Бу күннэргэ Кыайыы 75 сыллаах өрөгөйдөөх түгэнин бэлиэтиибит. Бу бэлиэ түгэҥҥэ мин биллиилээх поэт, тылбаасчыт Степан Иванович Тимофеев туһунан ахтыбакка эрэ атаарбаппын. Тус бэйэм кинини оҕо эрдэхпиттэн өйдүүбүн. Кини ытыктыыр эдьиийбит Елизавета Петровна Соловьева олоҕун аргыһа буолан, биһиги аймахха күтүөт этэ. Төрөппүттэрим күтүөппүт суруйааччы, редактор буоларын, ырыа буолбут хоһооннордооҕун кырабыттан кэпсииллэрэ. Онон сэмэйдик киэн тутта саныырым.
Биллиилээх поэт, тылбаасчыт Степан Иванович Тимофеев – Ленинград куораты көмүскээбит Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа этэ. “Ленинград оборонатын иһин” мэтээл кавалера, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, “АЛРОСА” АХ үбүлүүр Россия бөдөҥ литературнай бириэмийэтин лауреата, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуоттаах олохтооҕо.
Кини — “Бэлэм буол” уруккуттан ааптара. Оҕо сылдьан хоһоонноро “Бэлэм буолга” бэчээттэммит. Ону «Кэскил” хаһыат эрэдээктэрэ Нина Иннокентьевна Протопопова билэрэ, поэт бэйэтэ эмиэ кэпсээбитэ. Ол туһунан “Кэскил” хаһыат 2011 с. тохсунньу 23 күнүнээҕи нүөмэригэр “Сэриини көрбүтүнэн төрөөбүтүм…” матырыйаалга суруллубута.
Кини саха дьоно уоһуттан түһэрбэккэ, сөбүлээн ыллаабыт “Эйэ, дьол иһин”, “Доҕордоһуу ырыата”, “Көтөллөр ол көмүс дорҕооннор” ырыалар тылларын суруйбута. Д.Мамин-Сибиряк кэпсээннэрин, Е.Ильина “Четвертая высота”, П.Журба “Александр Матросов”, А. Гайдар “Р.В.С.”, К.Симонов “Живые и мертвые” трилогиятын тылбаастаабыта. Константин Симонов Степан Ивановичка анаан илии баттаабыт кинигэтэ баарын итиннэ көрбүтүм. Кини Национальнай кинигэ кыһатыгар (билигин “Бичик” кинигэ кыһата) 43 сыл устата үтүө суобастаахтык, айымньылаахтык үлэлээбитэ.
Ленинград куораты көмүскээбитэ
Мэҥэ Хаҥалас Мооругуттан төрүттээх эдэр киһи 1940 с., сэрии иннинэ, Ленинград куоракка А.Н.Островскай аатынан государственнай театральнай институкка артыыс үөрэҕэр сүүмэрдээһини ааһан барбыт. Оҕолору институт солбуйар дириэктэрэ кэлэн талбыт, эксээмэн туппут.
“Саха сириттэн 32 оҕо талыллыбыта. Оччотооҕуга сөмөлүөт эҥин диэн суох буоллаҕа, поездка олорон, Москубанан эргийэн, Ленинградпытыгар биир ый айаннаан тиийбиппит. Институппут Моховая уулусса 4 нүөмэригэр баара. Оттон ол утарыта ТЮЗ (Театр юного зрителя) турара. Дьэ биһиги, хаһан да баччалаах улахан куораты харахтаабатах дьон, сөҕүү-махтайыы бөҕө этибит. Ленинграды култуурунай олохтоох дойду диэн ылыммыппыт. Пушкин аатынан театрга, ТЮЗ-ка элбэхтэ сылдьарбыт. Уулуссаҕа олохтоохтору ситэн аастахпытына, тута: “Это кто такие?” –дии-дии хаалаллара. Сорохторо: “Китайцы”,—дииллэрэ. Саха диэни билбэт буоллахтара. Институппутугар Ленин уордьаннаах Борис Михайлович Сушкевич үлэлиирэ. Биир учууталбыт эмиэ Ленин уордьаннаах этэ. Ити курдук үөрэнэ сырыттахпытына, 18-кын туолбуккун диэн аармыйаҕа ылбыттара. Инньэ гынан, Ленинград оборонатыгар түбэспитим. Онно сэриини быһа куораты көмүскээччилэри ханна да хамсаппатахтара. Сэрии саҕаланна да, буомбата, үнтү сынньыыта үгүс. Аармыйаҕа сылдьан сэрии саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри сулууспалаатаҕым. Сүрдээх өр кэм этэ. Сөмөлүөт бөҕө былыт курдук көтөрө. Куораты үлтү урусхаллаан кэбиспиттэрэ. Уулуссаҕа өлбүт киһи бөҕө, олору ким да кыайан хомуйбат этэ. Ол барыта билигин киинэҕэ көстөөччү. Институкка 32 оҕо барбытыттан бэрт аҕыйах оҕо ордон кэлбитэ… Атыттар хоргуйан өлүтэлээбиттэрэ. Мин да өлбүт буолуохпун, аармыйаҕа ылбыттара. Сэрии кэмигэр 200 грамм килиэп, мииҥҥэ маарынныыр хааһы, судураай курдук астаах буоларбыт. Сэрии бүппүтүгэр миигин хамандыырдары бэлэмниир Таллиннааҕы байыаннай-пехотнай училищеҕа ылаары биир сылы быһа эрийбиттэрэ. Онно саастарынан хапсыбатахтары дойдуларыгар утаарбыттара. Мин төннөр буолбуппун истэн, үөрбүтүм аҕай. 1946 с. дойдубар кэлэммин, Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар үлэлии киирбитим”,—диэн ахтыбыта.
Тугу эрэ ырааҕы, ааспыты эргитэ, анаарардыы туттан…
Тимофеевтар Хатыҥ Үрэххэ сайылыктаахтара, онно ууну туораан тиийиллэр этэ. Биир сайын, куорат ыалын сайылыгар мин аан бастаан үктэммит күммэр, тыылаах көрсөн, туораппытын өйдүүбүн. Күннээҕи олоххо үгүс саҥата-иҥэтэ суох, сүрдээх сэмэй киһи этэ. Бэйэтин туһунан кэпсии эҥин сылдьыбат, бүгүрү, бүтэй майгылааҕа. Чуумпу хоско тугу эрэ ырааҕы, ааспыты эргитэ, анаарардыы туттан, ардыгар араадьыйа истэ олороро, кинигэ ааҕара харахпар субу баар. Санаабар, сэрии кыһарҕанын кини мэлдьи саныыр курдуга. Итинник санаан кэллэхпинэ, киинэҕэ көрбүт көстүүлэрим субу ойууланан, тиллэн кэлиэх курдук буолааччылар, оччоҕо, “итини барытын Степан Иванович илэ көрдөҕө, биллэҕэ” диэн саныырым. Мин ааппын хос-хос ааттыы-ааттыы: “Саанна… Туохха саанна?” диэн үгүс саҥата суох күлэн мүчүйэрэ. Кинилэргэ кэллэхпинэ, үлэһит буолбутум кэннэ, хоһоон, айымньы биэрэн ыытара. Редакцияҕа диэн.
Биир түгэни чаҕылхайдык өйдөөн хаалбыппын: эдьиийбит Елизавета Петровна күн сириттэн суох буолбутугар Тимофеевтарга кэлбиппэр, поэт миигин илиинэн суруйбут хоһооннорун утары ууммутунан көрсүбүтэ. Ийэ дойдутун туһугар хорсуннук, хоодуоттук турууласпыт саллаат ити да түгэҥҥэ холкутун, күүстээҕин, литератураҕа, поэзияҕа бэриниилээҕин сөхпүтүм. “Ээ, хата, бу эн илэ бэйэҕинэн киирэн кэллиҥ дии. Бээ эрэ, бу хоһоон курдуктар бааллар. Баҕар, хаһыаккытыгар таһаараарыҥ, көрөөрүҥ чэ, бэйэҕит”, — диэхтээбитэ. Редакцияҕа кини хоһооннорун аҕаллахпына, “кытаат, тоойуом, түргэнник оҥорон биэр” диэн, редакция үлэһиттэрэ Николай Прокопьевич Васильев, Александр Васильев-Көрдүгэн эмиэ күө-дьаа буолааччылар, айымньытын мэлдьи бэчээттээччилэр.
“Эйэ, дьол иһин”
“Эйэ, дьол иһин” ырыа 50-с сыллардаахха суруллубут ырыа. Ити ырыа матыыбын бэйэм курдук сэрии бэтэрээнэ Георгий Никифоров айбыта. Онон икки бэтэрээн холбоһон үлэлээтэхпит дии”, —диэбитэ кырдьаҕас поэт. Хас да көлүөнэ дьон бырааһынньыкка, көрсүһүүлэргэ, дьоро киэһэлэргэ бу ырыаны доргуччу, дуораччы, өрө көтөҕүллэн ыллыыр:
“Сэрии буолбатын,
Хаан тохтубатын,
Сирэм күөх сиргэ,
Өрүү чэлгийэ,
Үүнэ чэчирии
Турдун күн сирэ.
Суох буоллун сэрии,
Суох буоллун өлүү,
Туругур, Эйэ,
Эйэ!
Эйэ!”
Ааптар: Жанна Леонтьева.