Быйыл Улуу Кыайыы 75 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйүн хаһааҥҥытааҕар да өрө көтөҕүллэн, киэҥ далааһыннаахтык ыытыахтаах этибит. Харантыыҥҥа хаайтаран да олордорбут аныгы куйаар ситиминэн араас үлэ барар, киһини сэргэхситэр биэриилэр, уһуллуулар, киинэлэр тиһигин быспакка тахса тураллар.
Ахтыылары ааҕа олорон киһи долгуйар түгэнэ элбэх, ахтыы суруйбут хас биирдии оҕо сэрии алдьархайын уонна тыыл олоҕо ыараханын өйдөөбүтүн саарбахтаабаппын даҕаны. Ити курдук сэрии ааспыта төһө да ырааттар, кини иэдээнин аныгы үйэ ыччатыгар тэриэрдэрбит наада. Оҕолор бары сэриигэ кыттыбыт, тыылга ыарахан үлэҕэ миккиллибит хос эһэлэринэн, эбэлэринэн киэн тутуннулар, кинилэр олохторун чиэстээхтик салгыылларын туһунан суруйдулар. Бу үчүгэй: норуот ааспыт олоҕун сыаналыыр көлүөнэ иитиллэр. Эйэлээх халлаан анныгар бука бары чэгиэн-чэбдик туруктаах эһэлэрбит, эбэлэрбит турууласпыт олохторун салҕаан этэҥҥэ олоруоҕуҥ!
Биэс сыл аармыйаҕа сылдьыбыта
Гуляев Афанасий Лазаревич 1925 сыллаахха тохсунньу 16 күнүгэр Хоро нэһилиэгэр Нэлимҥэ төрөөбүтэ. Чараҥ начальнай оскуолатын кэнниттэн Мүрү орто оскуолатыгар 6 кылааһы үөрэнэн бүтэрбитэ.
1937 сылтан колхозка үлэлээбитэ. Колхозка от, бурдук хомууругар уонна да атын үлэлэргэ армияҕа барыар диэри үлэлээбитэ.
1943 сыллаахха от ыйын 10 күнүгэр армияҕа ыҥырыллан баран, Монголия народнай республикатын Чойбалсан диэн куоратыгар Японияны утары сэрии буолуор диэри 17-с армия штабын харабылыгар сылдьан үөрэнэн, армияны кытта Корулен өрүһү туораан Монголия истиэптэринэн Хинган хайаларын туораан Манчжурия истиэбинэн Чифан куоракка тиийэн кыайыы үөрүүтүн көрсөн, бу куоракка үс ый олорон баран Чойболсан куоракка төннөн кэлбиттэрэ. Ити 17-с армия кэлин уларыйан роталарын атын чаастарга ыыталаабыттара. Кини 61-с танковай Хинганскай дивизия 43-с танковай полкатыгар 2-с танковай батальон 3-с ротатын 3-с взводугар бастакы иитээччинэн, онтон орудие командирынан дойдутугар төннүөр диэри сылдьыбыта. Байыаннай званиета ефрейтор.
1948 сыл муус устар 7 күнүгэр дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Кэлэн оройуоннааҕы сберкассаҕа үлэлээбитэ, онтон МТС комсомольскай тэрийээччи сэкиритээринэн ананан, онно рядовой бухгалтерынан үлэлээбитэ. Биир сыл буолан баран старшай бухгалтерынан үлэлии олордоҕуна, Министерствоттан специальнай үөрэхтээх киһи кэлэн уураппыттара. Ити кэнниттэн райсовет тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар экономист бухгалтерынан 4 ый үлэлээбитэ.
1951 сыллаахха МТС иһинэн автооскуолаҕа суоппардар куурустарыгар киирэн, 4 ый үөрэнэн бүтэрэн тахсан МТС-ка суоппарынан үлэлээбитэ. Кэлин военкомакка, онтон редакцияҕа 3 сыл үлэлээн баран, 1980 сыллаахха пенсияҕа тахсыбыта.
Сэриигэ уонна үлэҕэ ылбыт наҕараадалара: “Японияны кыайыы иһин. ССРС”, «Японияны Кыайыы иһин. МНР”, кэлин үбүлүөйүнэй мэтээллэр уонна биэнсийэҕэ тахсан баран “Үлэ бэтэрээнэ” мэтээл.1985 сыл кулун тутар 11 күнүгэр Аҕа дойду сэриитин 2-с истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыта.
Афанасий Лазаревич биир бастыҥ спортсмен быһыытынан биллэр.Саха национальнай спордун көрүҥнэригэр оройуон спортивнай чиэһин көмүскээһиҥҥэ элбэхтик кыттыбыта. 1951 сыллаахха республика сайыҥҥы спартакиадатыгар чөмпүйүөн үрдүк аатын ылбыта.
Афанасий Лазаревич кэргэнэ Мария Павловна Находкина үлэ бэтэрээнэ, кинилэр түөрт оҕолоохтор, элбэх сиэннээхтэр.
А.Л.Гуляев 1980 сыл кулун тутар 9 күнүгэр ыарахан ыарыыга ыалдьан биһиги кэккэбититтэн өлөн туораабыта.
Ширяева Саина, 8 «б» кылаас
Сэрии кэмин оҕото
Мин эбэм Прибылых Варвара Захаровна 82 саастаах. Кини кыра эрдэҕинэ сэрии буолбут айдаанын үчүгэйдик өйдөөбөт эбит. Арай өйдөөн хаалбыт: балаҕан таһыгар дьоннор мустубуттар, ийэтэ ытаа да ытаа буолбут. Арай аҕата убайынаан ат миинэн баран суол устун бара турбуттар, ону көрөн өйдөөн хаалбыт. Ол — дьоно сэриигэ барбыттар. Хос эбэм икки оҕолоох хаалбыт. Хас да ыал буолан улахан балаҕаннарыгар дьукаахтаһан олороллор эбит. Икки ынахтаахтар эбит. Бииргэ олорор ыаллара эмиэ ынахтаахтар. Хотонноро балаҕаны кытта бииргэ турар. Дьиэ иһиттэн хотоҥҥо быһалыы начаас киирэллэр эбит. Хараҥаҕа ынах ыылларыгар эбэм уонна атын оҕолор эмиэ тымтык уматан хотону сырдатар эбиттэр. Ол кэмҥэ астара кэмчи буолан, ону-маны булкуйан сииллэр эбит. Суораты хаһаанан сии сылдьыбыттар. Сэрии саҕана дьон барыта наһаа куһаҕаннык аһаан-сиэн олорбуттар, таҥас-сап наһаа борустуой этэ диэн эбэм кэпсиир.
Сэриигэ барбыт аҕата, көхсүгэр араанньы буолан, өр баҕайы госпитальга сытан эмтэммит. Ол кэннэ дойдутугар ыыппыттар. Сэриигэ Сэбиэскэй Сойуус кыайан үөрүү-көтүү улахана буолбут. Сэрии 1945 сыллаахха ыам ыйын 9 күнүгэр дьиҥнээхтик бүппүтэ. Берлин куоракка биһиги дойду саллааттара Кыайыы былааҕын аспыттара.
Прибылых Юра, 6 «а» кылаас
Эһэбитинэн киэн туттабыт
Мин хос эһэм Гаврильев Степан Андреевич Уус-Алдан улууһун Найахы наһилиэгэр 1910 сыллаахха төрөөбүтэ. 1941 сыллаахха атырдьах ыйын 11 күнүгэр Кыһыл аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллан барбыта. Бастаан прожекторнай ротаҕа сулууспалаабыт. Онтон 1943 сылтан 162-с туспа зенитнэй полк наводчигынан сылдьыбыт.
1944 сыл ыам ыйын 11 күнүгэр диэри маҥнайгы Украинскай фронт састаабыгар сэриилэһэр. Гвардия ефрейтора Гаврильев 5-с гвардейскай танковай аармыйа састаабыгар туйгун сырыыларын, хорсун быһыыларын иһин Сталин бирикээһинэн махтал суругу тутар, “За отвагу” мэтээлинэн наҕараадаланар.
1944 сыллаахха Польша Прага куоратын ылыы иһин ”Бойобуой үтүөлэрин иһин” (“За боевые заслуги”) мэтээлинэн наҕараадаланар. Хас да бойобуой мэтээллэрдээх, 11 махтал суруктаах. Хос эһэм уопсайа 8 ньиэмэс сөмөлүөтүн суулларбыт. 1945 сыллаахха Берлиҥҥэ тиийбит. Сэрииттэн тыыннаах дойдутугар төннөн кэлбит. “За победу над Германией” мэтээлинэн наҕараадаламмыт.
Эһэбит сэриигэ барарыгар кэргэннээх, икки игирэ уол оҕолордоох этэ. Сэрии бириэмэтигэр дьон олоҕо наһаа ыарахан этэ. Эр дьон бары сэриигэ барбыттара. Туох баар ыарахан үлэ дьахталлар уонна оҕолор санныларыгар сүктэриллибитэ. Аччыктааһын бөҕө буолбута. Ону тулуйбакка киһи бөҕө өлбүтэ. Степан Андреевич кэргэнэ, оҕолоро эмиэ өлбүттэрэ. Сэрии кэнниттэн 1947 сыллаахха иккистээн кэргэннэммитэ. Ол биһиги эбэбит Акулина Егоровна Гаврильева диэн. Эһэбит Дүпсээҕэ, Найахыга, Чэриктэйгэ сельсовет бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит. Эһэм аах түөрт уол уонна биир кыыс оҕоломмуттара, уон биир сиэннэммиттэрэ, уон биир хос сиэннээхтэр. Эһэбит 1978 сыллаахха ыалдьан өлбүтэ. Биһиги, сиэннэрэ, эһэбитинэн киэн туттабыт уонна кини олоҕун салгыыбыт.
Троева Андрианна. , 6 «б » кылаас
Эһэм – Россия Геройа
1941-45 сылларга Саха сириттэн 257 милиция, пожарнай охрана, исправительнай үлэ тэрилтэлэрин үлэһиттэрэ Аҕа дойду сэриитигэр кыттыбыттара. Кинилэр Москва, Ленинград, Сталинград куораттары, Кавкаһы, Украинаны, Белоруссияны, Прибалтиканы немецтэртэн босхолооһуҥҥа кыттыыны ылбыттара. Ону сэргэ Илин Европа дойдуларын немецкэй талабырдьыттартан босхолооһуҥҥа, Японияны кытта сэриигэ кыттыбыттара, элбэх хорсун быһыыны көрдөрбүттэрэ. Олор ортолоругар биһиги биир дойдулаахпыт 1915 сыллаахха 1 Өспөх нэһилиэгэр Уус-Алдан улууһугар төрөөбүт, омугунан саха, 1934 сыллаахтан ЫБСЛКС чилиэнэ, Дүпсүн орто оскуолатын 7 кылааһын ситиһиилээхтик бүтэрбит Михаил Стрекаловскай баара. Кини мин хос эһэм, аҕам ийэтин аҕата буолар. Кини 1914 сыллаахха Өспөх нэһилиэгэр төрөөбүтэ.
Сэриигэ 1942 сыллаахха ыҥырыллыбыта. “Мин кыргыһыы хонуутугар бастакы сүрэхтэниини Курскай тоҕой кыргыһыыларыгар 1943 сыл ыам ыйын үһүс күнүгэр барбытым…” диэн ахтыытыгар суруйбута. “Бэс ыйын 5 күнүгэр өстөөх күүстээх атаакатыгар түбэспитим. Сир-дойду күөрэ-лаҥкы түһэрин, тохтоло суох дьигиһийэ илгистэрин… онно аан бастаан билбитим…” диэн ахтара герой эһэм.
1944 сыл балаҕан ыйын 5 күнүгэр Нарев өрүс арҕаа биэрэгэр өстөөх бөҕөргөтүнүүтүн үлтүрүтүүгэ холобура суох хорсун быһыыны көрдөрөн Советскай Союз Геройугар түһэриллибитэ.
Прибалтиканы немецтэртэн босхолооһуҥҥа кыттыыны ылбыта. Курскай Тоҕой кырыктаах кыргыһыытын кыттыылааҕа, историяҕа киирбит Осиповичи тимир станцияны ылыы иһин Сталинтан махтал суруктаах.
Сэриигэ икки төгүл Суворов уордьанынан наҕараадаламмыт албан ааттаах 69-с стрелковай дивизия бэргэн ытааччытынан сылдьан Кыайыыны уһансыбыта.
Сэрииттэн кэлэн баран 1946-1948 сс Уус-Алдан оройуонун үбүн салаатыгар бухгалтерынан, инспекторынан үлэлээбитэ. 1949-1953 сс оройуон сберкассатыгар сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. 1959 сылтан 1965 сылга диэри бастаан колхоз, онтон совхоз Өнөрдөөҕү отделениетыгар партийнай тэрилтэ сэкиритээринэн талыллыбыта.
Михаил Стрекаловскай Бороҕоҥҥо ЗАГС — ка үлэлээбитэ. Оччолорго ЗАГС милиция иһинэн үлэлиирэ.
1996 сыллаахха кулун тутар 27 күнүгэр Российскай Федерация Президенэ Б.Ельцин уурааҕынан 1941-1945 сс Аҕа дойду Улуу сэриитигэр немецкэй-фашистскай талабырдьыттары утары охсуһууга эр санаатын, геройдуу быһыыны көрдөрбүтүн иһин Российскай Федерация Геройун аата иҥэриллибитэ.(өлбүтүн кэннэ).
Михаил Михайлович 1989 сыллаахха бэс ыйын 29 күнүгэр Өнөргө Эһэлээх бөһүөлэгэр өлбүтэ.
Билигин 50-ча сиэн, 30 хос сиэн, 10 хос-хос сиэн кини олоҕун салгыыллар. Кэргэнинээн Александра Михайловналыын 9 оҕону төрөтөн иитэн, үөрэттэрэн атахтарыгар туруорбуттара.
Бороҕоҥҥо Геройдар Аллеялара баар. Аллеяҕа мин хос эһэм Михаил Михайлович Стрекаловскай пааматынньыга турар. Аллея оскуолабыт таһыгар баар. Аллеянан элбэхтэ хааман ааһабын уонна Герой эһэбин саныыбын. Өнөргө Эһэлээххэ чугаһаатаххына кылабыыһа баар, онно Герой эһэм көмүс уҥуоҕа хараллан сытар. Биһиги Герой Стрекаловскай сиэннэрэ, хос, хос-хос сиэннэрэ эһэбитинэн киэн туттабыт, кини албан аатын үрдүктүк тутабыт.
Захаров Даниил, 6 «а» кылаас
Эһэм сапер этэ.
Мин эһэм Колесов Николай Алексеевич 1923 сыллаахха Чагдаҕа Көрдүгэн диэн алааска төрөөбүтэ. 1942 сыллаахха, 18 сааһын туолаат, Чурапчы военкоматынан ыҥырыллан Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саамай үгэннээн турар ыарахан кэмигэр сэриигэ барбыта.
Иркутскай уобаласка Мальта станцияҕа баар байыаннай чааска бастакы сүрэхтэниитин байыаннай үөрэҕи барбыта. Ликбез эрэ үөрэхтээх нууччалыы билбэт киһиэхэ бастаан утаа ыарахан курдуга. Ол курдук 585-с стрелковай полкаҕа 1 сыл стрелогунан сылдьыбыта. 1943 сыллаахха икки төгүллээн арҕаа фроҥҥа ыыта сатаабыттарын бииригэр командира Саха сириттэн саҥа кэлэр пополнениеҕа тылбаасчыт оҥостоору ходатайствонан хааллартарбыта. Бииригэр ыйааһына кыайан хапсыбакка хаалбыта. 61-с мотострелковай чааска стрелогунан 5 ый, 718-с полевой хлебопекарняҕа, 32-с инженерно-сапернай чааска саперунан 1945 сыл кулун тутарга диэри сулууспалаабыта. Онтон Японияны кытары сэриигэ, Монголияҕа Улахан Хингаҥҥа саперунан сылдьыбыта. 1947 сыл муус устар бүтэһигэр демобилизацияланан дойдутугар бэс ыйыгар этэҥҥэ эргиллэн кэлбитэ. Сталин бирикээһинэн командованиеттан хас да махтал суруктаах, грамоталардаах. Кыайыы 20, 25, 30, 50 сылларынан үбүлүөйүнэй мэтээллэрдээх.
Дойдутугар эргиллэн кэлэн тута эйэлээх олох тутуутугар кыттыспытынан барбыта. Колхозка биригэдьииринэн, кыладыапсыгынан үлэлээбитэ. 1949 сыллаахха Копырина Прасковья Иннокентьевнаны кытары холбоһон ыал буолан 12 оҕону төрөтөн, онтон 10 оҕону иитэн-үөрэттэрэн улаатыннарбыттара. Кэлин наар колхозка, совхозка фермаҕа бостуугунан, кыһынын сүөһү аһатыытыгар биэнсийэҕэ тахсыар диэри үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.
1984 сыллаахха атырдьах ыйын 23 күнүгэр ыалдьан өлбүтэ.
Колесова Женя, 6 «в» кылаас
Сэрии сылын оҕото – хос эбэм Маайа
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Советскай Союз фашистскай Германияны кыайбыта быйыл 75 сылын туолар. Бу уһулуччулаах күнү биһиги бары норуот кэмигэр оҥорбут хорсун быһыытын сырдык өйдөбүлүн, Ийэ дойдубут киэн туттунуутун быһыытынан бэлиэтиибит. Биһиги буойуннарбыт уонна тыылга үлэлээбит ветераннарбыт Улуу Кыайыы туһугар киллэрбит кылааттара тугунан да мээрэйдэммэт.
Мин сэрии алдьархайыгар оҕо сааһы, ийэ-аҕа тапталын билбэтэх, суту-курааны этинэн-хаанынан билбит хос эбэм Мария Романовна Ефимова туһунан билиһиннэриэхпин баҕарабын. Кини 1928 сыллаахха ыам ыйын 1 күнүгэр 2-с Байаҕантай нэһилиэгэр Анаһыннаах диэн алааска Варвара Петровна, Федор Петрович Охлопковтар диэн дьадаҥы ыалга үһүс оҕонон төрөөбүтэ. Күн сирин көрдөрбүт ийэтэ кыыһы олус ыараханнык оҕоломмут, ол кэнниттэн кыайан өрүттүбэккэ, үс хонон баран хаана баран өлбүт. Аҕата бу кыыс иннинэ өссө икки оҕолоох буолан, саҥа төрөөбүт оҕону кыайан көрөр кыаҕа суох буолан, балык тымтайыгар уган баран сүгэ сылдьан, бииргэ төрөөбүттэригэр иитийэх биэрэ сатаабыт да, бэйэлэрэ да элбэх оҕолоох аһыыр-аһаабат олорор буоланнар ким да ылбатах.
Оппуруос уонна Арамаан Ардьакыаптар 7 саастаах кыыс оҕолоро өлөн, тулаайах кыыс баар үһү диэн истэннэр, ааттаан-суоллаан тиийэн иитэ ылаллар. Онтон ыла эбэм Хоро нэһилиэгэр Хатыҥ Сыһыыга кэлэн олохсуйар.
1939 сыллаахха Чараҥ оскуолатыгар үөрэнэ киирэр. Хатыҥ Сыһыыттан сатыы сылдьан үөрэнэллэр. Маайа оскуолаҕа үөрэнэрин олус сөбүлүүр, үөрэҕэр үчүгэй этэ. Интернакка кэпсэтэр киһитэ суох буолан ылбатахтара. Хатыҥ Сыһыыттан сатыы сылдьан үөрэнэллэр. Этэрбэһэ элэйэн, атаҕа хабыллан хаалара. Ыксаан бүтэй үрдүнэн хаамара. Сатыы сылдьар ырааҕа бэрт буолан, кыргыттарын кытта уопсай дьиэҕэ олороллор. Чүмэчи диэн кэмчи буолан, уруоктарын холумтаҥҥа олорон ааҕаллара. Астарын дьиэлэриттэн илдьэ кэлэллэрэ. Аһа суохтар ытыы-ытыы көрөн олороллоро. Маайаҕа Бөтүрүөп Киргиэлэй оҕонньор андаатар тутан биэрэрин өйүөлэнэрэ. Андаатарыттан оҕолорго бэристэҕинэ, оҕолор астарыттан бэрсэллэрэ. Эбэм Киргиэлэй оҕонньорго махтала улахан. Оҕолор сайын моҕотойдууллара, ону үтэн сииллэрэ.
Маайа төрдүс кылааска үөрэнэ сырыттаҕына, 1941 сыллаахха ииппит аҕата Арамаан Ардьакыап Кэбээйигэ дьону кытта сылгылары илдьэ баран иһэн, 5 сылгыта сиир отторо суох буолан көнньүнэн өлөн хаалбыттарын дьоҥҥо түҥэппиттэр. Ону уоран сиэбиккит диэн хаайбыттар. Онтон төннүбүтүн да, өлбүтүн да билбэт. Дьэ онтон ыла 13 саастаах Маайаҕа олус ыарахан күннэр, сыллар саҕаланаллар. Кыыс аҕатын олус аһыйар, суохтуур, бу орто дойдуга адьас соҕотохсуйан хаалар, биир да аймаҕын билбэт, ханна да барар сирэ, үүтэ-хайаҕаһа суох хаалаахтыыр. Аҕата өлөн оскуолаҕа кыайан үөрэнэр кыаҕа суох буолан уурайар.
Ама да ааспытын иһин сэрии сылларыгар олус ыарахан олох этэ. Оччолорго ардах түһэрэ улам аҕыйаан, уһуннук куйааран, күөллэр уолан чычааран, көнө хонуулар хайыта хатан, сүөһү уулуур сирэ да суоҕа. Сир-дойду сиигэ кууран, от-бурдук отой үүммэт буолбута.
Үгүс оҕо холкуоска үлэлээбитинэн бараллар. Маайа эмиэ атын оҕолор курдук үлэ үөһүгэр түһэр. Оҕолор саастарыттан тутулуга суох улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлииллэрэ. Маайа кыыс сарсыарда адьас хараҥа эрдэҕинэ туран сиэмэ ыһыытыгар оҕус сиэтэрэ, ону тэҥэ почта таһара. Тулаайах буолан, аһыыр аһы булуу олус уустук буолара. Аһыыр баҕаттан ыаллары кэрийэн кыра оҕо көрсөрө, тэрилтэлэргэ, ыалларга мас эрбиирэ, сиэмэ ыһар бааһынаҕа балбаах таһара. Онтон ити үлэлэрэ суох кэмигэр муҥхаҕа сылдьан балыктаһан, балык ылан сиирэ. Үксүн ыалга оҕо көрсөн, дьиэ үлэтигэр көмөлөһөн, сүөһү көрөн айаҕын булунар, таҥнар буолбута. Аһа да диэхтээн, оту-маһы ууга оргутан сиэһин, таҥнар таҥас диэн хантан саҥа кэлиэй, биир эмэ киһи аһынан биэрбит эргэ таҥаһа буолаахтыыра.
Кыһынын 4 кыыс буолан сэриигэ барар аттарга райсовекка оҕуһунан от таһаллара. МТС-ка тырахтарыыстар дьиэлэрин оттуналларыгар оҕуһунан мас тиэйэн киллэрэллэрэ.Таҥастара чараас буолан дэлби тоҥоллоро да, хайыыр да кыахтара суоҕа. Тыраахтар барарыгар мас мастыыллара. Ол мастара испиискэ хоруопкатын саҕа буолара. Элбэҕи оҥордоххутуна элбэх дохуоту ылыаххыт дииллэрэ даҕаны, нуорма бурдугун таһынан ылбытын өйдөөбөт. Сибигинэһэн, маннык үлэлээтэхпитинэ сэрии түргэнник бүтүө дииллэрэ. Ол иһин үлэлээ да үлэлээ буолаллара.
Маайа кыра эрдэҕиттэн ыллыырын олус сөбүлүүрэ. 1943 сыллаахха саха театрын артыыстара кэлэн оҕолору талбыттар. Маайа кинилэр концертарыгар кыттар дьолломмут. Бу кэнсиэркэ кини сэрии уонна Сталин туһунан ыллаабытын көрөөччүлэр да, артыыстар да олус биһирээбиттэр. Концерт кэнниттэн талыы саҕаламмыт. Маайаны таетрга ырыаһытынан ыларга диэн быһаарбыттар. Дьокуускай куоракка саха театрыгар баран Марыына Попованы кытта тэҥҥэ ыллаһыам диэн олус үөрбүт. Бу үөрүүтэ уһаабатаҕа. Кинини тэрийэн ыытар киһитэ суох буолан, Дьокуускайга бу сыл сатаан барбатаҕа. Баҕарбыт баҕа санаата симэлийбитэ.
1946 сыллаахха Хатыҥ Сыһыыга олордоҕуна, куораттан РСФСР уонна Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ Новгородов Иван Данилович кэлэ сылдьан, аймаҕа кыыс буоларын истэн-билэн, куоракка үөрэттэрэ илдьэ барар. Ол саҕана Иван Дмитриевич музейга үлэлиирэ. Кэргэнэ Прасковья Петровна театрга драм.артыыһа эбит. Икки кыыс оҕолоохтор, Света уонна Люба. Маайа ыллыырын билэн, артыыс үөрэҕэр киллэрбит. Марыына Попованы, Анна Егорованы, Дария Барашкованы, Надежда Шепелеваны кытта биир кэмҥэ үөрэммит, ол сылларын саамай дьоллоох кэминэн ааҕынар этэ. Ол үөрэнэ сылдьан, улаханнык ыалдьан балыыһаҕа сытан, өр кэмҥэ эмтэнэн, үөрэҕиттэн тохтуурга күһэллэр.
Дойдутугар төннөн, колхозка үлэлиир. Маайа куораттан кэлээт, 2 ый устата собуокка үүт анаалыһын бэрэбиэркэлииргэ үөрэммитэ, онтон колхоз үлэһитэ Дегтярев Антон кинини үлэҕэ ылбыт.1952 сыллаахха “Победа” диэн колхозка кэлэн Герой Бурцева Елизавета Ивановна биригээдэтигэр үлэлиир. 1960-ус сыллар усталарыгар баанньыкка, хонтуораҕа, медпуҥҥа, кулуупка остуораһынан, хачыгаарынан үлэлээбитэ. 1958 сыллаахха олоҕун аргыһын Хаҥаластан төрүттээх Ефимов Прокопий Гаврильевиһы көрсөн ыал буолаллар. Кэргэнэ Пркопий МТС-ка трактористыыр этэ. Аҕалара сытыары-сымнаҕас майгылаах, хаһан да кыыһырар диэни билбэт, сүбэлии-амалыы сылдьар, оҕолорун батыһыннара сылдьан үлэҕэ үөрэтэрэ-такайара. Ыарахан ыарыыга ыалдьан, эрдэ олохтон барбыта. Маайа соҕотох хаалан, тоҕус оҕону атахтарыгар туруоран, үөрэхтээх, үлэһит оҥортообута.
Арай сэрии буолбатаҕа буоллар, бэйэлэрин баҕаларынан үөрэхтээх дьон буолан, төрөөбүт дойдуларыгар төһөлөөх туһаны аҕалыа этилэр. Маайа ыарахан олоҕу билбэккэ, артыыс буолан, баҕа санаата туолан, дьону төһө эрэ үөрдэн, дьон махталын ылыа этэй?
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр биһиги норуоппут оҥорбут хорсун быһыыта үгүс сыллар тухары өлбөөдүйбэт. Бу Улуу Кыайыы туһунан өйдөбүлү умнубат буоларбыт — Арассыыйа хас биирдии олохтооҕун ытык иэһэ. Билиҥҥи көлүөнэ бу ытык өйдөбүл иннигэр үйэ-саас тухары төлөммөт иэстээх. Эһиэхэ саллааттыы үлэҕит уонна хорсун быһыыгыт иһин дириҥник сүгүрүйэбит.
Степанова Дайаана, 6 «в» кылаас
Эһэм Кыайыы туһугар
“Кэпсиэхтэрэ учууталлар,
Кинигэттэн үөрэтиэххит
Номох буолбут күннэр — дьыллар
Кэпсээннэрин кэрэхсиэххит.
Өйдөөҥ ханнык сиэртибэнэн
Кыайыы күнэ күндээрбитин,
Рейхстаг дьиэтин үрдүнэн
Кыһыл былаах тэлээрбитин.
Көрүүй, тула маннык кэрэ
Олох иһин өлбүт дьонум
Өлбөт-сүппэт кэриэстэрэ
Сэрэтэллэр: сэрэх буолуҥ!”
Быйыл биһиги дойдубут Улуу Кыайыы 75 сылын бэлиэтиир. Дойдубутун өстөөхтөн босхолоспут, Кыайыыны уһансыбыт мин хос эһэм Иван Васильевич Харитонов буолар.
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саха норуотун историятыгар үйэлэргэ сотуллубаттык суруллубута. Аҕыйах ахсааннаах саха норуота Аҕа дойду сэриитигэр хорсуннук охсуспута, тыылга үлэлээбитэ, кыайыыны уһансыбыта.
Сэрии алдьархайын туһунан мин өссө кыра эрдэхпинэ аан маҥнай дьоммуттан истибитим.Улаатан истэҕим аайы билбитим:сэрии ыар тыына билигин да оһон-сүтэн хаалбатах эбит Бу ааспыт Аҕа дойду сэриитэ хас биирдии ыал олоҕун хаарыйбыт, сүппэт бааһы хаалларбыт. Ол курдук Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ биһиги дьиэ кэргэнтэн мин хос эһэм Харитонов Иван Васильевич кыттыыны ылбыта.
Кини 1917 сыллаахха сэтинньи 12 күнүгэр Уус-Алдан улууһун Найахы нэһилиэгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 1934 сыллаахха холкуоһунай оскуолаҕа үөрэммитэ. Онтон ыла холкуоска солбуйар бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит.
Мин эһэм сэрии маҥнайгы күнүттэн ыҥырыллан, холкуоһуттан бастакынан 1941 сыллаахха сэриигэ барар. Сэриигэ сүрэхтэниитин Москваны көмүскээһиҥҥэ ылар. Онтон 49-с армия 878-с инженернэй-сапернай батальонугар түбэһэр. Дьэ мантан ыла сэрии устата сапер-мостовик быһыытынан сылдьар. Москваны геройдуу көмүскээһиҥҥэ, өстөөҕү урусхаллааһыҥҥа, Украинаны, Белоруссияны босхолооһуҥҥа Эльба өрүскэ тиийэ хорсуннук сэриилэспитэ.
Сапер-мостовик идэтэ наһаа сэрэхтээх этэ. Биирдэ сыыстыҥ да, тута өлөҕүн. Ол курдук, холобура, икки ый устата өстөөх ииппит 800 миинэтин ыраастаабыт, 1550 миинэни бэйэтэ ииппит.
Эһэбин 1945 сыллаахха сэрии бүппүтүн кэннэ уопуттаах саллаат диэн өссө сулууспалата хаалларбыттар. 1946 сыллаахха уоппускатыгар дойдутугар сынньана кэлбит, онно нэһилиэгин салалтата туруорсан аармыйаҕа иккистээн ыыттарбатах. Ол саҕана нэһилиэккэ үлэһит эр киһи ахсаана олох аҕыйах эбит. Сэрии кэнниттэн дойдуну чөлүгэр түһэрии саамай ыарахан кэмэ этэ. Онон эһэм 1946 сылтан хонуу биригэдьииринэн үлэлээбит.
1991 сыллаахха бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсар. Мин хос эһэм хорсуннук сэриилэспитин иһин Кыһыл Сулус, Албан аат 3-с истиэпэннээх, Аҕа дойду сэриитин 2-с истиэпэннээх уордьаннардаах, саллаат саамай үрдүк наҕараадата “Хорсунун иһин”, “Бойобуой үтүөлэрин иһин”, “Москва оборуонатын иһин”, “ Берлини ылыы иһин” онтон да атын элбэх мэтээллэрдээх.
Эһэм Найахы нэһилиэгин уонна Уус-Алдан улууһун бочуоттаах олохтооҕо. “Коммунистическай партия 50 сыла” знагынан бэлиэтэммитэ.
Эбэм ахтар:”Аҕам сэрии туһунан кэпсиирин олох сөбүлээбэт этэ, ыйыттахпытына да бэрт кыратык кэпсиирэ. Аан бастаан сэрииттэн кэлэн баран, хааны көрдөҕүнэ, туймааран өйүн сүтэрэн ылара. Сэрии туһунан бүппүтүн да кэннэ ахтара олус ыарахан этэ. Оннук курдук сэрии уотун ортотунан сылдьан, чугас доҕотторун сүтэрбит аһыытын ыар сүгэһэр оҥостон, сэрии алдьархайын этинэн-хаанынан билэн кэллэҕэ”.
Даша Бурцева, 8 «б» кылаас
Матырыйааллары хомуйан бэлэмнээтэ Валентина Ивановна Аммосова
Черепанов Олег. 6б кылаас
Хос эһэм Аммосов Петр Васильевич (1914 – 2003сс) туһунан.
Хос эһэм Толоон Эбэҕэ төрөөбүт. 1941 сыллаахха балаҕан ыйыгар сэриигэ барбыт. Забайкальскай байыаннай уокурукка 541-с стрелковай полкаҕа сулууспатын саҕалаабыт. Онтон Свердловскай уобаластааҕы Камышловскай пехотнай училищены бүтэрэн баран, 1942 сыллаахха Волховскай фроҥҥа 320-с стрелковай полкаҕа түбэспитэ. Ленинград туһаайыытыгар күүстээх киирсиилэргэ кыттыбыта, разведчик уонна связной этэ. Ыараханнык бааһыран, 1-кы группалаах инбэлиит буолан дойдутугар икки баттык маска өйөнөн кэлбитэ.
Сэрии иннинэ эһэм Петр Васильевич 1939 сыллаахха кооперативнай техникуму бүтэрэн, Бороҕоҥҥо райпотребсоюзка үлэлээбит. Сэрии кэнниттэн өр сылларга араас салайар үлэҕэ үлэлээбит.
Кыһыл Сулус уонна Аҕа дойду сэриитин 1-кы степеннээх орденнарынан, “1941-45 сс Аҕа дойду сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Кэлин эһэм олохтоох хаһыакка кылаабынай бухгалтерынан үлэлээн пенсияҕа тахсыбыта.
Хос эһэм Петр Васильевич, дьонум кэпсээнинэн, элбэҕи ааҕар, билэр, көнө суобастаах, чиэһинэй киһи эбит.
Омукчанова Виолетта 6а кылаас.
Сэкиритээр Хонооһой
Мин хос эһэм Афанасий Васильевич Ушницкай 1926 сыллаахха Өнөр нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кини сэрии кыттыылааҕа. 1944 сыллаахха 18 сааһын туолаат даҕаны фроҥҥа ыҥырыллыбыта. Ити сыл бэс ыйын 16 күнүгэр Нам оройуонун военкоматыттан бэбиэскэ тутан төрөөбүт дойдутуттан тэлэһийбитэ.
Ол тиийэн Гоби кумах куйаарын уҥуордаан, Хинган хайатыгар тиийэн Японияны утары сэриигэ кыттыбыта. Элбэх хаан тохтуулаах, кырыктаах кыргыһыыга көрдөрбүт эр санаатын иһин “Хорсунун иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
1947 сыллаахха ытык иэһин төлөөн кэлэригэр кини түөһүн өссө “Японияны кыайыы иһин”, “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээллэр киэргэтэллэрэ. Дойдутугар кэлэн өр сылларга олохтоох сэбиэккэ сэкиритээринэн, эргиэн тэрилтэтигэр атыылааччынан үлэлээбитэ. Сэбиэккэ үтүө суобастаах үлэтин иһин дьоно-сэргэтэ Сэкиритээр Хонооһой диэн таптал ааты иҥэрбиттэрэ.
Кини 1978 сыллаахха ыалдьан өлбүтэ. Мин хос эһэм Афанасий Васильевич Ушницкай үлэлээбит үлэтинэн, олорбут олоҕунан, Улуу Кыайыыны аҕалсыбытынан киэн туттабын.
Лебедева Алина. 10а кылаас
Ньукулай Ыстахаанап туһунан
Мин бу ахтыыбар хос эһэм Винокуров Николай Иннокентьевич туһунан кэпсиэхпин баҕарабын. Кини Уус — Алдан бастакы ыстахаанабыста-рыттан биирдэстэрэ.
Николай Иннокентьевич халыҥ уус аймах Сэттэ Сэтэми аҕатын ууһуттан төрүттээх. Саҥаны, кэрэни кэрэхсиир, ылыммыт дьыалатыгар бэриниилээх, утуйар уута суох үлэһит киһи этэ. Советскай былааһы эдэркээн сааһыгар үөрэ көрсүбүтэ. Саҥа былаас туругарын туһугар күүһүн харыстаабакка үлэлээбит дьоннортон биирдэстэрэ. Уһулуччу кыайыылаах-хотуулаах үлэһит Ыстахаанап Ньукулай «күҥҥэ илиитинэн 2,5 га сири охсоро, 0,50 га сири сиэрпэнэн быһан сосулуоннуура»диэн кэпсээҥҥэ сылдьар киһи этэ.
1941 сыл үүммүтэ. 1418 түүннээх күн буолбут дойдуну, норуоту харах уутунан сууннарбыт Аан дойду историятыгар хаһан да буолбатах элбэх сиэртибэлээх
Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии саҕаламмыта. Сэрии ыар тыына таарыйбатах алааһа, ыала суох буолбута. Күөгэйэр күннэригэр сылдьар эдэр дьон дойдуларын көмүскүү сэриигэ аттаммыттара. Кинилэр оннуларыгар оҕо – дьахтар, оҕонньор – эмээхсин күүстээх үлэҕэ туруммуттара. Эһэм сэриигэ барыан баҕарбытын сааһынан да, доруобуйатынан да (илиитэ тоҥолоҕун өлөрбүтэ сыыһа оһон бөлтөйө сылдьара үһү) барбатах. Сэрии содула нэһилиэккэ, дьон-сэргэ олоҕор хаһан да буолбатах иэдээни аҕалбыта. 1940-1942 сылларга сэриигэ эбии уот кураан сатыылаабыта. Аһыҥа былыт курдук устан сиртэн сиргэ көһөрө, күүстээх өрт уота туран маһы-сири сиҥнэри сиэбитэ. Күөллэр уулара оҥойо уолбута. Инньэ гынан миэстэҕэ от, бурдук үүммэтэҕэ. Сүөһүлэрин Намынан, Кэбээйинэн о.д.а. сирдэринэн көһөрөн иитэ сатаабыттара. Ыстахаанап Ньукулай Кэбээйигэ от хомууругар, сүөһү кыстата бара сылдьан эмиэ биир бастыҥ көрдөрүүнү ситиһэн холобурга сылдьар үлэһит буолбут.
Эбэм, ийэм ахтыыларыттан көрдөххө, Уус — Алдан архыыбыгар 1946 сыллаахха “Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн наҕараадаланарыгар 1932 сылтан ударник, ыстахаанабыс диэн сурулла сылдьар.
“Биһиэхэ сылдьар дьон: “Ыстахаанабыс баар дуо?”- диэн ыйыталаһар буолаллара. Ол иһин ону-маны өйдүүр буолуохпар диэри эһэм аата Ыстахаанабыс дии саныырым. Кэлин улаата түһэн баран, кини үлэҕэ дьулуурун, үлэһитин сыаналаан, ытыктаан Ыстахаанабыс диэн ааттыыларын өйдөөбүтүм”,- диэн ийэм ахтар.
“Саамай күннээн сылдьар кэмигэр Пестряков Алексей Семенович, Васильев Гаврил Гаврильевич, Винокуров Николай Николаевич (Харса Суох), Винокуров Николай Дмитриевич буолан, массыына оту төрдүттэн ылан охсубат, оту хаалларар диэн, 2-с Курбуһах (Балаҕаннаах) Ампаардаах диэн алааһын от охсор косилка киириэн иннинэ киирэн охсон кэбиспиттэрэ,”- диэн эбэм кэпсиирэ. Ол аата букатын түүн киирдэхтэрэ. Дьэ ити курдук үлэҕэ дьулуурдаах, дойдуга бэриниилээх, (билиҥҥи, кэлэр көлүөнэ сөҕүөн эрэ сөп ) инники олохторугар сырдык эрэллээх дьон олорон ааспыттар диэн өйдөбүлгэ кэлэҕин.
“Николай Иннокентьевич бастакы кэргэниттэн уоллаах кыыс оҕолооҕо. Уола Киэсэ сүрдээх булчут, үлэһит оҕо баара-суоҕа 25 сааһыгар суох буолбута. Кыыһа Клара куоракка үөрэнэ сылдьан өлбүт. Бастакы кэргэнэ эмиэ эрдэ өлбүт. Онон тус олоҕор элбэх аһыыны – кутууну, сүтүгү көрсүбүт киһи диэн ийэм Евдокия Егоровна ахтара.
Иккис кэргэнэ — биһиги эбэбит Екатерина Дмитриевна (Аммосова) Местникова. Икки огдообо дьон холбоһон сүрдээх эйэлээхтик олорбуттара. Омос көрдөххө, тыйыс соҕус көрүҥнээҕэ. Ол гынан баран сүрдээх ыалдьытымсах, эйэҕэс, аһыныгас, чэбэр киһи этэ. Үлэтиттэн кэлээт да таҥаһын уларыттан, суунан баран биһигини көтөҕөрө, сыллыыра.
Сэттэ уонун диэки бостуугунан үлэлээбитэ. Оччолорго ынаҕы ыата аҕалан баран, тиэргэҥҥэ икки чаас эрэ туталлара уонна мэччирэҥҥэ үүрэллэрэ. Дьиэтигэр баара – суоҕа икки чаас буолара, аһаан баран кыратык сиһин көннөрөн сыта түһэн ылаахтыыра. Онно биһиги “кырдьаҕас киһи сылайбыта буолуо, сынньаннын” диир өйө суох орой – мэник оҕолор, оонньуу кэлбит ыалбыт оҕолорун кытта мэниктээн, түҥ – таҥ ыытарбыт. Ыксаан буолуо, сытан эрэ: ”Оһоххутун
эргийэ сиэттиһэн баран, мин ыллыырбын үтүктэ – үтүктэ оһоххутун эргиччи хаамыҥ”, — диирэ уонна сытан эрэ оһуохай тылын этэрэ. Биһиги аны оһуохайдаан дьиэни ылан кэбиһэрбит. Сороҕор кэпсээн кэпсиирэ. Элбэх сырыыга — айаҥҥа сылдьыбыт быһыылааҕа. Билигин өйбөр Сэттэ Дабаан туһунан кэпсиирэ эрэ хаалбыт. “Сэттэ Дабаан диэн киһи улаханнык саҥарбат сирэ этэ. Ол сыыр анныгар кэлэн тохтоон сынньанан сир аһатан баран тахсарбыт. Улаханнык саҥардахха тыал түһэрэ, оһол тахсара “, — диэн кэпсиирэ өйбөр хаалан хаалбыт. Оччотооҕу санаабар сыыр үрдүгэр, тоҕо эрэ, дьахтар абааһы дьон сыыһа туттарын, саҥарарын кэтээн олорор курдук өйдүүрүм. Билигин ол Сэттэ Дабаан диэн сир Ааллаах Үүҥҥэ баран истэххэ баар сир буолуо дии саныыбын. Радиоҕа биэрэр олоҥхолору сөбүлээн истэрэ. Олорон эрэ: “Ноо!” диэн сэргээн биэрэн иһэрэ . “Тоҕо эһээ “ноо” диирий?”- диэн ийэбититтэн ыйыттахпытына:”Мэһэйдээмэҥ,истиҥ,” — диэн буойан кэбиһэрэ. Өлөр ыарыытыгар ыалдьан үлэттэн тохтоон баран, балтым Маша биһигини оҕус сыарҕатыгар олордо сылдьан косилка тииһин алдьатыахтара диэн оттуур ходуһаны ыраастыыра. Билигин бу суруйа олорон хайдахтаах курдук урукку кэмҥэ дойдуларын бэйэлэрин тус дьиэлэрин- уоттарын курдук санаан харыстыы, кини салгыы сайдарын,тупсарын туһугар күүстэрэ – кыахтара тиийэринэн үлэлээбиттэрин сөҕө –махтайа саныыбын. Эһэбит туһунан олус кыра өйдөбүл баарыттан, олоҕун үчүгэйдик билбэппититтэн хомойобут. Билигин биһиги эһэбитин санаатахпытына, арыый уһуннук олорон күүһүн, доруобуйатын харыстаабакка үлэлээбит олоҕо тупсарын көрөн баран, бу дойдуттан арахсыбыта буоллар диэн хомойо саныыбыт,”-диэн ийэм хос эһэм туһунан кэпсииригэр курутуйа ахтар.
Сэтэми аҕатын ууһун бастыҥ үлэһит дьоно саҥа Советскай былааһы үөрэ көрсүбүтэ. Ленин “Былааһы – Совекка, сири – бааһынайдарга, фабриканы, заводу государствоҕа” диэн лозунун син биир атын Россия дьонун курдук үөрэ көрсүбүттэрэ. Сири дууһа быһыытынан үллэстибиттэрэ, тыаны солоон бааһынаны кэҥэппиттэрэ.
Сэрии кэмигэр тыыл үлэһиттэрэ колхозтарын баайын – дуолун харыстаан хаалларбыт эрэ буолбатахтара, фроҥҥа бэйэлэрин үптэринэн — харчыларынан, аһынан – үөлүнэн, малынан – салынан о.д.а. тиһигин быспакка көмөлөспүттэрэ.
Бэйэлэрин олорор кэмнэрин былааһын туһугар, Кыайыы туһугар күүстэрин, доруобуйаларын харыстаабакка үлэлээн биһиги билигин олорор олохпутун оҥорсубут дьон ааттара – суоллара умнуллубакка өрүү инники күөҥҥэ сылдьыан баҕарабын.
Хос эһэм Винокуров Николай Иннокентьевич – Ыстахаанап аата Курбуһахха эрэ буолбакка билигин үүнэр көлүөнэ дьоҥҥо, ыччакка холобур буолуо диэн эрэнэбин.
Ааспыты эргиллэн көрүөххэ, наадалааҕын, туһалааҕын бэйэҕэ ылыныахха, олоххо туһаныахха.
Щелканова Саша 6а кылаас
Тырахтарыыс эбэбинэн киэн туттабын
Мин эбэм Варвара Иннокентьевна Крылова 1923 сыллаахха Уус-Алдан оройуонун Хоро нэһилиэгин Крыловтар аҕа уустарыгар төрөөбүтэ. 18 бииргэ төрөөбүттэртэн саамай кыралара буолар. Кини оҕо сааһа Куотука алааска ааспыта. Эбэм Чараҥ оскуолатын үөрэнэн бүтэрбитэ.
Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр сэриигэр барбыт эр дьону солбуйан кыргыттар үлэлээбиттэрэ. Эбэм кинилэри кытары 1943 сыллаапхха муус устар ыйга тракторист-комбайнер идэтин ылбыта. 1944 сыллаахха Дьокуускай куоракка трактористары бэлэмниир кууруска үөрэммитэ. Күһүн 144 га сир үүнүүтүн хомуйтарбыта. Ити үлэтин иһин МТС салалтатын махталын ылбыта.
1946-47 сылларга Саһылыкааҥҥа “Севернай” комбайнҥа старшайынан, 1948 сыллаахха Хороҕо “Кыһыл агроном” холкуоска үлэлээн өлгөм үүнүүнү хомуйбута. Кэлин наар МТС коллективыгар үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Олохтоох сэбиэккэ хас да төгүл депутатынан талыллыбыта.
Эбэм Варвара Иннокентьевна үчүгэйдик иистэнэрэ, иллэҥ кэмигэр элбэх бэргэһэ, унтуу тигэрэ. Оҕуруонан араас сиэдэрэй оһуордары, симэхтэри оҥороро.
Сэрии кэмигэр тыылга үлэлээбит кыргыттар тустарынан Дмитрий Андросов “Тыылга кыайыыны уһансыбыттара”, “Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын механизациятын историятыттан” кинигэлэргэ ахтыллар. Маны таһынан 2009 сыллаахха Улуу Кыайыы 65 сылыгар, МТС тэриллибитэ 75 сылыгар, Мүрү нэһилиэгэ тэриллибитэ 50 сылыгар аналлаах Мындааба сэлиэнньэтигэр тыылга үлэлээбит кыргыттарга өйдөбүнньүк “Кинилэр тыылга кыайыыны уһансыбыттара” мемориал аһыллыбыта. Мин эбэм Варвара Иннокеньевна сэрии саҕана Саха сирин тыатын нэһилиэгэр, саха дьонун олоҕор-дьаһаҕар сүппэт-оспот суолталаах хамсааһыны таһаарсыбытынан киэн туттабын. Улуус бастакы тырахтарыыс кыргыттарыттан биирдэстэринэн, мин хос эбэм Варвара Иннокентьевна Крылованан, киэн туттабын!
Аргунов Сарыал. 6в кылаас
Аҕабыт бойобуой суолунан
Биһиги аҕабыт, Аргунов Иннокентий Иванович, Аҕа дойду сэриитин 1-кы, 2-с степеннээх орденнарын кавалера Арҕааҥы фронт састаабыгар киирэр 714-с стрелковай полкаҕа рядовой саллаатынан сулууспалаабыта. 1941 сыл сэтинньиттэн 1942 сыл тохсунньутугар диэри Тула куорат анныгар сэриилэһэр күүстэр тэҥнэһэн хаалан, сүрүннээн биир сиргэ турар кэмнэрэ эбит. Саҥаттан саҥа кимэн киириилэр, төттөрү охсуллуулар…
Аҕабыт Яснай Полянаҕа Лев Николаевич Толстой уһаайбатын, дьиэтин, онно хонон ааспытын, хайдах ньиэмэстэртэн босхолообуттарын туһунан бэрт элбэҕи кэпсиирэ. Дьэ ол иһин аҕабыт бойобуой суолун солоон, биһиги оҕолоро төрдүө буолан: үрдүк категориялаах ветеран учуутал Иннокентий Иннокентьевич, дьахталларга дуобакка Саха сириттэн бастакы маастар, норуот эмчитэ Альбина Иннокентьевна, Парасковья Иннокентьевна уонна мин культура туйгуна, бочуоттаах сибээс үлэһитэ, буоламмыт Туланан Яснай Полянаҕа барарга соруммуппут. Аҕабыт кэпсээбит, сэриилэспит сирдэрин илэ, уу харахпытынан көрөр, ол дойдуга сүгүрүйэн кэлэр баҕаттан суһал соҕустук хомунан айаҥҥа туруммуппут. Москваттан хоҥнор күммүтүгэр сарсыарда кыралаан ардыыр, былаттаах күн буолбута. Автобуһунан айаннаан Тулаҕа тиийэрбитигэр күн чаҕылыччы тыкпыта, халлаан кылбаарыччы ырааһырбыта. Бу автобуһунан үс чаас айаннаабыт кэммитин аҕабыт сэтинньи 7 күнүнээҕи Кыһыл болуоссакка буолбут парад кэнниттэн хас күн сатыы, “марш бросок” диэн аатырбыт тыын ыла, сынньана түһэр бокуойа суох айаннаан, хааман кэлбиттэрэ буолла?
Мальтаҕа сытан бойобуой бэлэми барар да кэммэр, сэриигэ киирэн да баран элбэхтэ аччыктыыр, быстарар да кэммитигэр Томмокко көмүскэ барбыт “буһуу- хатыы оскуолам” көмөлөспүтэ диэн кэпсиирэ. Ол “буһуу-хатыы оскуолатын” ыччаты бырамыыссылынаска сыһыарыы бэлиитикэтигэр сөп түбэһэн барбыт үһү. Оччотооҕу көмүс үлэтигэр ханна да баппатах дьон, күрүөйэх бандьыыттар, араас буруйтан-сэмэттэн, сокуонтан күрэнэ сылдьар дьон сытыылара, уһуктаахтара мустубут дойдута буоллаҕа. Сэттэ сыл устата ол дьону кытта алтыһан, туохха-туохха үөрэммэтэҕэ, туохха-туохха түбэспэтэҕэ буолуой?! Ол иһин нууччалыы балкыһан өйдөһөр, сытыы-хотуу саллааты бэлиэтии көрөн, хамандыырдара эрэспиэккэҕэ элбэхтик ыыталлара.. Сүрүннээн тыл ыллараары ыыталлар эбит. Онно мүччүргэннээх да, көрүдьүөс да түгэннэр тахсыбыттарын туһунан элбэхтэ кэпсиирэ. Холобур: хоно сытар землянкаларын сэмнэҕин иһигэр, харабыллары “устан” баран, фашистар гранаталары бырахпыттар. Куотар дьону аптамаатынан ытыалаабыттар. Онно тыас бөҕө
буолбутугар ойон туран куотан иһэн, снаряд боруоҥкатыгар түһэн хаалан, соҕотох тыыннаах ордубутум диир этэ. Аны биирдэ доҕотторун кытта миэлиҥсэҕэ сытан, фашистар иһэллэрин көрөн, тоһуйбуттар. Үчүгэйдик ытарын иһин ручной пулемету киниэхэ итэҕэйбиттэр. Уонтан эрэ тахсалар, биһигиннээҕэр эрэ элбэхтэр этэ диирэ. Чугаһатан баран хамандыыр бирикээһинэн ыппытынан барбыттар. Саҥа ытан истэҕинэ, дьоно ааҥҥа симсэ-симсэ таһырдьа ыстаммыттар. “Тугун куттаҕастарай?!”- дии санаан ылбыт уонна салгыы ытыалаабыт. Онто дьоно “тыл” ылаары сүүрбүттэр эбит. Онтон, доҕоор, эмиэ Уус-Алдан Тиит Арыыттан сылдьар Егоров Егор Егорович кимэн киирии кэмигэр, кэккэлэһэ сүүрэн иһэн, өлөн түспүтүн көрөн, симмэр түһэн хаһыытыы-хаһыытыы сүүрэн киириэх санаалар кииртэлииллэрэ диирэ.
Туох да сэрэтиитэ суох кэлбит дьону, биһигини, музей-дьиэ кэлэктиибэ наадабытын кэпсээбиппитигэр бэрт сылаастык, истиҥник көрүстүлэр. Элбэх кинигэни бэлэхтээтилэр, анал гид батыһыннара сылдьан кэпсээтэ, өссө наадыйар сирбитигэр сырытыннарар, сирдиир эдэр кыыһы биэрэн бэркэ көмөлөстүлэр, үөртүлэр. Кинилэр бэлэхтээбит кинигэлэригэр “Вот запись рассказа С.И.Щеголева:” 10 декабря чувствуется тревога (у немцев). В Ясной Поляне устанавливается тяжелая дальнобойная артиллерия, которая направлена в сторону Тула. Немцы говорят о русских сибирских войсках. Штаб свертывается… В полит донесении от 15 декабря сообщалось о том, что наши части очистили от противника более 25 населенных пунктов, первыми из них названы Косая Гора и Ясная Поляна. (Т.Н.Архангельская “Ясная Поляна в годы войны” стр 30, 39”. Оччотугар ахсынньы 15-16 күннэрин диэки Лев Толстой дьиэтигэр хонон турдахтара буолуо.
Дьиэбититтэн анаан-минээн илдьибит алаадьыбытын Яснай Полянаны көмүскээһиҥҥэ өлбүт буойуттар памятниктарыгар уурдубут. Тиит Арыыттан илдьибит буорбутун эмиэ ол памятникка сибэкки үүннэрэр хоруудаҕа куттубут. Аҕабыт уҥуоҕар кутуохпут диэн, аҥар атаҕын курдары ыттаран хаанын тоҕон босхолоспут Яснай Полянатын буоруттан ыллыбыт. Тулаттан хоҥнубуппут кэнниттэн этиҥнээх ардах курулаччы кутан суолбутун сапта…
эһэм Чобуо Чооруос-Гаврил Аргунов суруйуутуттан.
Алексеева Надя 6в кылаас
Сураҕа суох сүппүтэ
Мин хос эһэм Алексеев Иннокентий Дмитриевич Уус-Алдан оройуонун Тэбиик нэһилиэгэр, билигин Бээди сэлиэнньэтигэр, төрөөбүтэ. Кини уот сэриигэ 1942 сыллаахха Чурапчы байаҥкамаатынан ыҥырыллан барбыта. Кини сэриигэ барарыгар кэргэнэ Мария Прокопьевна түөрт кыра оҕолоох хаалбыта. Улахан уола Ваня 7, Андрей 6, Дима 3 саастаахтара. Кыралара Артур, мин эһэм, биир саастааҕа.
Хос эһэм 1943 сыл балаҕан ыйыгар сэрии толоонугар сураҕа суох сүппүтэ. Кэргэнэ, бииргэ төрөөбүт убайа
көрдүү, ирдэһэ сатаабыттара да туох да биллибэтэҕэ. Кэнники интернет ситиминэн оборона министерствота сорох архивтарын кистэлэҥнэрин устан, аҕыйах сыллааҕыта билбиппит: хос эһэм Алексеев Иннокентий Дмитриевич 11-с гвардейскай стрелковай дивизия 27-с гвардейскай стрелковай полк 6-с стрелковай рота отделениетын командира, гвардия старшай сержана эбит.
1943 сыл атырдьах ыйын 10 күнүгэр 18№-дээх бирикээһинэн “Хорсунун иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыт. От ыйын 12 күнүгэр Орловскай уобалас Ульяново диэн дэриэбинэ таһыгар контратаака кэмигэр ньиэмэстэр флангаларыгар тиийэн автоматынан ытыалаан, паниканы тардан, бэйэтэ икки гитлеровеһы өлөрөн, 5 ньиэмэһи билиэн ылбыттар. Ол кэннэ хос эһэм барахсан баара-суоҕа отут эрэ сааһыгар сураҕа суох сүппүтэ. Мэтээлин ылбыта да биллибэт.
Биһиэхэ кини биир хаартыската баар. Ол хаартыскаттан биһигини эдэр киһи одуулуур. Эһэбит бэйэтин кэмигэр сүрдээх киириилээх-тахсыылаах, үөрэхтээх киһи эбитэ үһү. Сэрии буолбатаҕа буоллар, төһөлөөх үчүгэй, дьоллоох олоҕу олоруо этэй?
Мантан инньэ биһиги өссө даҕаны электроннай архивтары хасыһыахпыт, хос эһэбит туһунан баар информацияны көрдөөн булан, көмүллэ сытар сирин булуохпут диэн эрэнэ саныыбын.
Бурнашева Ньургуйаана
6в кылаас
Эһэм Өлөксөй
Эһэм Лазарев Алексей Кузьмич 1914 сыллаахха Нам оройуонугар Баакачча арыыга төрөөбүтэ. 1943 сыллаахха аармыйаҕа ыҥырыллыбыта уонна Читаҕа байыаннай үөрэххэ сылдьыбыта. 1946 сылга диэри Дальнай Востокка сылдьыбыта.1947 сыллаахха Новосибирскайга үлэ фронугар үлэлээбитэ уонна балаҕан ыйыгар дойдутугар этэҥҥэ эргиллэн кэлбитэ.
1947 сыл бүтэһигиттэн «Булуҥ» холкуоска фермаҕа биригэдьииринэн үлэлээбитэ.
1965 — 68 сс сылгы бостуугунан, 1969 — 1972сс субай сүөһү бостуугунан үлэлээбитэ. 1972 сылтан түүлээхчитинэн үлэлээбитэ. «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
Онон биһиги эһэбит Өлөксөй Кууһумус үйэтин тухары хотунан -соҕуруунан сылдьан үлэ бөҕөнү үлэлээбит киһи. Биһиги сиэннэрэ, хос сиэннэрэ чэрдээх илиилээх туруу үлэһит эһэбитинэн киэн туттабыт, кинини умнубаппыт, кэриэстиибит.