, кулуһун курдук көнө уҥуохтаах кыыс куруһуокка киирээри күлэн мичилийэ турар эбит. Ол тохсус кылаас үөрэнээччитэ Гутя Хабарова, билигин өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр Россия суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, “Учууталлар учууталлара” бэлиэ хаһаайката, “Мэҥэбил” диэн эдкордар постарын тэрийээччитэ буолар. Ити кэмҥэ тэтэрээт муҥунан хоһоон, тэттик кэпсээн бөҕөтүн суруйбута.
Онтон мин икки сыл үлэлээт, Харбалаах орто оскуолатыгар “Харбалаах кыымнара” поһу тэрийэн, уон төгүрүк сыл үлэлэппитим. Онно үлэлии сырыттахпына, “Бэлэм буолтан” Варвара Федотовна Мякишева кэлэ сылдьыбыта, оҕолору кытта көрсөн, сүбэ-ама биэрбитэ. Хаһыат үгүс сорудахтарыгар көхтөөхтүк кыттарбыт. Ситиһиилээх үлэбит түмүгэр “Артекка”, “ Орлёнокка” барар босхо путёвканан наҕараадаланарбыт.
Төрөөбүт оскуолабар, Алампа аатынан Ытык Күөл орто оскуолатыгар, «Кыраһа»диэн ааттаах үһүс пуоспун тэрийбитим. Унньуктаах 30 сыл устата Сэбиэскэй Сойуус көхтөөх биэнньиэрдэриттэн саҕалаан, сайдыылаах 21с үйэ хас да көлүөнэ оҕолоро дьарыктаммыттара.
Мин 24 сыл үлэлэппит «Кыраһа» поһум пресс-киин буолбута. Көмөлөһөөчөлөрүнэн омук тылын учуутала В.П.Огонерова, нуучча тылын уонна литературатын учуутала Д.Е.Неустроева анаммыттара. Ыйга биирдэ тиһигин быспакка «Кыраһа» хаһыат тахсара. Бөлөх урукку үтүө үгэстэрин дириҥэтэн салгыыр сыаллаах үлэтин сүрүннээбитэ.
Урут саха тылын эрэ учууталлара Алампа аатын үйэтитиигэ бэйэлэрэ эрэ мөхсөр эбит буоллахтарына, бүтүн уопсастыбаны хамсаттахха эрэ, кэскиллээх дьыала тахсыыһы диэн, бырайыак толкуйдаабытым. Урут сэбиэскэй кэмтэн тэрилтэлэри кытта астыһан үлэлиирбит, ону дириҥэтэн “Алампа түөлбэтэ” диэн бырайык суруйан, 2009 с. Россия Президенин “Россия бастыҥ учуутала” Гранын кыайыылаахтарын түмсүүлэригэр кэпсээбитим. Дьэ, онтон бүтүн кэлэктиип Алампаны үйэтитиигэ айымньылаахтык үлэлээбитэ.
“Алампа түөлбэтэ” бырайыакка “Кыраһалар» — тутаах дьон, көрөр харахпыт, сүүрэр атахпыт. Оскуолаттан саҕалаан, улууска, региоҥҥа, өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ үгүс тэрээһиннэри ыыппыппыт. Манна алтыһар тэрилтэлэрбит, төрөппүттэрбит күүс-көмө буолаллара. Бу тэрээһиннэргэ эрэдээктэр Нина Иннокентьевна Протопопова барахсан көх-нэм буолан, “Кэскил» хаһыат үлэһиттэрэ тахсан, кыттыыны ылаллара. Таатта улууһун эдэр кэрэспэдьиэннэрин түмэн, “Алампа аартыгынан” диэн бастакы сүлүөтү үрдүк таһымнаахтык ыыппыппыт. Манна В.Н.Угарова салалтатынан бүтүн делегация тахсан, күүс-көмө буолан, маастар-кылаастары ыытан, оҕолору кытта көрсөн, пост салайааччыларыгар семинар оҥорон, үлэ күөстүү оргуйбута. Өрөгөйдөөх тэрээһин чэрчитинэн айар талааннаах кэрэспэдьиэннэргэ анаан улуустааҕы “Айар Куо” куоҥкурус ыытыллыахтаах этэ. Ону баара, Тааттаҕа сибиинньэ дьаҥа туран, сорох оскуолалар харантыыҥҥа сабыллан олороллоро. Иннэ гынан, күрэскэ урукку «Харбалаах кыымнара” уонна “Кыраһа” күөн көрсүбүттэрэ. Кыттааччылар суруналыыс туттар тэриллэриттэн оҥорбут моделлара дьон интэриэһин тарпыта. Ол курдук, Уолбаттан саха тылын учуутала А.П.Боппосова кылааһын оҕолорунуун айбыт муодата дьону сөхтөрбүтэ. Уобараһа — саха дьахтара. Былааччыйата, бастыҥата — хаһыат, кытыйата папье-маше, дэйбиирэ кассета пленката, тууйаһа – икки диискэ уонна скрепкалар. Кыттааччылар да бары талааннаах, этэн-тыынан, саҥаран-иҥэрэн, чаҕылхай кыргыттар этэ. Онон Тааттатааҕы гимназия төрүт култуура учуутала, куруһуок салайааччыта, хомусчут, тойуксут Л.П.Аргунова дэгиттэр талаанын көрдөрөн, «Айар Куо” үрдүк аатын ылбыта.
Онтон сайын бэс ыйыгар, Алампа 125 сылыгар анаан «Алампа түһүлгэтэ” өрөспүүбүлүкэтээҕи оҕо ыһыаҕын тэрийбиппит. Иккис күн «Алампа сулуһа” диэн ааттаан, эдэр кэрэспэдьиэннэр күрэстэрин ыыппыппыт. Манна Чурапчы, Амма, Мэҥэ, Хаҥалас, Томпо, Аллайыаха, Эбээн Бытантай, Кэбээйи уонна Таатта оҕолоро кыттыыны ылбыттара. Күрэһи “Кэскил” хаһыат суруналыыһа, бары бэркэ былар, сөбүлүүр кыыспыт Анисия Иевлева бэрт сэргэхтик иилээн-саҕалаан ыыппыта. Түмүккэ үһүс миэстэни Чурапчы “Тускул” постан Кеша Яковлев, иккиһи Чурапчы Чыаппаратыттан Карина Семенова, бастакы миэстэни Томпо Кириэс Халдьаайытыттан Оксана Неустровеа уонна Гран-При хаһаайынынан Ытык Күөл “Кыраһатыттан” Дьулус Попов буолан, “Алампа сулуһа” үрдүк аатын ылбыта. Иккини күнү быһа В.П.Огонерова, Д.Е.Неустроева оҕолорун кытта “Кыраһа” хаһыаты таһааран, түһүлгэ кыттыылаахтарыгар түҥэппиттэрэ.
Алампа төрөөбүт-үөскээбит, биһигин ыйаабыт, киинэ түспүт сиригэр экскурсияҕа оҕолорбутун илдьэн сырытыннаран, онно хоһооннорун аахтаран, «Алампа ыллыгынан” киинэ устубуппут. Ити киинэбит ыһыахха лауреат буолан, маннааҕы телестудияҕа, НВК-ҕа көстүбүтэ.
Саха өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Е.А.Борисов ыйааҕынан Алампа төрөөбүтэ 125 сыллаах үбүлүөйүнэн учуонайдар, суруйааччылар түмсэн, “Алампа – Булуҥ сиригэр” литературнай экспедицияҕа киирэн, хоту Алампа үлэлээбит бөһүөлэгэр, Күһүүргэ, Дьохсоҕонтон Катя Гладкина, Аня Татаринова уона “Кыраһаттан” Уля Огонерова, Миша Колесов барсыбыттара, мин салайааччы быһыытынан барбытым.
Биһиги, “Кыраһалар”, Алампа айар үлэтин утумнаахтык үөрэтэн, чинчийэн, оҕолорбут научнай-практическай кэмпириэнсийэлэргэ куруутун ситиһиилээхтик кытталлара. Ордук Шура Постникова, Кеша Васильев, Уля Огонерова, Дьулус Попов, Дуня Тистяхова, Сардаана Игнатьева, Айтал Саввин, Уйгулаана Матаннанова инники күөҥҥэ сылдьаллара. Уйгулаана Санкт Петербурга ыытыллыбыт “Интеллектуальное возрождение” куонкурус-кэмпириэнсийэҕэ “Столкновение добра и зла в поэзии А.И.Софронова” дакылаатынан кыттан, 36 оҕоттон иккис миэстэни ылан, улуу Алампаны Россия таһымыгар таһаарбыта. Оччолорго Россияҕа кыттыы тыа сириттэн аҕыйах этэ.
Суруллубут суоруллубат — оҕо бэйэтэ эт мэйиитинэн толкуйдаан, хасыһан, чинчийэн суруйбут үлэлэрин уруоктарга туһанар улахан көдьүүстээх.
“Кыраһа” түмсүүлэригэр “Бэлэм Буол” тэриллибит историятыттан саҕалаан, “Кэскил” үлэтин-хамнаһын туһунан үгүстүк кэпсэтээччибит. Үлэһиттэр тапталлаах хаһыаттарын букатын чугастык ылынааччылар. 2001 с. оҕо хаһыата тахсыбыта 65 сыллаах үбүлүөйүнэн хаһыат эрэдээктэрэ Н.И.Прототопова, солбуйааччыта В.Н.Угарова, суруналыыстар И. Андросов, А. Павлов-Дабыл, С.Муксунов, фотограф М Васильева уо.д.а. уопсайа 12 суруналыыс үөрэн-көтөн кэлбиттэрэ. Көрсүһүүнү оҕо библиотекардарын кытта тэрийбиппит. Онтон 2009 с. “Кыраһа” пост тэриллибитэ 25 сылын туолар өрөгөйдөөх үбүлүөйүгэр В.Угарова, Е. Третьякова, А. Иевлева, В.Иванов, В.Пак, Т.Жиркова, А.А.Аргунова, “Чуораанчык” эрэдээктэрэ О.Н.Корякина-Умсуура кэлэн үөрүүнү үллэстибиттэрэ.
Онон оҕолор “Кэскил” хаһыаты бары өттүнэн чинчийэн, дакылаат суруйан, араас кэмпириэнсийэлэргэ ситиһиилээхтик көмүскээбиттэрэ. Ол курдук, Дуня Тистяхова “Кэскил” хаһыат төрөөбүт тылга уһуйааччы быһыытынан” диэн 1937 с. саҕалаан, сэттэ уон сыл устата Тааттаттан төһө оҕо “Бэлэм Буолга” (“Кэскилгэ”) кэрэспэдьиэн быһыытынан дьарыктанан, туох идэни ылбыттарын чинчийбитэ. Түмүгэр, оҕолор саха салаатын бүтэрэн, учуутал, хаһыат, араадьыйа, түмэл, тэлэбидиэнньийэ үлэһиттэрэ буолаллар эбит диэн санааҕа кэлбит.
Алгыс Монастырев “Кэскил хаһыат – талба Тааттаҕа” , Дима Бояров “Учуутал угуйар сулуһа” дакылааттара биһирэммиттэрэ.
Бэйэбит кыахпытынан хас да кинигэни таһаардыбыт. 1997 с. оҕолор айымньыларын түмэн, “Ыллык”, 1997 с. Өксөкүлээх Өлөксөй үһүйээннэрин, номохторун нууччалыы тылбаастаан “Үһүйээннэр, номохтор”, 2002 с. “Күн утахтара”, 2011 с. “Алампа ыллыгынан” (Колесова М.Н, Огонерова В.П., Неустроева Д.Е.) уонна оҕолорбун үйэтитэр сыаллаах , “Оҕо саас бичигэ” кинигэ күн сирин көрдө. Бу кинигэни “Кыраһа” урукку кэрэспэдьиэнэ А.Постниковалыын сыралаһан таһаартардыбыт.
“Таатта ТВ” телехампаанньаны кытта бииргэ алтыһан, бэрт таһаарыылаахтык үлэлээбиппит. Ол курдук, 2002 с. “Дьөһөгөй оҕото – литература быстыспат ситимэ”(телеурок), 2003 с. Өксөкүлээх Өлөксөй 125 сылыгар “Таатта үрэх үрдүгэр” (оҕо ыһыаҕа), 2006 с. “Амма Аччыгыйа – айылҕаны ойуулааһын маастара”, “Сааскы кэм” ромаҥҥа дьахталлар мэтириэттэрэ”, 2011 с. “Алампа ыллыктарынан», 2016 с. “Алампа мин олохпор” (телеурок) олохтоох тэлэбидиэнньэҕэ, “Саха” НКИХ көстүбүттэрэ. “Хотугу Сулус” ТРК режиссера С.Х. Элякова “Кыраһа” туһунан “Оҕо саас махтала, таптала эйиэхэ ананнын” диэн биэриитэ “Саха” НКИХ иккитэ көстүбүтэ.
“Кэскил” хаһыат сонуннары эрэ сырдатар буолбатах, оҕо аймах дэгиттэр сайдыытыгар, кэлэр кэскил туһугар туруулаһар, кинилэр инники олохторугар кыһаллар. Ытык Күөл орто оскуолата эргэрэн, көтүллэн, оҕолоро уон сиринэн тарҕанан үөрэммиттэрэ. Оҕолор да, учууталлар да олус эрэйдэммиттэрэ. 1989 с. күһүн “Кыраһа” бөлөх чилиэннэрэ “Бары үчүгэйи — оҕолорго” диэн оскуола суоҕун туһунан муҥатыйан “Бэлэм буолга” суруйбуттара. («Бэлэм Буол” 1989 с. 22/08). Онуоха эрэдээксийэ Таатта оройуонун салайааччыларыттан эппиэти күүтэн мэлийбит. Онтон суруналыыс Таисия Алексеева Тааттаҕа кэлэ сылдьан, “Умнуллубут тыл – оскуола” ыстатыйата тахсар. Дьэ, ол эрэ кэннэ хата хамсааһын тахсыбыта. Аны 1992 с. эдэр кэрэспэдьиэннэрэ алын сүһүөх кылаас үөрэнээччилэрэ сууллаары, уута муостатынан таһымныы турар оскуолаҕа үөрэнэллэрин туһунан “Оскуола – түүлгэ эрэ” диэн ыстатыйаны “Кэскилгэ” ыыппыттара. Ити кэмҥэ суруналыыс Иван Андросов кэлэн, “Кыраһалары” кытта көрсүбүтэ, боппуруоһу дьүүллэспитэ, салалтаҕа сылдьыбыта. 1996 с. тапталлаах хаһыаппыт көмөтүнэн, оҕолоро ыра санаалара туолан, үс мэндиэмэннээх, 844 миэстэлээх таас уораҕай үлэҕэ киирбитэ.
Дьэ, ити курдук, эдэр-эмэн сааспыттан лаппа сааһырыахпар диэри “Кэскиллиин” -“ Бэлэм Буоллуун” алтыһан, аҥардас “Кыраһа” эдкорпост салайааччытынан орулуур 30 сыл устата салгыбакка, сылайбакка астына үлэлээбитим.
“Кэскил” хаһыат 4 бастыҥ кэрэспэдьиэннэригэр “Күөх бөрүө”, “Көмүс бөрүө”, 2011 с. Уля Огонероваҕа “Сыл бастыҥ кэрэспэдьиэнэ”, 2013 с. Дьулус Поповка “Көхтөөх кэрэспэдьиэн” анал бэлиэ аат иҥэриллибитэ. 2010 с. эдэр кэрэспэдьиэн постарын “Бастыҥ салайааччы” ааты ылар чиэскэ тиксибитим. Үгүс оҕо “Кэскил” хаһыат путевкатынан Россиятааҕы “Артек”, “Океан”, “Орленок”, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Кэскил”, “Смена”, “Каландарашвили” лааҕырдарга сынньаммыттара.
«Кыраһа” эдкордара — оскуола киэн туттар үөрэнээччилэрэ. Алампаны үйэтитиигэ үгүс ситиһиилээх 15 оҕо А.И.Софронов-Алампа аатынан стипендиат, 3 оҕо Реас Кулаковскай аатынан стипендиат буолбуттара. Барытыгар дэгиттэр дьоҕурдаах, үчүгэй үөрэхтээх «Кыраһа” 6 оҕото Президент харыйатыгар сылдьыбыттара.
Түмүктээн эттэххэ, “Кыраһаҕа” дьарыктаммыт оҕолор олоххо бары бэйэлэрин миэстэлэрин булан, араас эйгэҕэ ситиһиилээхтик үлэлии сылдьалларыттан киһи үөрэрэ. Аҕыйаҕы холобурдаан эттэххэ, Катя Винокурова педагогика, Шура Акимова филология билимин кандидаттара, Уля Томская Федеральнай нолуок сулууспатын Саха сиринээҕи салаатын салайааччыта, Руслан Платонов СӨ Президенин дьаһалтатын социальнай боппуруостарга салайааччыта, Миша Тарасов улуус социальнай харалтатын салайааччыта буола үүннүлэр.
Университеппын бүтэриэхпиттэн унньуктаах 42 сыл устата ыкса сибээстэһэн үлэлээбит эрэдээксийэм дьонун ахтабын, суохтуубун. Мындыр, бар дьон ытыктыыр, сүгүрүйэр талааннаах суруналыыһа Н.И.Протопопова салалтатынан наһаа сылаас эйгэлээх, түмсүүлээх, үлэһит кэлэктиип биир дьиэ кэргэн курдук эйэлээхтик-иллээхтик үлэлээн ааспыттара. Кэм-кэрдии аастаҕын аайы Н.И.Протопопова, В.Н.Угарова, А. Иевлева, Т.Алексеева, А.Васильев, В.Пак, В.Иванов, А.Павлов-Дабыл, Е.Иринцеева уо.д.а., үөрэ-көтө көрсөллөрүн, күүрээннээх үлэ үөһүгэр сылдьыбыт ааспыт кэмнэрбин саныыбын. Наһаа да үчүгэй кэмнэр ааспыттар эбит. Ааспат-арахпат ахтылҕан диэн маны этэн эрдэхтэрэ…
Билигин “Кыраһаны” СӨ үөрэҕириитин туйгуннара В.П.Огонерова, П.Р.Дедюкина уонна эдэр кэскиллээх учуутал Я.М.Егорова иилээн-саҕалаан үлэлэтэллэр.
“Кэскил” хаһыат “Бэлэм буол” урукку, үтүө үгэстэрин салҕаан «кулуһунун куугуначчы оттон”, эдэр кэрэспэдьиэннэргэ уус-уран тыл, мындыр өй, эстибэт эрчим, уҕараабат дьулуур бастыҥ холобурун көрдөрөрүгэр баҕарабын! Оҕо саас махтала, таптала эһиэхэ ананнын!