Биһиги нэһилиэкпит үлэһит киһитэ, кырдьаҕас суоппар Василий Петрович Лукин билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Кини урукку кэмҥэ тэлэһийэ сылдьан сүүрбүт-көппүт, Хадаар нэһилиэгин сайдыытыгар үгүс кылаатын киллэрбит улахан өҥөлөөх үтүө киһибит буолар. Бу күннэргэ мин кырдьаҕас суоппары кытта көрсөн кэпсэттим.
СУОППАР ИДЭТИН ТУҺУНАН
– Василий Петрович, эн хас сааскар суоппар идэтин баһылаабыккыный уонна тоҕо суоппар буоларга санаммыккыный?
– Мин 21 сааспар суоппар идэтин ылбытым. Оҕо эрдэхпиттэн бу идэни интэриэһиргиир этим. Онон олохпор үлэһит киһи буолар, идэни баһылыыр кэмим тиийэн кэлбитигэр суоппартан атын идэни көрбөт этим.
– Сопхуоска, табаарыстыбаҕа үлэлиир кэмҥэр ханнык массыыналарга үлэлээбиккиний? Билиҥҥи массыыналартан туох уратылаах этилэрий?
– Сопхуоска ГАЗ-53 (3мл130), Урал-5557 (дизель), Урал-357 (карбюратор) массыыналарынан үлэлээбитим. Билиҥҥи кэмтэн уратыта диэн Сэбиэскэй сойуус, Арассыыйа бэйэтэ оҥорон таһаарбыт массыыналара этэ.
– Үлэҥ саамай уустук, ыарахан түгэннэрэ, ону кытта саамай астык, үөрүүлээх түгэннэрэ ханныктар этилэрий?
– Мин санаабар, урут даҕаны, билигин даҕаны суоппарга саамай уустуга, ыарахана – аара суолга массыына алдьаныыта. Ордук кыһын тымныыга улахан эрэй буолара. Онтон үчүгэйэ диэн элбэх буолан, холуоннанан айанныыр олус да астык этэ! Билигин холуоннанан айанныырбыт туһунан санаан кэллэхпинэ, сүрэҕим сылаанньыйар.
ҮЛЭҔЭ ЭППИЭТИНЭС
– Сопхуос, табаарыстыба саҕана дьон-сэргэ олоҕо билиҥҥи кэмтэн туох уратылаах диэн көрөҕүнүй?
– Билигин сорох дьон үлэтэ суох. Сопхуос, табаарыстыба саҕана киһи барыта үлэлээх, киһи барыта үлэ тула көхтөөхтүк түмсэр этэ. Ол олус үчүгэй буолара.
– Оччотооҕу суоппардар кэллэктииптэрэ хайдах этэй? Бэйэ-бэйэҕитигэр хайдах көмөлөһөр этигитиий?
– Бука бары үлэ, уопсай дьыала туһугар түмсүүлээх буоламмыт, кэллэктииппит олус түмсүүлээх этэ. Бары биир дэриэбинэҕэ олорор, биир сопхуоска үлэлиир, дойдубут туһугар ыалдьар, кини сайдыытын туһугар кыһаллар буоламмыт түмсүүлээх этибит. Бэйэ-бэйэбитигэр сыһыаммыт эмиэ оннук этэ. Массыынаны тэҥҥэ оҥорсон, сүбэлэһэн, бэйэ-бэйэбитин солбуйсуһар этибит. Оччотооҕу көлүөнэ үлэттэн куттаммат, үлэ баарыттан үөрэр буоламмыт, тигинэччи биир санаанан үлэлиирбит. Сопхуос оҥорон таһаарар бородууксуйатын тиэйии, сопхуоһу хааччыйыы биһиэхэ, суоппардарга, сүрдээх улахан эппиэтинэс буолара. Ол иһин кыһаллан үлэлиирбит. Үлэ дьону түмэр күүстээх диэн этиэхпин баҕарабын.
– Оччолорго суол туруга хайдах этэй?
– Кыһын баҕас суол туох да ааттаах үчүгэй буолара. Онтон саас, сайын суол дьэ кырдьык, алдьанара. Оннук суолга массыынабыт сылдьыбатын иһин Б-Нэбэр диэн тиэхиньикэ абырыыра. Сопхуос массыыналарынан Сахабыт сирин улуустарын барытын кэрийбитим. От-мас, бородууксуйа тиэйиитин үлэтэ хаһан бүппэт, тахса турар үлэ буоллаҕа дии. Хас биирдии айан бэйэтэ умнуллубат түгэннэрдээх буолара.
МҮЧЧҮРГЭННЭЭХ АЙАНТАН БИИР ТҮГЭН
Василий Петрович Лукин кэпсээбитинэн, урукку кэмҥэ тиэхиньикэ аҕыйах буолан, сопхуос салалтата, кыһалҕаттан даҕаны, мөлтөх туруктаах массыыналары, харахтарын быһа симэн туран, рейскэ ыытар эбиттэр. «Араас мүччүргэннээх да, кутталлаах да сырыылар элбэхтик буолбуттар. Суоппардар эргэ массыыналарбытын өрөмүөннүү-өрөмүөннүү кыһыннары, сайыннары айаҥҥа тахсан иһэрбит», – диэн этэр кырдьаҕас суоппар.
Мүччүргэннээх айантан биир түгэни Дмитрий Дмитриевич Елисеев оҕолоро, ыччаттара таһаарбыт «Сүрэххэ сөҥмүт көмүс түгэннэр» диэн кинигэлэриттэн ылан, эһиэхэ билиһиннэриэхпин баҕарабын.
Биирдэ тымныы оройун саҕана эдэр суоппары Миитээни, Дмитрий Дмитриевич Елисеевы, «айаҥҥа илдьэ бар» диэтилэр. Миитээ суоппар куурсун саҥа бүтэрэн кэлбит кэмэ. Онно холоотоххо, мин биир сыл үлэлээбит уопуттаах киһибин. Массыынам олох эргэ этэ. Айантан кэллим эрэ наар оҥостор аакка түһэрим. Бу сырыыга эмиэ массыынабыт кэлин баалыгар баар вкладыһа хам тутан давлениетын туппат буолан хаалла. Ону оҥосто сатыыбыт. Эдэрдэрбит, айанныыр баҕабыт бэрт буолан аһыырбытын, утуйарбытын умнан туран баспытыттан атахпытыгар тиийэ оҕунуох буолаахтыырбыт. Арай ол сырыттахпытына, улахан киһини миигин, хонтуораҕа ыҥыран ыллылар.
– Бааска, оппутунан быһынныбыт. Бабаҕаҕа турбут оппутуттан үс оту бүүчээн сиэбит. Бу тыраахтардар тиэйэ баран баранннар кураанах кэллилэр. Дьэ ыарахан сыл буолаары гынна биһиэхэ. Кыһыммыт оройо саҥа туолла, күөххэ диэри өссө да ыраах, – диэн сопхуоспут Хадаардааҕы отделениетын салайааччыта Николай Петрович Дьячковскай сылайбыт баҕайы көрүҥнээх олорон эттэ. – Массыынаҕыт туруга хайдаҕый? Нуотараҕа сарсын сатаан барыаххыт дуо? – диэн ыйытта.
Мин тиэхиньикэ мөлтөҕүн билэр буолан саҥарбакка олордум. «Арай билигин саҥа сапчаас биэрэллэрэ буоллар, тутатына оҥоро охсуо этибит» диэн төбөбөр барытын эргитэн көрө олоробун.
– Массыынам кэлин баала мөлтөх, давлениетын олох туппат. Саҥа сапчаас биэриэххит дуо? – диэн ээр сэмээр толкуйдаан баран ыйыттым.
– Суох, тугу да биэрэрим суох, – управляющай илиитин нэлэҥнэтэр,– Бензин эрэ баар. Сапчаас кэлэ илик. Аныгыскы ыйга биирдэ кэлэрэ буолуо, – диэтэ.
Мин төбөбүн хоҥкутан, толкуйдуу олордум. Кырдьык, кыһын оройо, таһырдьа мас тостор тымныыта. Мөлтөх туруктаах массыынанан ыраах айанныыр кутталлаах. Ол эрэн барыахха наада. Сүөһүлэр хайдах аһаабакка туруохтарай? Иэдээн дии! Билигин быһа түстэхтэринэ, күөххэ диэри сатаан тиийбэттэр. Сүрүн кыһалҕата диэн – соҕотох барыахтаахпын билэн олоробун. Ыйытан да диэн. Билигин гаражка мин эрэ массыынам турар. Атыттар ким алдьанан, ким рейскэ сылдьаллар.
– Барар буоллахпыт дии, – диэн сөбүлэстим, – Арай буочукаларга элбэх бензин тиэниэхпин наада, – диэтим.
– Бензины төһөнү тиэнэргинэн ыл, – управляющай үөрбүтэ көстөр эрээри дьону бу тымныыга алдьаммыт сэптээх ыытан эрэбин, хайдах сылдьыахтарай диэн куттанара хараҕар син биир көстөр.
Хонтуораттан гаражпар диэри олох сүүрүүнэн тиийдим, оҥорор дьыала баһаам. Тиийбитим эдэр уолум Миитээ массыына анныгар хасыһа сытар быһыылаах, күлүүс тыаһа иһиллэр.
– Миитээ, сарсын Нуотараҕа барар буоллубут, – диэтим. Миитээм массыынатын анныттан тахсан илиитин тэрээппкэнэн сотто олорон ыйытта:
– Хайыыбытый, эрэһиинэтэ олох бүппүт эбит, – диэтэ.
– Барар буоллахпыт дии, бензин элбэҕи ылыахха наада, – диэтим уонна аттыгар олордум.
– Чэ, оччоҕо мин, буочукалары дьаһайыам, – Миитээм хап-сабар ойон турда. Мин массыынаны ыспыттарын ситэ хомуйа хааллым.
Сарсыҥҥы күнүгэр сарсыарда олох эрдэттэн хомунан айаннаатыбыт. Массыынабыт иһэ тыбыс-тымныы, тыаһа-ууһа дьаабы. Ол да буоллар «наһаа хойутаабакка эрэ тиийбит киһи» диэн иннибит диэки астара турдубут.
Ыраах Уус Маайа улууһугар сытар Нуотара үрэҕин аата Эрилик Эристиин аатынан сопхуос нэһилиэктэригэр олус чугастык, истиҥник иһиллэр. Чурапчы сиригэр-уотугар хас эмит сыл кураан туран Эриликтэр Нуотара үрэҕэр сир ыланнар сайын оттууллар, күһүн субан сүөһүлэрин үүрэн таһааран хотон туттан кыстаталлар. Элбэх сүөһүнү абыраабыт Нуотара барахсан сирэ үүнүүлээҕэ, булдун баайа – үтүөкэннээх сир этэ. Арай ырааҕа бэрт буолан суол суох, Амма өрүһү, үрэхтэри сайын тэбистэрэн, кыһын бэйэбит хаарынан суол солоон сылдьарбыт. От үүммэтэр эрэ Хадаардар күн бүгүҥҥэ диэри Нуотараҕа тахсаллар. Ол күн мин Миитээбинээн эмиэ Нуотара үрэх отун аҕалан, сопхуос аччык турар сүөһүлэрин аһатаары айаннаабыппыт.
Эбиэттэн киэһэ тиийиэхтээх сирдэрбигэр син чугаһаабыппыт кэннэ кэлин баалбыт хам тутта. Миитээбинээн тыбыс-тымныыга ойон тахсан массыынабыт анныгар түстүбүт. Кэлин баал эрэһиинэтин Миитээ саха быһаҕынан кыһан биэрэр. Сымсатык туттаары үтүлүгүн устубута илиитэ өр буолбата тоҥон баҕыаран хаалла. Ол да буоллар син хадьымахтаһан арыыйда оҥорбут курдук буоллубут. Ол да буоллар күүскэ гаастаатахха эрэ давлениетын тутара, давление уота олох чыпчыҥнаан олорор. Ол курдук кыһыҥҥы чуумпуну хайыта таппытынан систэн сиһи уҥуордаан айаннаан истибит. Оннук сордонон син тиийдибит. Миитээ саха быһаҕынан били, эрэһиинэбитин суолу биир гына кыста. Тиийээт кыратык чэй испитэ буолан баран, аны тахсан оппутун тиэннибит. Ол саҕана от рулон-пресс буолбакка кыра брикет буолар этэ. Ону илиибитинэн 110 устууканы кузовпытыгар таһааран баайдыбыт.
Сарсыарда туран кыратык массыынабытын көрүнэн баран төттөрү туруннубут. Кыһыҥҥы күн сиртэн тэйбэккэ эрэ, саҥа тахсан иһэн, эмиэ мас кэтэҕэр түстэ. Амма Бөтүҥэр чугаһаабыппытын кэннэ аны мас тиэйэбит, соспут суоллара көстөн бардылар. Арай ол иһэн көрдөхпүтүнэ, сирбит олох атын буолла, майгыннаабат. Аллараа хочоҕо түһүөхтээх суолбут төттөрү мырааҥҥа тахсар курдук. Муодарҕыы-муодарҕыы айаннаан биир үүтээҥҥэ кэллибит. Миитээ ойон түһэн үүтээҥҥэ ыстанан киирдэ. «Дорообо», – диэн баран, туман будулуйан бүтэрин кэтэһэн чочумча турда. Арай туман өспүтүн кэннэ көрбүтэ кып-кыра үүтээҥҥэ остуол тула түөрт уп-улахан, кып-кыһыл бүтүннүүтэ бытык буолбут нууччалар олороллор эбит. Хата, биһиги киһибит армияҕа сылдьан нууччалыы үчүгэйдик саҥарарга үөрэммит буолан:
– Здравстуйте, мы шоферы, едем с Нотара. Кажется, заблудились. Подскажите дорогу до Бөтүнэ, – диэн чабырҕахтаан кэбистэ.
Аннарааҥылар да элэккэй дьон буолан биэрдилэр:
– Здорово браток, ух вы куда завернули, придется обратно километров 15 проехать и потом на развилке, где рухнувшая сосна и рядом бочка стоит повернуть направо, – диэн ыйан биэрдилэр.
– Спасибо, — диэт Миитээ таһырдьа ыстанна.
– Браток, а чаю не попьешь? – диэн саҥа иһилиннэ.
— Спешим. Машина старая, –Миитээ кэннин диэки тыл бырахта уонна ааны лип гына сабан кэбистэ.
– Төттөрү төннөр буолбуппут, сыыһа кэлбиппит. Мас мастааччылар эбит, – Миитээ кабинаҕа киирэн иһэн кэпсээтэ.
– Уу-у-у, – мин кыһыйан уруулбун ытыспынан оҕустум, – Ол иһин даҕаны кинилэр суоллара мэһэйдээтэҕэ.
Хайыахпытый, төттөрү төннөн, 30 км курдук сири эбии айаннаан Бөтүҥмүтүн буллубут. Мантан ыла син дьон олорор сирэ, ол бу буоллахпытына да хонор сир, гараж булуохпут диэн санаабыт көтөҕүллэн айаммыт чэпчээбит курдук буолла. Түүн 4 чаас саҕана син Хадаарбытын буллубут. Сарсыарда оппутун хотоҥҥо түһэрэн баран массыынабын капитальнай өрөмүөҥҥэ Дириҥҥэ ыыппытым.
Ол саҕана суоппардар итинник эрэйдээх айаннарга сылдьар, кыһынын тоҥон-хатан, сайын куйааска буһан-хатан, дьиэбитигэр сүгүн хоммокко, оҕолорбутун-урууларбытын көрбөккө үлэлиирбит. Билигин итинник айаҥҥа мээнэ суоппар сылдьыбат буолуохтаах дии саныыбын. Сахабыт сирин барытын кэрийбитим. Хас биирдии сир бэйэтэ ураты, умнуллубат түгэннэрдээх этэ.
Үлэлээн ааспыт кэмнэрбиттэн билигин саамай ахтарым, суохтуурум доҕотторум буолаллар. Бэйэ-бэйэбитигэр олус истиҥ сыһыаннаах, үлэбитинэн, олохпутунан олус чугастык алтыһар этибит.
СУОППАР СУОППАРЫ ЫТЫКТЫАХТААХ
– Билигин массыына ыытарга үөрэнэр эдэр дьоҥҥо тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Суоппар суолга болҕомтолоохтук айанныахтаах уонна сүрүн ирдэбили билэн тутуһуохтаах. Ол ирдэбил маннык – суоппар суоппары ытыктыахтаах уонна суол быраабылатын, суол бэлиэлэрин эндэппэккэ билиэхтээх. Билигин 73 сааспар сырыттарбын даҕаны эдэр көлүөнэҕэ күүс баарынан көмөлөһөбүн. Сайын от охсооччунан солбуллубат үлэһиппин дэниэхпин сөп. Эдэр дьоҥҥо ситиһиилээх айаны, көнө суолу уонна олоххо дьолу баҕарабын.
ТҮМҮК САНАА
Ити курдук үлэ киһитин, кырдьаҕас суоппар Василий Петрович Лукины кытта көрсөн кэпсэтэн бараммын элбэҕи толкуйдаатым. Сэбиэскэй Сойуус саҕана сопхуостар барыта судаарыстыба бас билиитигэр киирэллэр эбит. Дьон-сэргэ биир сыал-сорук тула – дойдуну аһынан-үөлүнэн хааччыйыы, былааны толоруу туһугар түмсэн, улаханнык да үлэлээн ааспыттар эбит диэн сөҕө, сороҕор ымсыыра санаатым. Дьон олоҕо бигэ туруктаах буоларын сопхуос бэйэтэ хааччыйан олорбут. Ол иһин ким да туора турбакка, ким даҕаны «мин туспа ИП буолабын» диэбэккэ уопсай дьыала туһугар биир сомоҕо буолан олорбуттар. Дьон бэйэ-бэйэтин олус чугастык билсэн, өйөһөн, өйдөһөн биир дьиэ кэргэн курдук олорбуттар.
Нэһилиэгим кырдьаҕас суоппарыгар Василий Петрович Лукиҥҥа үлэ, үлэһит киһи, үлэ тула түмсүү диэн тугун холобурдаан, миигин кытта аһаҕастык кэпсэппитигэр дириҥ махталбын тиэрдэбин.
Аристарх ЛУКИН, X кылаас,
С.Д. Флегонтов аатынан Хадаар орто оскуолата,Чурапчы