Мария Дмитриевна Софронова биһиккини хотугу эргимтэ кэтэҕэр сытар кырдьаҕас Эдьигээн билиһиннэрбитэ. Ол кэмтэн ыла лоп курдук 20 сыл ааста. Кини олохпор алтыһан ааспыт, дириҥ өйү-санааны иҥэрбит үтүө киһим, ытык киһим этэ…
2005 сыллаахха Эдьигээҥҥэ хаһыакка үлэлии тиийэрбитигэр Мария Дмитриевна улуустааҕы бэтэрээннэр сэбиэттэрин салайара. Бэйэтин сааһыгар сөбө суох тэтиэнэх, эрчимнээх, кэлбит-барбыт кырдьаҕас этэ. Сыл устата туох үлэни, ханнык тэрээһиннэри ыытыахтааҕын, үбүлүөйдээх саастарын туолар тыыл бэтэрээннэрин испиэһиэктээн, туохха болҕомто ууруохтааҕын туһунан үлэтин эрдэттэн эрдэ былааннаабыт буолара. Үлэни-хамнаһы күннээҕинэн буолбакка, сылы эргиччи хабан, киэҥник көрөн былаанныырга мин Мария Дмитриевнаттан үөрэммитим.
Кини бэйэтэ тыыл бэтэрээнэ этэ. 1935 сыллаахха кулун тутар 8 күнүгэр Эдьигээн оройуонугар Эргэ Лииндэҕэ күн сирин көрбүтэ. Оҕо сааһа Аҕа дойду Улу сэриитин кэмигэр түбэспитэ. 6-7 саастаах кыыс сэрии аас-туор сылларыгар, тоҥон-хатан, аҕатын кытта тэҥҥэ бултаан, балыктаан, түүлээхтээн, сэрии ыар сылларыгар дойдубут хааһыната кэҥииригэр, Кыайыы туһугар кылаатын киллэрбитэ. Мария Дмитриевна бэйэтэ да наар кэпсиир этэ: “Дьоммут бу бултаабыппыт, балыктаабыппыт сэрии буола турар сиригэр тиийэн, көмө буолуо диэн наар этэллэрэ, кэпсэтэллэрэ. Оччоҕо бу сэриини кыайыахпыт диэн оҕолуун, оҕонньордуун кыаҕыран, күүһүрэн кэлэр курдук буоларбыт”, – диэн.
Мария Дмитриевна оҕо сааһыттан сэрии аас-туор сылларын, олох кыһалҕатын билэ улааппыт буолан, дьоҥҥо-сэргэҕэ олус махталлаах сыһыаннааҕа.
1942 сыллаахха, начаалынай кылааска үөрэнэ киирбит кэмигэр Чурапчы оройуонун холкуостара күүс өттүнэн көһөрүллэн кэлбиттэрэ. Чурапчы көһөрүллүүтүгэр түбэһэн кэлбит Чурапчытааҕы педучилище выпускнига Иннокентий Андреевич Варламов Мария Дмитриевналаах нэһилиэктэригэр учууталынан анаммыт. Мария Дмитриевна бастакы учууталын олус күндүтүк саныыра. Кэлин кини ыччаттарын булан, сибээстэһэн, учууталын туһунан үтүө, сырдык өйдөбүллэрин учууталын ыччаттарын кытта ситимнээбитэ.
– Аччык, аас-туор олох, сэрии алдьархайа элбэх оҕону илдьэ барбыта. Интэринээт баар буолан үгүспүт тыыннаах хаалбыппыт. Тыыннаах хаалбыт оҕолор Эдьигээҥҥэ сэрии кэмигэр райисполком бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит, улуу булчут, биһиги Эдьигээннэр сүдү киһибит Николай Васильевич Шемяковка махтанабыт. Аҥаардас ликбез үөрэхтээх, стахановец, кэлин ССРС Үрдүкү Сэбиэтин депутата, П.А. Ойуунускайдыын бииргэ сылдьыспыт, үлэлээбит киһи мин олохпор эмиэ улахан оруоллаах. Эдьигээн оскуолатын 7-с кылааһын бүтэрбиппитигэр, ити 1952 сыллааххха, олохтоох үөрэхтээх каадырбыт суох диэн, биһигини 10 оҕону талан, алларааттан Дьокуускайга өксөйөн иһэр борохуоту тохтотон, баржаҕа олордон, Дьокуускайдааҕы фельдшерскай-акушерскай оскуолаҕа үөрэххэ ыыппыта, – диэн эбэҥки чулуу салайааччытыгар Николай Васильевич Шемяковка куруук махтанара.
Мария Дмитриевна Дьокуускайдааҕы фельдшерскай-акушерскай оскуолаҕа түөрт сыл үөрэнэн, оройуонун салайааччытын Николай Васильевич Шемяков туруорбут соругун толорон, дойдутугар Эдьигээҥҥэ үлэлии кэлбитэ. Биэлсэр кыыс аҥардас үлэтинэн эрэ муҥурдаммакка, дьонун-сэргэтин бэйэтин тула түмэн, оройуонун олоҕор көхтөөхтүк кыттара. Хомсомуол Эдьигээн оройуонунааҕы кэмитиэтин 2-с сэкирэтээринэн быыбарданар. Бу кэмҥэ, 1958 сыллаахха кини салайар, дьону түмэр дьоҕурун таба көрөннөр, киин куоракка Москваҕа ЫБСЛКС КК иһинэн Үрдүкү хомсомуол оскуолатыгар үөрэххэ ыыталлар. Эдэр сааһын сырдык сирдьитинэн буолбут хомсомуола манна кинини олоҕун аргыһын, Горнайтан төрүттээх Сергей Андреевтыын көрсүһүннэрбитэ. Эдэр ыал олох устун сиэттиспитинэн партия сорудаҕынан хотунан-соҕуруунан үлэлииллэр. Сергей Степанович эппиэтинэстээх салайар үлэҕэ, кэлин оскуолаҕа дириэктэринэн, нэһилиэк сэбиэтигэр бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.
Мария Дмитриевна доруобуйа харыстабылыгар 50 сыл үлэлээн, дойду доруобуйата тупсарыгар бэйэтин кылаатын киллэрбит киһи. Кэргэнин ханна үөрэттэрэ ыыталлар да, ханна аныыллар да тэҥҥэ барсан, онно тиийэн, идэтинэн үлэлээн иһэрэ. Ол курдук ини Красноярскайдааҕы авиапорт поликлиникатыгар, Новосибирскайдааҕы травматология уонна ортопедия институтун нейрохирургическай, Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа терапевтическай отделениеларыгар сиэстэрэнэн, Мэҥэ Хаҥалас Наахаратын учаастактааҕы балыыһатыгар биэлсэринэн, Горнай Солоҕонун медпуунугар, Кэбээйи Тыайатын ФАП-гар сэбиэдиссэйинэн, төрөөбүт Лииндэтин учаастактааҕы балыыһатыгар биэлсэринэн, сэбиэдиссэйинэн, акушерынан, Эдьигээн улууһун киин балыыһатыгар, тубдиспансерга, СЭС-кэ сиэстэрэнэн, лаборанынан үлэлээбитэ. Ону ааһан, 1970-1973 сс. Лииндэ олохтоох Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн, 1963 сыллаахха солбуйар бэрэссэдээтэлинэн эмиэ үлэлээбитэ.
Мария Дмитриевна Эдьигээннээҕи кырдьаҕастар сэбиэттэрин салайар кэмигэр үөлээннээхтэрин, оччолорго 70-80 саастаах “кыргыттарын, уолаттарын” түмэ тардан, айылҕаҕа тахсан, балааккаланан иккилии-үстүү күн хоно сытан дуоһуйа сынньанар үтүө үгэстээхтэрэ. Хоту дойду хоһуун кырдьаҕастара тимир оһохторун тигинэччи оттон, кус, балык, таба миинин былгыччы буһаран, “быр” курдук сып-сылаас балааккаларыгар таба тэллэхтэрин тэлгэнэн олорон лотолаан, күлэн-үөрэн кэрэ да кэмнэри атаараллара! Оҕо саастарыттан бииргэ улааппыт, сэрии аас-туор сылларын тэҥҥэ атаарбыт көлүөнэ олоххо оннук көхтөөх этилэр. Ханнык да түһүүлээх-тахсыылаах кэмнэргэ сибээстэрин быспакка, кырдьар саастарын кэрэ түгэннэринэн киэргэтэри кыайа тутар этилэр.
Биһиги бастакы президеммит, Эдьигээн орто оскуолатын 1956 сыллааҕы выпускнига Михаил Ефимович Николаев Эдьигээҥҥэ кэлиитигэр Мария Дмитриевналаах өрө көтөҕүллэн туран бэлэмнэнэллэрэ. “Мэхээлэбит, Миисэбит, Михаил Ефимовичпыт кэлэр” диэн сүргэлэрэ олус көтөҕүллэрэ. “Улахан үлэҕэ сылдьар киһибит Эдьигээниттэн күүс-уох ылан бардын” диэн үтүө, сылаас, истиҥ санааларын ис сүрэхтэриттэн аныыллара. Михаил Ефимовичтарын кытта оҕо эрдэҕинээҕи дьиэтигэр мустар үтүө үгэстээхтэрэ.
Мария Дмитриевна сиэнэ Сережата биһиги оҕобутун кытта оскуолаҕа бииргэ үөрэммитэ. Онон кылааспытыгар үгүстүк кэлэн ыалдьыттыыр, тылын-өһүн тиэрдэр, сүбэ-соргу биэрэр ытык эбэбит этэ.
Биһиэхэ даҕаны, оҕолорбутугар даҕаны Мария Дмитриевна дьиэтин аана куруук аһаҕас буолара. Оҕолорбут улаатан да баран, Мария Дмитриевна дьиэтин тумнан ааспаттара. Киирэн чэйдээн, үчүгэй сонуннарын кэпсээн ааһаллара. Ытык киһибит төбөлөрүттэн сылаастык имэрийэн, сүүстэриттэн сыллаан атаарарын оҕолорбут ордук истиҥник саныыллар.
Мария Дмитриевна кэргэнинээн Сергей Степановичтыын 24 сыл бииргэ олорбуттара. Биэс оҕоҕо күн сирин көрдөрбүттэрэ. Кыра уоллара 5-с кылааска үөрэнэ сырыттаҕына, 1983 сыллаахха кэргэнэ ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта. Ийэ барахсан биэс оҕотун соҕотоҕун иитэн, үөрэттэрэн, ыал оҥортоон, сиэннэрин, хос сиэннэрин тапталларынан угуттанан орто дойду олоҕун дьолун толору билбитэ.
Быйыл Улуу Кыайыы 80 сылыгар 90 сааһын бэлиэтиир мааны түһүлгэтигэр ыалдьыттаан, үөрэн-көтөн ааспыппыт. Өссө 10 сылы аһары түһэн, 100 сааһыгар көрсүөх буолан, куруук буоларын курдук кэһии тутуурдаах арахсыспыппыт…
Киһи олоҕун устата оҕо буолан сылдьыбат. Эн эмиэ оскуолаҕын бүтэрэн, идэ ылан, үлэһит, ыал ийэтэ, аҕата буолуоҥ. Дойдугуттан тэлэһийэн, атын сиргэ үлэлии-хамсыы барыаҥ. Ол кэмҥэ эн аттыгар Мария Дмитриевна Софронова курдук эйигин бэйэтин олоҕун холобуругар үөрэтэр, үлэһит киһи, ыал ийэтин, аҕатын быһыытынан ситэн-хотон тахсаргар өй-санаа үтүө холобурун көрдөрөр, үлэҥ-хамнаһыҥ таһаарыылаах буоларыгар тирэх, өйөбүл буолар үтүө киһи түбэһэ түһэригэр ис сүрэхпиттэн баҕарабын.
Онтон мин үтүө киһибин, ытык киһибин Мария Дмитриевна Софронованы хаһан да умнуом суоҕа…
Сардаана МАТВЕЕВА, суруналыыс
keskil14.ru