Саха литературатыгар инники кэскил сайдарыгар суруйааччылар, поэттар уһулуччу элбэх кылааты киллэрэн, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ хаалларбыт айымньылара билигин да сүппэккэ, күнтэн күн жлбэх ааҕааччыны угуйа тураллар.
Саха норуодунай поэта Иван Михайлович Гоголев-Кындыл бу тохсунньуга 90 сылын туолла. Поэт кырылас кумахтаах Бүлүү куоракка күн сирин көрбүтэ. Кини оҕо сааһа Чочу диэн сиргэ ааспыта. Кындыл олох кыра сааһыттан ааҕарын сөбүлүүр буолан, кинигэҕэ улахан интэриэстээҕэ. Онон да буоллаҕа, туспа талааннаах, айылҕаттан айдарыылаах суруйааччы буола үүммүт. Прозаик уонна драматург быһыытынан киэҥник биллибит.
Үрдүкү кылааска үөрэнэ сылдьан, суруйбут хоһоонноро «Хотугу сулус» сурунаалыгар бэчээттэнэр буолбуттара. Онон хоһоон кэккэтигэр олус эрдэ сайдыбыт поэт буолар. Мин кини айымньыларын хайдах өйдүүрбүнэн суруйан көрүүм.
1952 сыллаахха поэт «Ыҥырар уоттар» диэн бастакы хомуурунньуга тахсыбыта. Бу кэмтэн ыла Иван Гоголев саха литературатыгар айар үлэтин саҕалаабытан барбыта. Онтон уон сыл буолан баран «Күн хайата» диэн хоһоонунан арамааны суруйбута. Бу хоһоонунан арамааны П.Х.Староватовка анаабыта. Араамана 7500 устуруокаттан турар, бэрээдэгинэн, рифманы тутуһан суруллубут. Поэт төрөөбүт тылын сүрдээхтик билэр буолан, саха тылын баайын үчүгэйдик туттар. Манна оччотооҕу эдэр ыччат дьылҕатын, тыын боппуруостарын сиһилии суруйар. Арамаан туспа өйдөбүллээх, дьикти ис хоһоонноох уонна дириҥ ырытыылаах.
Кындыл биир саамай биллибит-көстүбүт айымньытынан «Хара кыталык» буолар. Бу трилогияҕа саха киһитэ омук быһыытынан ураты майгылааҕын уустаан-ураннаан толору арыйан көрдөрбүт. Хас биирдии дьоруойдара бэйэ-бэйэтигэр майгыннаспат, хатыламмат, ураты быһыылаах-таһаалаах, ис туруктаах уобарас буолалларын этэр. Трилогияҕа Иван Гоголев саха номохторун, үһүйээннэрин, сиэрин-туомун, тылын-өһүн, итэҕэлин, айылҕаны билгэлээһини — барытын саас-сааһынан киллэрэн суруйбута.
1954 сыллаахха поэт А.М.Горькай аатынан литературнай институту бүтэрбит. Бүтэрэригэр, «Быраһаай институт» диэн хоһоону суруйбут. Хоһоонугар тэҥҥэ үөрэммит, алтыспыт табаарыстарын ахтыаҕын, сайыһа хаалар түгэннэрин туһунан суруйбут.
Оччотооҕу кэмнэргэ, билиҥҥи да олоххо истиҥ иэйии уонна таптал киһи олоҕор сүрүн чааһы ылаллар. Мин санаабар, таптал диэн сүрдээх күүстээх иэйии, икки сүрэх тардыһыыта буолар. Онтон Иван Гоголев этэринэн, таптал барыны бары тыынныыр айар күүс. Поэт тапталга сыһыаннаах суруйбут хоһоонноругар аан дойду барыта таптал нарын тыынынан тутуллан турар диэн сүрүн санаата буоларын өйдөөтүм. Ол курдук, «Эйиэхэ» хоһоонугар айылҕа көстүүтүнэн уонна барамай сэргэстэһиитинэн тапталы көстүбэт эбэтэр кистээн тэҥнээһин ньыматынан көрдөрөн суруйбут. Поэт метафоралары, символическай ис хоһоонноох уобарастары элбэхтик туттарын, кини айымньылара бары ураты миэстэлээхтэрин, дириҥ быһаарыылаахтарын, сүрүн өйдөбүллээхтэрин биллим. Ону «Поэзия хонуута» диэн хоһоонун иэйэн туран, олус мындырдаан ойуулаабыт диэххэ сөп. Маны ааҕан баран, Кындыл поэзия кэккэтигэр анаммыт киһи буоларын, ол таһынан суруйааччы дьылҕата поэзияҕа туһаайыллыбытын бэлиэтии көрдүм.
Хап-харанан көр эрэ,
Ыалдьа сытан үтүөрүөм,
Мунчаара сылдьан үөрүөм,
Хап-харанан көр эрэ.
Хап-харанан көр эрэ,
Эн хараххар аан дойду,
Олох, өлүү баар курдук…
Хап-харанан көр эрэ.
Суруйааччы айылҕаны таптыырын таһынан, кэргэнин олус да күүскэ таптыыра, таҥара курдук көрөрө. Кэргэнин кэрэ, нарын көстүүтэ, кини хоһоонноругар хоһуйуллан хоһоон буолан суруллубут. Кини наһаа да кырасыабай, хара моонньоҕон курдук харахтара поэт сүрэҕин тапталынан толороллоро.
Айылҕаны тыыннаах курдук өйдөөһүн бу кэнэн быһыы буолбатах, бу улуу муударас диэн этэллэрэ оруннаах. Иван Гоголев төрөөбүт айылҕатын кэрэтин чопчу ойуулаан, тыыннааҕымсытан суруйар. Поэт айымньыларыгар көрдөххө, Өлүөнэ өрүс туһунан элбэхтик суруйбут. Холобура, «Киэһээҥҥи Лена», «Таптыыр Ленам», «Ленаҕа», «Мин ийэ өрүһүм», «Ленаҕа олоробун», «Лена очуостара», «Лена түүнэ», «Лена эбэккэм» диэн хоһоонноругар суруйааччы сөбүлүүр кытылын ахтылҕанын, Өлүөнэ өрүскэ тапталын, суугунуур долгуннарын, кэрэ көстүүтүн, өрүһү кытта алтыһар ситимин, айылҕа уонна киһи биир буолалларын өйдүүрбүт курдук эппит.
Иван Гоголев драматургията, саха драматын, литературатын сонун уобарастарынан, сюжеттарынан, уус-уран ньымаларынан байыппыт, саҥа таһымҥа таһаарбыт суруйааччы буоларын билэбит. Кини прозатыгар да, поэзиятыгар да баар айымньы проблемалара ураты туспа өйдөбүллээх буолар.Поэт олоххо тардыһыыта, киһиэхэ, төрөөбүт сиргэ таптала, айылҕаҕа сыһыана, олох кэрэтин көрүүтэ, хас биирдии түгэни сыаналыыра барыта айымньыларыгар көстөр.
Поэт биир улахан айымньыта — «Дьабыҥҥа көтүү». Сэбиэскэй былаас саҥа үөдүйэр кэмэ ойууланар. Трагедия ойууланар миэстэтинэн Бүкүчээл алаас уонна куорат буолар. Поэкка тыл оруола улахан суолталаах. Тоҕо диэтэр, ааҕааччы болҕомтото айымньыга туох туһунан кэпсэнэригэр сытар. Бүкүчээл алаас олохтоохторо сиэри-туому тутуһан, айылҕалыын алтыһан, тулалыыр эйгэни кытта дьүөрэлэһэн олороллор. Онтон куорат уобараһа саҥа үйэни сайыннарарга дьулуһар. Куорат уобараһа кыайыылаах хаалар. Мин санаабар, Иван Гоголев уобарастар дьайыыларынан саҥа үйэ сайдан, өбүгэ саҕаттан кэлбит билиитин, сиэрин-туомун сүтэрэн эрэрин көрдөрбүт.
Бу мантан көрдөххө, саха омук суох буоларыгар кутталлаах проблема үөскээбитин поэт инникини өтө көрөн толкуйдаан суруйбут айымньыта буолар. Поэт аныгы кэм проблемаларын арыйан, норуот урукку кэминэн, былыргы баара урукку кэминэн, былыргы баараҕай түгэннэринэн киэн тутта суруйбут.
Ол таһынан Кындыл ааҕыллар эрэ буолбакка, фольклор араас көрүҥэр ситимнээҕин биллим. Эбии хайысхатынан театрга аналлаах айымньылара буолаллар. Бу курдук улуу, саха народнай поэта Иван Михайлович Гоголев-Кындыл литератураҕа сүүнэ улахан кылааты хаалларбыт суруйааччы буолар.
Ааптар: Даяна Жиркова, 10 кылаас, салайааччы Т.И.Иванова, саха тылын, литературатын учуутала.
Күндээдэ, Ньурба.