«Зеленый пояс Вилюя» экологическай пуонда нэһилиэнньэни айылҕа харыстабылыгар уһуйар, тулалыыр эйгэни харыстыыр сыаллаах 2013 сыллаахха тэриллибитэ. Пуонда үлэтин туһунан салайааччы Прасковья Гаврильевна Макарова билиһиннэрэр:
— Биһиги пуондабыт Бүлүүтээҕи ойуур хаһаайыстыбатын дириэктэрэ, Бүлүү сирин патриота Дмитрий Макаров аатын сүгэр. Дмитрий Гаврильевич 2000 сылтан лесхоз дириэктэринэн ананан, үлэтин ис-иһиттэн сөбүлээн, ирдэбили тутуһан үлэлээбитэ. Үлэтин кыайа-хото тутан, Бүлүү лесхоһа өрөспүүбүлүкэҕэ элбэхтик ааттанарын ситиспитэ. Үлэҕэ ирдэбиллээҕэ, үлэһиттэригэр, бэтэрээннэргэ кыһамньылааҕа. Кини олоххо киэҥ көрүүлээх буолан, улуус сайдыытыгар кылаатын киллэрбитэ, Герой Степанов Н.С. аатын үйэтитэргэ элбэх сыратын биэрбитэ. Дмитрий Гаврильевич этиитинэн Бүлүү улууһун гербэтигэр бэс лабаалара киирбиттэрин үгүс киһи билбэтэ буолуо.
Дендропаарка тутуутун олоххо киллэриэхпит
— Пуондабыт үлэлээбитэ ахсыс сылыгар барда. Биир улахан сыалбытынан-сорукпутунан Дмитрий Гаврильевич ымыы оҥостубут баҕа санаатын – сибэккилиир, астаах мастар саадтарын — Бүлүү куоратын Улахан Хомустаах күөлүн кытылыгар тэриллэр Дендропарка тутуутун олоххо киллэрии буолар. Бу улахан бырайыак олоххо киллэриигэ үп-харчы өттүнэн уонна техническэй өттүнэн күчүмэҕэйдэрдээх. Ол гынан баран, пуонда ылсан, бу бырайыак олоххо киирэн эрэр. Ордук 2018 сылтан саҕалаан араас өрүттээх элбэх үлэ барда, иннибитигэр өссө да элбэх сорук турар.
— «Бүлүүбэр тапталым бэлиэтэ – айылҕа кэрэтин бэлэҕэ» бырайыагы үлэлэтэн, Бүлүү улууһун нэһилиэктэригэр сибэккилиир мастары олордобут. Пуонда бэлэхтээбит сэдэх мастара Үгүлээт, Кыадаҥда, Өкүндү, Тааһаҕар нэһилиэктэрин сквердэригэр, Бүлүү 3-с №-дээх, Мастаах оскуолаларыгар үүнэллэр. Акация, бузина, черемуха үнүгэстэрин Бүлүү улууһугар бастакынан лесничествону тэрийбит Бөтүҥ оскуолатыгар туттарыллыбыта.
«Саха сирин усулуобуйатыгар кыра куораттари уонна нэһилиэктэри көҕөрдүү үлэтэ. Д.Г. Макаров аатынан «Зеленый пояс Вилюя» пуонда үлэтин холобурунан кэмиэрчэскэйэ суох уопсастыба оруола» диэн дакылаатынан пуорумнарга, кэмпириэнсийэлэргэ кыттыбытым. Саха сиригэр көҕөрдүү үлэтэ аныгы ирдэбилгэ соччо эппиэттээбэт. Ол курдук, массыына элбии турар, оттон быылы тутар, салгыны ыраастыыр хаачыстыбалаах мастарбыт үрдүк мастар буолаллар. Көҕөрдүү «аллараа этээһин» олордуу мэлигир. Ол ордук оҕолорго кутталлаах – кинилэр массыына сылдьар таһымыгар сылдьаллар. Аныгы үйэҕэ көҕөрдүү үлэтэ саҥа ирдэбилгэ бары өттүнэн – эстетическай, быылтан-тыастан-уустан, тыалтан көмүскүүргэ – эппиэттиэхтээх. Онон сонун мастары олордуу эмиэ элбиэхтээх.
Оскуолалары, уһуйааннары кытта үлэлиибит
– Биһиги улуус оскуолаларыгар ойуур хаһаайыстыбаларын сөргүтэн, саҥалыы тэрийэбит. Билигин номнуо түөрт лесничество үлэлиир. Кинилэр инникитин нэһилиэктэри уонна куораттары көҕөрдүүгэ үлэлиир тирэх пууннар буолуохтаахтар. Бу бырайыакпытын былаанын торумнаан, бэйэбит үппүтүнэн саҕалаабыппыт, онтон салгыы улуус дьаһалтата өйөөн, үбүлээһин өттө кэҥээн, үлэ да күүһүрбүтэ.
Оскуолалары, ордук уһуйааннары кытта, ыкса үлэлиибит. Үлэбит кинилэргэ аналлаах буоллаҕа дии. Ол курдук, холобур, «Чыычаах куората» куонкурус ыыппыппыт. Оҕо уһуйааннарын иитиллээччилэрэ, оскуола алын кылааһын оҕолоро төрөппүттэриниин, улахан оҕолор бэйэлин илиилэринэн көтөрдөр дьиэлэрин оҥорбуттара. Бу скворечниктар Дендропаарка бастакы оҥоһуктарынан буолаллар.
Үлэбит хайысхата элбэх
— 2014 сыллаахха пуонда көҕүлээһининэн тэриллибит “Бүлүү Эбэ күнэ” 2017 сыллаахтан Бүлүү бөлөх улуустары барыларын хабар. Кыадаҥдаҕа ыытыллыбыт «Кымыс—Дьөһөгөй бэлэҕэ» кымыс бэстибээлэ, Бүлүүгэ Уолбут сиригэр биллиилээх модель, меценат Наталья Водянова пуондатыттан оҕо былаһааккатын оҥоруу, «Ыра санаам – ыраас Бүлүүм» диэн “Үүнэр көлүөнэ пуондатын” өйөбүлүн ылбыт бырайыак чэрчитинэн сквердэргэ, былаһааккаларга мас олордуутун, Кыадаҥнаҕа Р.К. Маак таарыйан ааспытын туоһулуур мэҥэ бэлиэтин туруоруу, норуодунай учуутал Михаил Андреев олорбут дьиэтигэр өйдөбүнньүк дуоска ыйаныыта – бу пуонда сэмэй ситиһиитэ.
2018 сыллаахха АЛРОСА хампаанньа даамбата тоҕу баран, Бүлүү өрүс киртийбитэ. Онуоха пуонда көҕүлээн, Бүлүү бөлөх улуустарын оҕолоро курутуйуу бэлиэтэ – 4000 кумааҕы кыталыгы оҥорон, Ил Дархан Айсен Николаевка туттарбыттара.
Пуонда быйылгы үлэтэ
— Пуонда Улуу Кыайыы 75 сылынан «Яблоневые сады Победы» диэн киэҥ далааһыннаах ааксыйаны тэрийэн ыытта. Бу бырайыак чэрчитинэн яблоня мастар Бүлүүтээҕи педколледж, Бүлүү куоратын, Тааһаҕар, Дьөккөн, Бөтүҥ, Балаҕаччы, Үгүлээт, Тыымпы, Хампа дьыссаттарын уонна оскуолаларын сквердэригэр, нэһилиэктэр буолуссаттарыгар уонна сквердэригэр олордулуннулар. Бу мастарбыт кэнэҕэскитин даҕаны үүнэр ыччакка Муус Кудулу Байҕал эҥээриттэн, ирбэт тоҥ буордаах Саха сириттэн саа-саадах тутан, Ийэ дойдуларын көмүскэлигэр Европа чэлгийэр саадтаах сирдэригэр тиийбит саха саллааттарын суолун саната туруохтара.
2019 сылга ыытыллыбыт Россия Президенин Гранын ылар күрэххэ кыттан, «Школьные лесничества Вилюя – наследники Героя Советского Союза, воина-лесника Степанова Николая Саввича» диэн бырайыакпыт кыайыылаахтарга киирсэн, үөрүүбүт муҥура суох. Бу бырайыак чэрчитинэн, 3 оскуолаҕа – Өкүндүгэ, Мастаах, Бүлүүтээҕи 3-с нүөмэрдээх оскуолаларга кэрэ, сиэдэрэй мастар питомниктара баар буоллулар. Манна уу кутар тээбирин, емкостар, насос уонна үүнээйи үнүгэстэрэ, уоҕурдуу, сайыҥҥы өттүгэр, кыра да буоллар, уу кутар, көрөр-харайар үлэ төлөбүрэ көрүллэн, олордуллубут үнүгэстэр сөптөөх харайыыны аастылар. Бу оскуолалар дириэктэрдэрэ, кэллэктииптэрэ уонна оҕолор лесничестволарын салайар учууталлар, чахчы да, бэриниилээхтик үлэлээтилэр. Черемуха, акация, сирень, яблоня уо.д.а. сибэккилиир мастар олордуллуннулар. Кэнэҕэскитин бу питомниктар оҕолор науканан, практическай үлэнэн дьарыктанар былаһааккалара буолалларын таһынан, нэһилиэктэригэр көҕөрдүү үлэтигэр саҥалыы тыыны киллэриэхтэрин саарбахтаабаппыт.
Бырайыакпыт биир хайысхатынан Бүлүү куоратыгар Экологическай ыллык – экотропа тутуута этэ.
Бу ыллыкпыт Дендропаарк турар сиринэн, Хомустаах Эбэ кытылыгар оҥоһулунна. Ыллык суолтата – айылҕалыын алтыһар кэмҥэ араас информацияны билии-көрүү. Ол инниттэн сиэдэрэй оҥоһуулаах, дириҥ ис хоһоонноох стендэлэр оҥоһулуннулар. Билиҥҥитэ 11 станция (оҥоһуктар турар сирдэрэ) баар буолла. Олор истэригэр Кыһыл кинигэҕэ киирбит лыахтар, балыктар тустарынан, күндү түүлээх кыыллар, араас мастар тустарынан кэпсиир стендэлэр турдулар.
Былырыын баччаларга тутуллубут чыычаахтары уйалардаах, аһыыр сирдээх «Чыычаах куората» эбии бөҕө-таҕа, тупсаҕай тутуулаах стендэнэн киэркэйдэ. Маны «Алмаасэргиэнбаан» үлэһиттэрэ тус бэйэлэрин баҕа санааларынан туруордулар уонна итиннэ акация хонуутун олортулар. Кинилэргэ өссө төгүлүн махталбытын тиэрдэбит.
“Кэскил” оҕо киинигэр Т.П. Митинэ салалтатынан краеведение, туризм куруһуогар дьарыктанар оҕолор бу ыллыкка экскурсовод, гид буолуохтара былааннанар. Пуонда үлэтин эрэ буолбакка, улууска ыытыллар экология хайысхатынан үлэни эмиэ оҕолор, чуолаан, “Кэскил” киинин эдэр репортердарын бөлөҕө пуонда иһинэн “Эко-репортер” кулууп тэринэн, үлэлээн эрэллэр. Оҕолорго бэйэлэрин саастыылаахтарыттан киирбит информация ордук ылыннарыылаах., тиийимтиэ буолар. Эко-репортердары салайар К.В. Дорофеева салайар.
Бу кулууптар үлэлэригэр пуонда, төһө кыалларынан, материальнай өттүнэн көмөлөр былааннаах. Ол курдук, Үүнэр ыччат пуондатын граныгар кыайан, “ЭКО-Репортер” кулууп бырайыагынан принтер, диктофоннары ыллыбыт. Гидтэрбитигэр анаан, киһи саҥатын улаатыннарар аныгылыы маллары ылыахпыт, кэтэр таҥастарын, пуорманы толкуйдуохпут.
Хомойуох иһин, ыарыы өрө туран, ылыллыбыт хааччахтар мэһэйдэрэ биһиги үлэбитигэр элбэх. Ону ол диэбэккэ, былааннаммыт үлэбитин олоххо киллэрэгэ дьулуһабыт.
Олохтоох нэһилиэнньэ, былаас көмөтө наада
— Экологияны тупсарарга экологическай кыһалҕаны ылсан үлэлиир олохтоох дьоммутун кытта былаас өттүттэн бииргэ үлэлиир ирдэнэр. Эрдэттэн сэрэтии үлэ, научнай кэтээн көрүү (мониторинг) эрэ ыытылыннаҕына, кыаллар. Итиэннэ нэһилиэктэр уонна куораттар пааркабай хаһаайыстыбаларын сөптөөхтүк ылсан кэҥэтэр, көҕөрдүү үлэтигэр саҥа көрүүнү, аныгы олох ирдэбиллэрин тутуһар наада. Дьон көмөтө суох улахан бырайыактар олоххо киирэллэрэ күчүмэҕэй. Холобурун, Бүлүүтээҕи Дендропарк атаҕар турарыгар дьоммут-сэргэбит, куорат уонна улуус дьаһалталара туора турбаттарыгар эрэнэбит.