Ыам ыйын 9 күнэ – дойду үрдүнэн ураты күн. Улуу Кыайыы 80 сылын бэлиэтиир үөрүүлээх күммүт. Ийэ айылҕабыт кытта бу улуу күнү ып-ыраас былыта суох чаҕылхай күнүнэн көрүстэ. Сарсыарда эрдэттэн Дьокуускай куорат олохтоохторо, ыалдьыттара Улуу Кыайыы 80 сылын бэлиэтиир тэрээһиннэргэ муһуннулар https://vk.com/clip-199463452_456243239
Кыайыы болуоссатыгар үөрүүлээх миитин, “Килбиэннээх Үлэ куората” Дьокуускай сэрии кэмигэр үлэтин, ситиһиитин кэпсиир, сырдатар быыстапкалар буоллулар.
“Килбиэннээх Үлэ куората” үрдүк ааты Дьокуускай куоракка Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Кыайыы туһугар киллэрбит кылаатын иһин 2022 сыллаахха иҥэрбиттэрэ.
Аатырбыт “АлСиб – Аляска – Сибиир” байыаннай салгын суолун туһунан быыстапканы үгүс киһи сэҥээрдэ. Дьокуускай куорат сэрии сылларыгар Америка бойобуой сөмөлүөттэрин харгыһа суох көтүтэн аҕалыыга киин сиринэн буолбута.
1942 сылтан саҕалаан барыта 8094 сөмөлүөтү аҕалбыттара. Фэрбанкс куораттан Красноярскайга диэри барыта 5 авиационнай полкалар бааллара. Олортон биирдэстэрэ Дьокуускай куоракка баара. АлСиб трасса 6500 тахса килэмиэтир уһуннааҕа. Саамай уһун кутталлаах трассанан Сеймчантан Дьокуускайга диэри эбит. Үөһээ Дьааҥы сис хайаларын туоруур уустук соругу АлСиб хорсун летчиктара ситиһиилээхтик толорбуттар. Үс сыл устата АлСиб трассатынан 18753 таһаҕас, 128371 пассажир тиэйиллибит. Бу быыстапкаҕа Дьокуускай куорат уокуруктара кыттыыны ылан, олохтоохтор, эдэр ыччаттар элбэҕи биллилэр.
Күнүс 13 чаастан Хабаров уулуссатыттан саҕалаан Губин уулуссатыгар диэри “Өлбөт үйэлээх полк” Бүтүн Арассыыйатааҕы акция колонналара сэлэлии хаамтылар. Акцияҕа уопсайа 50 тыһыынчаттан тахса киһи Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт хорсун эһэлэрин, хос эһэлэрин, хос хос эһэлэрин, тыылга үлэлээбит эбэлэрин, хос эбэлэрин, хос хос эбэлэрин мэтириэттэрин күөрэччи тутан хаамтылар. Араадьыйанан диктор куолаһа “Өлбөт үйэлээх полк“ акцияҕа өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев кыттарын кэпсиир. Кыайыы болуоссатыгар колонналар сэлэлии хааман киирэллэр: “Сэрииттэн эргиллэн кэлбит, сэрии толоонуттан эргиллибэтэх саллаакка бокулуон! Сыллар-хонуктарда аасталлар умнууга хаалбаттар ол хорсун саллааттар…”
Бу күн “Өлбөт үйэлээх полка” акция кыттыылаахтара бэйэлэрин геройдарын туһанан кэпсииллэрин иһиттибит.
Катя Бакаева, Дьокуускай куорат 17 №-дээх орто оскуолатын VIII «Г» кылааһын үөрэнээччитэ:
– Бүгүн, ыам ыйын 9 күнүгэр хос эһэлэрбит, хос эбэлэрбит дойдуларын, дьоннорун туһугар сэрии толоонугар, тыылга олохторун харыстаабакка кыайыыны уһансыбыттарын ахтар-саныыр, кэриэстиир күммүт. Мин “Өлбөт үйэлээх полка” акцияҕа кыттаммын, хос эһэм, рядовой саллаат Иннокентий Прокопьевич Федоров мэтириэтин тутабын. Хос эһэм Иннокентий Прокопьевич сэрии толоонуттан суруйбут тиһэх суругар эппит кэриэһин кини кэнчээри ыччаттара толоробут.
Ол суругар кини: “Таайым, эн, уолум Ньукулай үөрэнэр сааһын туоллаҕына, бэйэҥ кыһанан үөрэттэр. Үөрэҕэ суох куһаҕан эбит”, – диэн таайыгар илдьит суруйбут.
Мин хос эһэм 1912 сыллаахха Доллу нэһилиэгэр эрэ буолбакка, бүтүн Саха сиригэр киэҥник биллибит бурдугу үүннэрээччи Прокопий Иванович Федоров уонна Екатерина Семеновна Стручкова дьиэ кэргэттэригэр бастакы оҕонон төрөөбүтэ. Кини кэнниттэн хас да оҕо төрөөбүтэ да, аҕалара эрдэ өлөн, олох уларыйыытын, сэрии ыар дьайыыларыттан икки балтылара Аксинья уонна Мария эрэ тыыннаах ордубуттар.
Кини эдэр эрдэҕиттэн дьиэ кэргэҥҥэ соҕотох эр киһи буоларынан, ситэ үөрэммэккэ хаалбыт. Максим Горькай аатынан холкуоска сылгыһытынан үлэлээбит, Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар сылдьыбыт. Иннокентий Прокопьевич биир дойдулааҕын Евдокия Герасимовна Федорованы (Верховцева) кэргэн ылбыт. Онтон Аҕа дойду Улуу сэриитигэр барарыгар соҕотох уола Ньукулай сайыһа хаалар. Иннокентий Прокопьевич Кыһыл Армия кэккэтигэр 1941 сыллаахха атырдьах ыйын 26 күнүгэр Чурапчы оройуоннааҕы холбоһуктаах байыаннай комиссариатынан ыҥырыллыбыт. Армияҕа 518-с армейскай инженернэй батальоҥҥа рядовойунан сулууспалаабыт. Кини бүтэһик суругун Соҕуруу Украина Ровненскай уобалаһыттан, таай убайын Андрей Семенович Стручков аатыгар 1944 сыллаахха бэс ыйын 10 күнүгэр суруйбут. Онтон ыла киниттэн туох да сурах-садьык биллибэтэх.
Сэрии ыар сылларын тыылга оҕо-дьахтар санныларынан сүкпүттэрэ. Кэргэнэ Евдокия Герасимовна сэрии сылларыгар холкуоска эр киһи ыарахан үлэтин үлэлээбит. Ол курдук, көлөнөн от-мас тиэйиитигэр, кыһын муҥхаҕа, муус алларыытыгар сылдьыбыт. Огдообо хаалан, олох эрэйин да көрдөр, кэргэнин кэриэстээн, иккистээн кэргэн тахсыбатаҕа. Уолун атаҕар туруоран, ыал оҥорон билигин ыччаттара Федоровтар ааттарын ааттаталлар. Иннокентий Прокопьевич балтыларын ыччаттара таайдарын умнубаттар, кэриэстииллэр.
Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Архип Петрович Пестряков ыччаттара:
– Бүгүн олус долгутуулаах күн. Мин бүгүн эһээбин Архип Петрович Пестряковы кэриэстээн бу акцияҕа кытта кэллим. Сэрии толоонугар саха норуотуттан элбэх киһи хаалбыта. Ону кэриэстээн «Өлбөт үйэлээх полк» акцияҕа бүгүн сиэммин, кыыспын илдьэ кэллим. Бу манна кыттаммыт биһиги оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр холобур буолабыт. Бу эйэлээх олохпут туһугар сэриилэспит, үлэлээбит дьоммут туһунан хайаан да билиэхтээхпит, кинилэр сырдык ааттарын кэриэстиэхтээхпит. Бука бары биир сомоҕо күүспүт көлүөнэлэри ситимниир.
***
«Өлбөт үйэлээх полкаҕа» Федор Константинович Тыртыков мэтириэтин ыччаттара тутан тутан кэллилэр. Кини 1942 сыллаахха сэриигэ ыҥырыллан Москва куорат анныгар кыргыһыыга сылдьыбыт. Сэттэ ый курдук сэрии уотугар сылдьан олоҕун сэрии хонуутугар толук уурбут. Федор Константинович Тыртыков хойукка диэри сураҕа суох сүппүтүнэн ааҕылла сылдьыбыт. Ыччаттара архыыптарынан көрдөөн, Тверь куорат таһыгар көмүс уҥуоҕун булбуппут. Кинини кытта тэҥҥэ ыччаттара таайдарын Илья Васильевич Жирохов, аҕаларын Анатолий Дмитриевич Жирохов мэтириэттэрин туталлар.Таайдара Илья Васильевич Жирохов летчик этэ, сэриини авиация майора званиелаах түмүктээбит. Сэрии кэнниттэн Симферополь куоракка олорбут. Аҕалара Илья Васильевич Жирохов сэрии сылларыгар тулаайах хаалан, холкуоска үлэлээбит тыыл бэтэрээнэ.
– Бу күн биһиги бука бары эйэлээх халлаан анныгар кыайыыны уһансыбыт, сэриигэ дьоруойдуу охтубут, сураҕа суох сүппүт аҕаларбытын, эһэлэрбитин, эбэлэрбитин, убаайдарбытын кэриэстээн, кинилэргэ махталбыт, сүгүрүйүүбүт бэлиэтэ – мэтириэттэрин киэн тутта күөрэччи көтөҕөн хаамтыбыт. “Өлбөт үйэлээх полк” – олус улахан суолталаах тэрээһин. Акцияҕа күөрэччи көтөҕүллэр хас биирдии буойун, тыыл үлэһитэ, бэтэрээн хаартыската хас биирдии дьиэ кэргэн, аймах, бүтүн норуот дириҥ историята буолар, – диэн Федор Константинович Тыртыков, Илья Васильевич Жирохов, Анатолий Дмитриевич Жирохов ыччаттара санааларын үллэһиннилэр.
Улуу Кыайыы 80 сыла олус улахан суолталаах тэрээһин. Дьоллоох оҕо сааһы, ыраас күннээх халлааны бэлэхтээбит аҕа көлүөнэ дьоммутун мэлдьи өйдүү-саныы сылдьыаҕыҥ. Уоттаах сэриигэ кыргыспыт, тыылга үлэлээбит дьоммуту-сэргэбит ааттарын умнубаппыт. Кинилэргэ махтанабыт, сүгүрүйэбит!
Бэлэмнээтэ Сандаара СЕМЕНОВА,
VIII «Г» кылаас,
Дьокуускай куорат 17 №-дээх оскуолата
Кира Сутакова, Алеся Николаева видеоҕа устуулара