Хапсаҕай – саха омугар бастакы нүөмэрдээх спорт национальнай көрүҥэ буолар. Бүлүү улууһун үрдүк таһымнаах бөҕөһө Николай Николаев спорка суолун, санааларын, сүбэлэрин туһунан кэпсээнин билиһиннэрэбит.
– Мин Бүлүү улууһуттан Дьөккөн нэһилиэгиттэн сылдьабын. 1990 сыллаахха төрөөбүтүм. Ийэм – Елена Семёновна, Абый улууһуттан төрүттээх. Аҕам- Иван Иванович, Бүлүү Дьөккөнүн олохтооҕо. Спордунан бастакы кылаастан саҕалаан дьарыктанабын. Маҥнайгы тренерим – Егор Егорович Петров. 2010 сылга хапсаҕайга холонон көрбүтүм. Аан маҥнай оскуоланы бүтэрэн баран, улахан дьону кытта киирсэргэ олус ыарырҕатар этим. 2011 сылга ыалдьан тохтоон турардаахпын.
2012 сыллаахха Бүлүүтээҕи педагогическай кэллиэскэ киирэн, хапсаҕайынан күүскэ дьарыктаммытым. Сыл аҥаарын иһигэр Саха сирин спордун маастарын толорбутум. Билигин бу бэйэм үрдүк ситиһиим диэн 2018 сылга “Бастыҥ хапсаҕайдьыт” уонна Саха сирин абсолютнай чемпиона буолбутум. Билиҥҥи кэмҥэ доҕотторум чааһынай «Саха Арена» диэн күрэхтэһии тэрийдилэр. Онно кыттан, 95 киилэҕэ диэри ыйааһыҥҥа чемпион буоллум.
Эрчиллии
Оҕо бэйэтин кыаҕын ситтэҕинэ, дьарыктыырга табыгастаах буолар. Өйүн-санаатын кыра сааһыттан сааһылаан, бойобуой, “спартанскай” олоххо бэлэмниэххэ наада. Мин бэйэм оннук толкуйдуубун. Биһиги, сахалар, майгы, күүс-уох, өй-санаа баар дьоно буолабыт. Кыра сааһыттан саҕалыыр ордук. Бу сааһыгар оҕо үөрэниэн баҕата улахан. Уопсай эт-хаан бэлэмин ылынымтыа сааһа, спорка түргэнник сыстар кэмэ.
Аһылык
Мин саха ыалын оҕото буоларым быһыытынан, аһылыгым — үксэ эт, үүт, балык. Аҕам өрүү эти, балыгы куулунан “манан аһаа, сиэ” диэн ыытар. Билиҥҥи үйэҕэ спортивнай питание бөҕө баар буолла. Ону кистээбэккэ этэбин. Туттабын, ол эрээри дьиҥнээх уонна бэйэ астаабыт аһылык ордук күүһү-сэниэни биэрэр. Доруобуйаҕа да туһата улахан.
Дьиссипилиинэ, бэрээдэк
Биирдэ бэриллэр олоххо, хайа баҕарар оҕо, эдэр киһи син биир акаары санаатыгар сыыһа-халты үктүүр түгэнэ баар. Ол кэннэ киһи түмүк тылы булуон наада. Мин ол кыра эрдэхпиттэн наһаа үчүгэй майгылаах киһи буолбатахпын дэммэппин. Миэхэ даҕаны мөлтөх түгэннэр бааллара. Аҕабыттан элбэхтэ кэтэххэ саайыллыбытым. Ийэбиттэн элбэхтэ мөҕүллүбүтүм. Киһи олоҕу үчүгэйдик олоруон, дьоҥҥо туһалыан баҕарар буоллаҕына, түмүк тылы буларга үөрэниэхтээх. Оҕо куһаҕан дьаллыктан тэйэн, үрүҥү, хараны быһаарыахтаах.
Өй-санаа
Киһи ис туруга араас буолар. Миэхэ аҕам кыра сааспыттан күн бүгүҥҥэ диэри сүбэлиир, көмөлөһөр. Ону таах аһардан кэбиспэппин, барытын ылынабын. Ол аата киһи олоҕун тухары үөрэнэр. Мин кырдьаҕас эбэтэр эдэр киһи этиитин өйдөөн истэбин. Барытын өйбөр-санаабар илдьэ сылдьабын. Кинилэр миэхэ үчүгэйи баҕаран этэллэр. Уол оҕо аҕатын кытта аһаҕастык, чугастык кэпсэтиэхтээх. Сүбэ-ама ылан, эппит тылларын өйүгэр эрдэттэн хатыыр.
Хотторуу
Хайдах эн ыллыҥ да кыайан барбыккыный? – диэн миигиттэн араас дьон ыйытааччы. Киһи хотторон, хотторон биирдэ кыайар буолар. Мин да элбэхтэ кыайтарбытым. Бастакы хотторуум маҥнайгы күрэхтэһиибэр буолбутун өйдүүбүн. Онно ытыы сылдьарбын тренерим көбүөр ортотуттан соһон таһаарбыта. Тустуохпун баҕарбат этим, куруутун хотторуом дии саныырым. Тренерим миигин алҕаабыта, санаабын уоскуппута. “Улааттаххына, үчүгэйдик күүскэ эрчилиннэххинэ, дьарыккын көтүппэтэххинэ кыайар-хотор буолуоҥ,” – диэн эппитэ. Арай оннук диэбэтэҕэ буоллар, мин оҕо-оҕо курдук мэниктии баран хаалыам этэ. Онон оҕону хоттордоҕуна, мөҕүө суохха наада. Кыра сылдьан дэриэбинэҕэ мас киллэрэрим, ийэм хайҕабыл тылын, “маладьыас” диирин истээри… Ол курдук, төһөнөн күүскэ эрчиллэҕин да ситиһии, хайҕабыл кэлэр буоллаҕа дии.
Эчэйии
Эчэйии араастаах, улахан, кыра. Ону мин ийэм хотуттан төрүттээх буоларын быһыытынан, отунан-маһынан эмтиир ньымалааҕа. Оттон аҕабар тугум эмэтэ ыалдьар диэтэхпинэ, “эс, оннук буолбат, ыалдьыа суохтаах” диир. Эчэйии киһи толкуйуттан тутулуктаах эбит. Туохпун эмэ өлөрүөм эбэтэр ыалдьыам диэн саныы-саныы киирсистэххинэ, син биир биллэр. Оттон ону барытын умнан кэбистэххинэ, ыалдьыбат курдук буолан хаалар. Син биир бэйэҕин көрүнэн, эмтэниэххин наада. Тоҕо диэтэххэ, кырдьар сааскар онтукайын дьайар.
Хапсаҕай ду, тустуу ду?
Саха оҕото син биир тустуохтаах. Тустуу киһиэхэ туох да куһаҕаны аҕалбат. Тустуу уопсай өйдөбүлэ биһиэхэ баар буоллаҕа дии. Бастакы кылаастан ытаһан-соҥоһон, киирсэн, охсуһан улааттахха, доҕордоһуу диэн өйдөбүл баар буолар. Ол куһаҕан түгэннэргэ көмөлөһүөн сөп. Олоҕу атыннык көрөр, дьону кытта алтыһарга үөрэтэр тустуу киһиэхэ туһата элбэх.
Тустуук кыыс
Биир кыыс оҕолоохпун, билигин 4 саастаах. “Тустуу” диэн суруктаах таҥастаах, борцовкалаах, трикота эрэ суох диэххэ сөп. Тустуон баҕарар. Миигин кытта тэҥҥэ дьарыктанааччы. Ол иһин кыыс тустарын туох да диэбэппин. Кыыспын улааттаҕына туһуннарабын буоллаҕа дии…
Ааптар: Павел Ильин.