Вера Петровна Душкевич Москваҕа Саха сирин бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтигэр саха национальнай спорт көрүҥнэрин Киинин бэрэстэбиитэлинэн үлэлиир, ону таһынан манна Общественнай сэбиэт чилиэнэ буолар. Биир ураты дьарыга – Москваҕа олорор саха оҕолорун төрөөбүт тылларыгар үөрэтии.
Уопсастыбанньыгынан үлэлии үөрэммит буолан (былырыыҥҥа диэри кини «Харысхал» пуонда салайааччытынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ), туохтан да иҥнэн-толлон турбат, бириэмэтин сөпкө аттаран, санаабытын ситиһэн тэйэр. Миигин Вера Петровна Москваҕа төрөөбүт уонна олорор нууччалыы иитиилээх саха оҕолорун төрөөбүт тылларыгар уһуйуута ордук сөхтөрдө. Бу саха тылын туһугар ис сүрэҕиттэн кыһаллар киһи ылсар дьыалата эбээт. Ону кини бэйэтэ маннык быһаарар:
— Мин Москваҕа соторутааҕыта эрэ олохсуйбутум. Общественнай сэбиэт чилиэнинэн талыллыбытым, Россиятааҕы Географическай Уопсастыба “Зарядье” пааркаҕа ыыппыт Фестивалыгар кыттыбытым. Онно хас биирдии регион бэйэтин култууратын көрдөрбүтэ. Биһиги ыалдьыттары сахалар сайыҥҥы дьиэлэригэр – ураһаҕа көрсүбүппүт. Иһит-хомуос, таҥас-сап, туттар мал көрдөрүүгэ туруорбуппут.
“Тугу көрдөрөҕүт” диэн ыйыппыттарыгар хап-сабар: “Мин күөрчэх оҥоруом”, –диэбитим, ытыкпын илдьэ сылдьар буоламмын өр толкуйдуу барбатаҕым. “Бу сахалар төрүт аһылыктара, сарсыарда аайы саамай кырдьаҕас ытыктанар дьахтар оҥорор аһа”, — диэн кэпсии-кэпсии көрдөрбүтүм. Дьон-сэргэ наһаа сэҥээрбитэ, биһирээбитэ. Оҕолор ордук сөбүлээбиттэрэ.
Бу тэрээһиҥҥэ кэлбит дьоҥҥо саха тылын билсиһиннэрбиттэр, дьоҕус маастар-кылаастары ыыппыттар. Саха тылын букубаара да, дорҕоонноро да атыттар. Ону учуоттаабыттар уонна “Мэкчиргэ” курдук оҕо хоһооннорун аахтарбыттар. Атын омуктар: “Тыый, бэйэҕит тылгытын илдьэ сылдьар эбиккит дии!” – диэн сүрдээҕин соһуйбуттар, ымсыырбыттар.
Вера Петровна бу куурустары ыытыан иннинэ анкетаны оҥорон ыыппыт. Онно тахсыбытынан, Москваҕа олорор сахалар 34%-нара сахалыы өйдүүллэр эрээри саҥарбаттар, аахпаттар, суруйбаттар эбит.
— Саха тыла атыттартан чыҥха атын. Мин өйдөбүлбэр, үс тутул ситимнэһэр: сахалыы санаа – сахалыы толкуй – дьайыы. Аан бастаан тугу эрэ оҥороору, сорук толороору гыннахпытына, испитигэр саныыбыт. Ол санаа – адьас атын, ураты. Онтон санаабытын толороору, сыал-сорук туруорабыт, сахалыы толкуйунан. Онтон, дьэ, ол толкуйбутун олоххо киллэрэбит. Судургутук уонна кэбэҕэстик. Саха тылын ис күүһэ итиннэ сытар. Уопсайынан, саха киһитин логическай өйө атын омуктартан лаппа ордук сайдыбыт. «Санааҕынан кыай» диибит. Санаабынан тиийдим, оччоҕо салгыы толкуйдаан, сорук оҥорон барабын, — диэн санаатын үллэстэр.
— Дьарыктарбын чэпчэкитик ыытабын. Оонньоон-көрүлээн, күлэн-үөрэн, ардыгар мэниктээн, оҕолору сэргэхситэбин. Ол иһин дьарыктарын сөбүлүүллэр. Бу үөрэхпитин көннөрү сүрэхпит баҕатынан саҕалаатыбыт. Биир дьарыкка, ортотунан, 4-6 оҕо сылдьар. Саастара араас – 4-тэн 12-гэр диэри, — диэн кэпсиир.
Москваҕа Саха диаспоратыгар биир тыһыынчаттан тахса киһи баар. Сыллата ыһыах ыһаллар, бары бэйэ-бэйэлэрин кытта билсэллэр. Бу сэмэй, дьоҕус саха тылын куруһуога номнуо сахалыы саҥарыы, кэпсэтии эрэ буолбакка, сахалыы эйгэ, сахалыы иитии уйата буолла.
— Бириэмэм кэмчи буолан, нэдиэлэҕэ икки күн дьарыктыыбын. Улахан дьоҥҥо киэһэ өттүгэр, оҕолорго субуотаҕа эрдэ соҕус буолар. Билигин саҥа мустан эрэбит. Босхо үөрэтэбин. Биир төрөппүт “кафеларга курдук, быыкаа бааҥкалаах сылдьыаххын” диэбитэ да, харчы хомуйбат буоллаҕым, – диир Вера Петровна күлэ-күлэ.
Туох кистэлэ кэлиэй, үгүс төрөппүт оҕотун бастаан тылланарыгар нууччалыы саҥарарын (YouTube-тан, мультиктан) боппот, өссө биһириир. Икки тыллаах дьиэ кэргэҥҥэ, куорат сиргэ сахалыы саҥарар төрөппүттээх оҕолор нууччалыы эйгэҕэ сылдьар буолан, төрөөбүт тылларынан кэпсэтэ да сатаабаттар. Душкевичтар дьиэ кэргэҥҥэ соҕотох уоллара икки тылы тэҥинэн баһылаабыт.
— Мин дьиэ кэргэммэр итинник кыһалҕа үөскээбэтэҕэ. Кэргэним беларус, саха тылын билбэт. Онтон мин сахалыы саҥарабын. Уолум тылланарыгар “маамалыы” уонна “паапалыы” диэн араарар этэ. Мин кинилиин сахалыы кэпсэтэбин. “Аҕаҕын ыҥыр, аһаатыбыт” , — диэтэхпинэ, “папа, пойдем кушать”, — диэн уолбут тылбаастыыра. Аҕата “Мы пошли гулять”, — диэтэҕинэ, миэхэ кэлэн “Биһиги таһырдьа таҕыстыбыт”, – диир этэ. Оҕом икки тылынан бэйэтэ саҥара үөрэммитэ. Бааһынай көрүҥнээх буолан, уу сахалыы саҥарара дьоҥҥо уратытык көстөр. Лоп-бааччы кэпсэтэр диэн соһуйаллар, — диир оҕотунан киэн туттар ийэ.
- Саха тылын анааран, толкуйдаан көрөр буоллахха, ис туруга, тутула сүрдээх киэҥ. Оҕо сылдьан тугу эмэ гыннахха:“Хайдах буолаҕын, сахалыы толкуйдаан көрүүй”, — диэччилэр. “Сахалыы-махалыы толкуйдаа”, — диибит, күлэ-күлэ. Ханнык да омукка иннэ диэбэттэр. Холобура, “подумай по-русски” дииллэрин истэ иликпин.
“Мин аҕабыттан толлобун” диэн этии тылбааһа көннөрү «Я побаиваюсь (опасаюсь) отца» диэн буолбатах. «Не хочу обидеть(огорчать) отца из-за любви к нему» диэн ис өйдөбүллээх. Ытыктыыр, таптыыр буолан, аҕаҕыттан толлоҕун. Нууччалыы “хромой” диэн тылы сахалыы содьороҥ эбэтэр доҕолоҥ диибит. Оччоҕо бу киһи хайдах хаамара хараххар көстөн кэлэр. Саха тыла сүрдээх баай, хас биирдии тыл элбэх дьүһүйэр синонимнаах, суолтата киэҥ, дириҥ, баай. Туох эрэ хос суолталаах, хас да иэйиини, сыһыаны бэлиэтиир, — диир Вера Петровна.
Саха сиригэр “Сайдыс” диэн бэртээхэй киин баар. Салайааччы Юля Андросова бэйэтэ научнай үлэлэээх, туспа методикалаах. Вера Душкевич куруһуога кини бырагырааматынан үлэлиир, сүбэлэрин туһанар. Инстаграмҥа кини постарын кэтиир. Бу кииҥҥэ саха оҕолорун сахалыы саҥарарга, суруйарга үөрэтэллэр. Оскуолаҕа киирэр оҕолору бэлэмнииллэр.
Олунньу 13 күнэ – Төрөөбүт тыл күнэ. Маныаха куруһуок оҕолоро “Таал-Таал эмээхсин” остуоруйа матыыбынан перекладной анимация ньыматынан «Харысхал» пуонда «Чудеса кино» диэн анимационнай студия көмөтүнэн мультик оҥорон эрэллэр. Оруоллары оҕолор бэйэлэрэ уруһуйдаан, саҥаран оҥорон таһаарыахтаахтар. Билигин бэлэмнэнэ, тылларын үөрэтэ сылдьаллар.
-Миигин хата бу «Тэтим» араадьыйа сыһыарыыта (приложение) абыраата. Ырыа-хоһоон, кэпсээн арааһа эргиччи кэлэ турар. Атын “инструменнары” туһанаргар (холобура, Бассаап) мэһэйдээбэт, — диэн «Тэтимнэргэ» махталын тиэрдэр.
Аныгы оҕолор кинигэни, хаһыаты аахпат буолуулара, тыыннаах кэпсэтии да аччаабыта киһини эрэ дьиксиннэрэр. Оҕо болҕомтотун барытын Интернет обургу былдьаата диэтэххэ омун буолуо суоҕа.
— Саха тылын Интернет ситимигэр киллэрдэххэ, сахалыы саҥарар блогер оҕолору иитэн таһаардахха эрэ, арааһа, тылбытын тутан хааларбыт буолуо дии саныыбын. YouTube ханаалга, социальнай ситимҥэ, анал саайтарга билиҥҥи оҕо-аймах сэҥээрэр контенын оҥордоххо, ити кыаллар суол дии саныыбын. Нуучча оҕолоро чобуо баҕайытык кэпсии-кэпсии “Легонан” куораттары оҥороллорун, “Майнкрафт” оонньуулларын устан видеоролик оҥорбуттара сүрдээх элбэх көрүүлээх буолар. Биһиги да оҕолорбут инньэ гыналлара тоҕо сатаныа суоҕай? Саха киһитэ санаабытын толорон тэйэр үгэстээх. Санаа эрэ үөскүө кэрэх. Барыта кыаллар, — диир Вера Душкевич.
Ааптар: Сардаана Эверестова