«Саха тыла үрүйэ уутун курдук ыраас, сир симэҕин курдук сиэдэрэй» диэн саха норуотун суруйааччыта Амма Аччыгыйа олус да сөпкө эппит. Биһиги тылбыт олус баай, тылын саппааһа дэлэй.Мин быйыл Муома түбэтин тылын чинчийэн «Инникигэ хардыы» научнай кэмпириэнсийэҕэ кыттан оройуоҥҥа уонна өрөспүүбүлүкэҕэ тыл сиэксийэтигэр бириистээх миэстэҕэ тиксибитим. Тылы үөрэтэн олус интэриэһиргээтим, саҥа өйдөбүллэри биллим.
Билигин дьон саха бүттүүн өйдүүр тылынан саҥарар буолбуттар. Ол түмүгэр, кыараҕас эйгэҕэ туттуллар тыллар, холобур, түөлбэ тыллара умнуллан эрэллэр. Түөлбэ тыл диэн биир чопчу сиргэ-уокка (түөлбэҕэ) эрэ тутталлар, саҥарыллар тылы этэллэр. Итинник чопчу улууска баар түөлбэ тылларын диалектологияҕа говор, сахалыы түбэ тыла диэн ааттыыллар.
1976 сыллаахха тахсыбыт «Саха түөлбэ тылын тылдьытыгар» киирбит Муома түбэтин тыллара билигин үксүн туттуллубат буолбуттар эбит. Ол курдук, П.С.Афанасьев уонна М.С.Воронкин тылдьыттарыттан ыйыталаспыт дьонум 13 түбэ тыллары биллилэр: мэйии (төбө), ойоҕостотуу (сэбиргэхтэтии), саарыҥы (акаары), суорака (мэйии), сыыстаа (итигэстээ), лабаххай (мас дабаххайа), өйүмү (өрүс сиикэйэ), лүҥкүнэс (күлүмэн), тыҥыччы (күөгү), хобуул (күкүр), чыҥылла (солуурчах), ньуочарык (үрүҥ чаанньык).
Мантан ураты эбии атын түбэ тыллары чугас дьонум ааттаан, холбоон 47 тылы буллум. Бу тыллары 60-тан үөһэ саастаах уонна тыаҕа элбэхтэ сылдьыбыт олохтоох дьон ордук билэр эбит. Оҕолор уонча эрэ тылы саҥаларыгар тутталлар.
Билигин туттуллар түбэ тылларыттан эдэр дьон маннык тыллары билэллэр: эһэккэ (эһэ), ончу (олох суох), боруонньа (уһун саппыкы), хабдьы (куруппааскы), ньаалаҕай (оҥоойу), лүҥкүнэс, бырдах (кумаар), бородьууна (моонньоҕон), дьэдьэн. Муомаҕа киис тиҥилэҕин олохтоохтор дьэдьэн дииллэр. Дьиҥэ, тылдьыкка «дьэдьэн» диэн «земляника», оттон «киис тиҥилэҕэ» – «княженика». Онон бу тыл түбэ тылын уратыта буолуон сөп.
Муома түбэтин тылын дорҕоонунан уратылаах. Билигин да аакайдыыр дьон баар эбит. Холобур, хатын, дайды, халбыйар дииллэр, уҥуоҕу үгүс оҕо, сорох улахан дьон оҥуох диэн саҥарар уонна оннук суруйар. Бүтэй дорҕоон араастаһыытыгар үчэһэ, ичигэстээ, очогос, өчөс, ыалльар, сылльар диэн саҥарар дьон бааллар.
Муома түбэтин тылыгар эбээн дорҕоонун сабыдыала баар. Ол курдук, нь дорҕоонтон саҕаланар тыллар: ньаалаҕай, ньаҕаччылаабыт, ньокоокуй, -кэ/-ка сыһыарыы: эһэккэ, эбэккэ, суорака.
Саха тыла олус баай. Тылбыт уларыйа турар, сорох тыл сүтэр, умнуллар. Онон биһиги, оҕолор, төрүт тылбытын интэриэһиргээн үөрэтэр, чинчийэр буоллахпытына, сорох тылы саҥабытыгар туттан сүтэримиэхпитин сөп. Тылбыт баайын харыстыахха.
Вика ЕГОРОВА,
V «а» кылаас,
Муома орто оскуолата