Саха норуотун поэта, оҕо суруйааччыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин оҕо литературатыгар Амма Аччыгыйа аатынан бириэмийэтин бастакы лауреата Иван Васильевич Мигалкин олохтон туораабыта бүгүн биир сыла.
Кини биһиги кэккэбитигэр суоҕун иһин, айан-суруйан хаалларбыт айымньылара олохпутугар бигэ тирэх буолан, билиҥҥи уустук кэмҥэ үйэлээх, кэскиллээх ытык өйдөбүллэргэ иитэллэр, сырдык, ыраас санаалары тосхойоллор.
Быйылгы үөрэх дьылын түмүктүүр “Дьоһуннааҕы кэпсэтии” дьарык өрөспүүбүлүкэ саха тыллаах кылаастарыгар “Дьиэ кэргэн – норуот тирэҕэ. Саха норуотун поэта Иван Мигалкин дьиэ кэргэнин холобуругар” диэн тиэмэҕэ ыытылынна. Дьиэ кэргэн – уопсастыба тутааҕа. Хас биирдии киһи иитиллэн, киһи буолан тахсарыгар дьиэ кэргэн оруола олус улахан. Дьиэ кэргэн уопсастыба, дойду олоҕор улахан сабыдыаллаах, дьиэ кэргэн оҕо иитиллэн тахсар тирэҕэ, күүһэ-кыаҕа буоларын өйдөтөр сыаллаах-соруктаах дьарыкка үтүө холобур быһыытынан Иван Васильевич Мигалкин дьиэ кэргэнин, иитиллибит эйгэтин туһунан оҕолорбутугар өйдөтөн кэпсээтибит.
Үөһээ Бүлүү улууһун Дүллүкү орто оскуолатыгар “Дьоһуннааҕы кэпсэтии” дьарыга хайдах ааспытын туһунан VIII кылаас үөрнээччилэрэ, «Эрчим» медиа киин юнкордара Айыына Петрова, Александра Иванова маннык суруйаллар:
– Ыам ыйын 19 күнүгэр оскуолабытыгар үөрэх дьылын түмүктүүр «Дьиэ кэргэн – норуот тирэҕэ. Саха норуотун поэта Иван Мигалкин дьиэ кэргэнин холобуругар» диэн тиэмэҕэ «Дьоһуннааҕы кэпсэтии» дьарыктар кылаастар аайы ыытылыннылар.
«Дьоһуннааҕы кэпсэтии» дьарыкка кылааспыт салайааччыта Наталья Матвеевна саха норуотун поэтын Иван Васильевич Мигалкин дьиэ кэргэнин туһунан, кинилэр оҕону иитиигэ ураты ньымаларын, ситиһиилэрин туһунан кэпсээтэ. Иван Мигалкин «Оҕо мичээрэ» хоһоонун ааҕан иһитиннэрдэ.
– Бүгүн үөрэх дьылын түмүктүүр үөрүүлээх линейкабытын ыыттыбыт. Онтон кылааспытынан тарҕаһан, Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан «Кэскил» оҕо бэчээтин кыһата бэлэмнээбит дьиэ кэргэн туһунан матырыйаалы туһанан «Дьоһуннааҕы кэпсэтии» дьарык буолла. Иван Мигалкин кынаттаах тылларын ис хоһоонун оҕолору кытта ырыттыбыт. Поэт «Бэрэски» диэн хоһооно хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ олус чугас. Бэрэски астааһына дьиэ кэргэни түмэр күүстээх. Бэл, бу хоһоонтон бэрэски сыта кэллэ диэн оҕолор бэлиэтээтилэр, – диэн кылааспыт салайааччыта, «Радуга» оҕо тэрилтэтин салайааччыта Наталья Матвеевна Степанова санаатын үллэһиннэ.
Биһиги бүгүҥҥү кэпсэтииттэн дьиэ кэргэҥҥэ оҕону үтүө сыһыаҥҥа, төрөөбүт дойдуга бэриниилээх, түмсүүлээх буоларга иитии дойдубут олоҕор, инники сайдыытыгар, олохпут туруктаах буоларыгар улахан суолталаах диэн өйдөөтүбүт.
https://keskil14.ru/bel-bu-ho-oonton-bereski-syta-ke
***
Иван Васильевич 1954 с. бэс ыйын 23 күнүгэр Уус Алдан Мүрү алааһыгар Бороҕон сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүттэр 12-лэр. Ийэлэрэ, Герой-Ийэ Екатерина Ивановна Александрова бибилэтиэкэр идэлээҕэ. Аҕалара Василий Николаевич Мигалкин учуутал этэ. Кини – Уус Алдан оройуонун бастакы комсомолецтарыттан биирдэстэрэ, дойдутугар пионерскай тэрилтэни тэрийсибитэ. Уус Алдан улууһун Чараҥ орто оскуолата В.Н. Мигалкин аатын сүгэр.
Мигалкиннар саха норуотун историятыгар дьоһуннаах миэстэни ылар дьону иитэн таһаарбыттара. 12 бииргэ төрөөбүт Мигалкиннар аҕалара Василий Николаевич олохтон эрдэ туораабыта. Оҕолор төһө да аҥардас ийэлэрин Екатерина Ивановна көрүүтүгэр хаалан, кыһалҕа диэн тугун билэ улааппыттарын иһин дьон киэнэ чулуута буолбуттара.
Биир дьиэ кэргэнтэн өрөспүүбүлүкэ үс үтүөлээх үлэһитэ, Саха сирэ саҥа тутуллаах олоххо киирэр эппиэтинэстээх кэмигэр өрөспүүбүлүкэни салайсыбыт икки миниистир, саха норуотун поэта, космофизика учуонайа, тарбахха баттанар быраас, бэчээт эйгэтин туйгуннара үүнэн тахсыбыттара.
Иван Васильевич бииргэ төрөөбүт быраата Александр Васильевич Мигалкин биллэр политик, общественнай-политическай деятель, дипломат, Саха өрөспүүбүлүкэтин Тас сибээһин миниистиринэн 1999-2006 сс. үлэлээбитэ, Монголия Эрдэнэт куоратыгар сахалартан бастакы Россия генеральнай консула этэ.
Мигалкиннар дьиэ кэргэттэриттэн икки оҕо бастыҥ пионер, ситиһиилээх үөрэнээччи буолан, “Артек” лааҕырга сылдьыбыттара: 1967 сыллаахха Ваня Мигалкин (Иван Васильевич Мигалкин), 1974 сыллаахха Афоня Мигалкин (Афанасий Васильевич Мигалкин).
Мигалкиннар олохторун холобуругар дьиэ кэргэн күүһэ норуот сайдыытыгар хайдахтаах курдук улахан суолталааҕын көрөбүт.
Иван Васильевич Мигалкин поэт, киэҥ сүрэхтээх, дьоҥҥо болҕомтолоох киһи киһитэ буолан үүнэн тахсарыгар дьиэ кэргэнэ, оҕо сааһа, үөрэммит оскуолата, учууталлара сүрүн миэстэни ылбыттара. Ол туһунан Иван Мигалкин куруук махтана ахтара.
Мин кини кэпсээннэриттэн сылыктаатахпына, суруйар дьоҕурун талаана киниэхэ дьиэ кэргэнигэр үчүгэйдик бэриллибит уонна сайдар кыах киниэхэ дьиэ кэргэнигэр баар эбит диэн толкуйдуубун. Уйбаан бииргэ төрөөбүттэрин кытта оҕо сылдьан бары биир уһун остуолга олорон эрэ ийэлэрэ библиотекаттан аҕалбыт кинигэлэрин ааҕалларын, олох кыра саастаах сылдьан нуучча классиктарын кинигэлэрин үрдүнэн-аннынан арыйан билбитин, аахпытын туһунан наар кэпсиир буолара. Ордук ийэтин туһунан элбэхтэ кэпсиирэ. Биирдэ кабинеппар киирэн кэлбитигэр, кумааҕыттан сылгыны кырыйа олорорбун көрөн, улаханнык соһуйбута уонна наар көрүстэҕин, кэпсэттэхпит аайы: «Хайа, сылгыларгын кырыйа сылдьаҕын дуо?» – диэн ыйытар буолара уонна: «Мин ийэм итинник сылгылары кумааҕынан кырыйара», – диэн сүрдээҕин манньыйан үөрэр этэ. Онон сылыктаатахха, кини дьиэ кэргэнигэр айар кут, айар санаа мэлдьи баар
эбит.
Наталья Харлампьева, саха норуотун поэта, бэс ыйын 27 күнэ, Дьокуускай
***
1967 с. Артекка пионердар Бүтүн Союзтааҕы III сүлүөттэригэр Саха сириттэн талыллыбыт 22 делегат иһигэр мин Ваня Мигалкин эмиэ баара. Кини оччолорго 13 саастааҕа. Г.В. Егоров аатынан Мүрү орто оскуолатын 6-с кылааһын ситиһиилээхтик бүтэрбитэ, КИД (клуб интернациональной дружбы) актыыбынай чилиэнэ, пионер этэ.
– Оҕо сааһым үтүөкэн кэмнэригэр бастакы космонавт Ю.А. Гагаринныын көрсүһүүм умнуллубат. Кинини кытта көрсүһүүгэ улахан уҥуохтаах оҕолор быыстарынан киирэн, Юрий Алексеевич иннигэр баар буолан хаалтым, кыбыстан төттөрү дьулуруйаары гыммытым, уолаттар халыҥ эркин буолан туралларыттан иҥнэн турдахпына, Ю.А. Гагарин хантан сылдьарбын ыйытта. Мин эрдийэн, утары көрөн туран: «Саха сириттэн», – диэн толору хоруйдаабытым. Кини: «Учись хорошо», – диэбитэ. Онон кэпсэтиибит бүттэҕэ. Ю.А. Гагарин оҕолордуун тэҥҥэ эйэҕэс баҕайытык кэпсэппитин адьас чугастан көрөммүн, бэл миигинниин кэпсэтэн ылбытын хаһан да умнубаппын, – диэн Иван Васильевич оҕо сааһын биир саамай умнуллубат түгэнин туһунан куруук ахтан ааһара.
***
Иван Мигалкин 15 саастааҕар, 8-с кылааһы бүтэрээт, Бүлүү куоратыгар Н.Г. Чернышевскай аатынан педучилищеҕа үөрэнэ барбыта. Кини манна айар суруйар дьоҕура арыллыбыта, олох кэрэтин, саха дьонун майгытын, эйэҕэһин-сайаҕаһын билбитэ.
– Биһиги Бүлүү педучилищетыгар Ваня Мигалкины кытта биир кэмҥэ үөрэммиппит. Мап-маҥан, кыра уҥуохтаах, олус чараас сэбэрэлээх уол этэ Ваня Мигалкин. Оччолортон кини хоһоон суруйара. Кэлин үүнэн-сайдан норуот поэта буолан тахсыбыта Бүлүү педучилищетыгар биир кэмҥэ үөрэммит оҕолор барыбыт киэн тутуута этэ. 2018 сыллаахха биһиэхэ ыалдьыттаан, хоно сытан устудьуоннаабыт кэмнэрбитин туһунан олус да истиҥник ахтан-санаан ааспыппыт. Ол биһиги Иван Мигалкины кытта бүтэһик көрсүһүүбүт этэ, – педагогическай үлэ ветераннара, Амма улууһун Эмис нэһилиэгин ытык ыаллара Ольга Саввична, Анатолий Алексеевич Михайловтар Иван Васильевич туһунан олус истиҥ өйдөбүллээхтэр.
***
Иван Мигалкин Бүлүү кэнниттэн педучилищетын бүтэрээт, Москваҕа А.М. Горькай аатынан Литературнай институкка поэзия отделениетыгар киирбитэ.
Бу кэмҥэ саха суруйааччылара Семен Данилов, Николай Габышев, Бүөтүр Тобуруокап уо.д.а киниэхэ эрэллээх доҕор, бигэ тирэх, өйөбүл буолбуттара.
– Сүүрбэччэлээх эрэ уолга хайдахтаах курдук киһилии сыһыаннаһалларай, тэҥнээхтэринии кэпсэтэллэрэй, үөрэххэ, айар үлэҕэ алгыылларай, сүбэ-ама биэрэллэрэй? – диэн махтана саныыр буолара.
***
Иван Васильевич Мигалкин 2024 с. бэс ыйын 23 күнүн өр кэтэспитэ. Кини бу күн 70 сaаhын бэлиэтиэхтээҕэ. Бэс ыйын 23 күнүгэр бэрт аҕыйах кэм тиийбэтэҕэ…
Иван Васильевич бииргэ төрөөбүт быраата, биллэр общественнай-политическай деятель, кыраайы үөрэтээччи Афанасий Васильевич Мигалкин убайын туһунан маннык ахтар:
– Биһиги бииргэ төрөөбүт 12-бит. Инньэ гынан наар үлэлиир этибит, арыый улаатан баран тэрилтэлэргэ хамнаска. Холобур, Баһылай наар окко сылдьара. Михаил кыра эрдэҕиттэн, бастакы кылаастан, дорожнайдарга үлэлээбит киһи. Александр тутууларга “Сельхозхмияларга” үлэлээбитэ. Иван Васильевич-Баанньа коммунальнайдарга водокачкаҕа үлэлээбитэ. Урут емкость диэн баара. Онно ыраас ууну Хомустаахтан Бороҕоҥҥо аҕалаллар. Емкосьтан биэдэрэҕэ уу кутан, онон ууланар этибит бороҕоттор. Баанньа үлэлии барар кэмигэр сүрдээх киэптэтиилээх буолара. Уу ыларга куруук уочарат, аны Баанньа кырдьаҕастарга, дьахталларга сүүрэн тахсан биэдэрэлэригэр ууларын кутан көмөлөһөр. Өссө Сааска биһиккини “балары илдьэн биэриҥ” диэн сорудахтыыр, ону илдьээччи буолабыт. Ол сылдьан ардыгар бэйэбит уу да баспакка кэлэбит: уубут бүтэн хаалар. Оҕо сааспыттан хаалбыт биир саамай улахан өйдөбүлүм – ити. Иван Васильевич наар дьоҥҥо көмөлөһөр санаалаах этэ. Бииргэ төрөөбүттэр муһуннубут эрэ кэпсэтии, ахтыһыы бөҕө буоларбыт. Иван Васильевич наар махтанар этэ. Кини: «Бүлүүгэ педучилищеҕа үөрэммитим олус күүс уонна кыах биэрбитэ», – диэн учууталларын ааттыы-аатыы махтанара. Онтон Москватааҕы учууталларыгар махтанара. Ол туһунан кини үлэһитэ бэрт буолан барытын ааттарын ыйан туран, суруйан хаалларбыта.
Киһи махтана үөрэниэхтээх – иһиттэн, сымыйанан буолбакка.
Үчүгэйгэ үчүгэйинэн сыһыаннаһан истэххэ, үчүгэй күүһүрэн, үтүө санаа күүһүн, кыаҕын ылан иһэр.
Үөхсэн туһа суох. Уйбаан олоҕор арааһы барытын көрсүбүтэ. Холобур, суруйааччы киһиэхэ 10-тан тахса сыл кинигэтэ, хоһоонноро тахсыбата диэн киһи өйдөөбөт улахан быһыыта, тустаах киһиэхэ олус ыарахан эбит. Мин депутат буолан баран куоракка киирэн ити туһунан ордук чугастык билбитим уонна ити киһи кыаҕын сарбыйар. Ол иһин киһиэхэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахтааххын, киһини өйүү сатыахтаах эбиккин. Оччоҕо киһи аһыллан биэрэр. Биһиги аҕыйах ахсааннаах норуоппут. Ити өттүн күүскэ толкуйдуохтаах эбиппит. Киһи бэйэтин норуотун ытыктыахтаах, харыстыахтаах эбит – өйүнэн-санаатынан, тылынан-өһүнэн, үлэтинэн, чугас дьонугар сыһыанынан. Киһи киһини таптыахтаах.
Иван Васильевич олохтон барыан иннинэ ыам ыйын 15 күнүгэр көрсүбүтүм, былырыын. Онтон 24 чыыһылаҕа көрсүбүтүм. Онно барыта махтаныы этэ – “бу киһиэхэ махтаныахтаахпын, 70-мун туоларбар бу киһини ыҥыран ол туһунан этиэхтээхпин” диэн. Сороҕун сурунан ылбытым. Иван Васильевич бу олохтон барарын билэн барбыта…
Иван Васильевич туһунан түмүктээн эттэххэ, киһи киһини таптыахтаах, киһи киһини өйүөхтээх, киһи киһиэхэ күүс-көмө буолуохтаах уонна аһыныгас санаалаах буолуохтаах. Кэмигэр махтаныахтаах. Тылынан эрэ буолбакка үксүн дьыаланан: дьыаланан махтаныы, тылынан да махтаныы улахан үлэни эрэйэр. Киһи олоҕор араас буолар. Ону эн сиидэлээн, толкуйдуугун. Киһи биирдэ олороругар махтала суох сатаан олорбот. Дойдугун дьоҥҥун таптыахтааххын.
***
Иван Мигалкин бүтэһик хоһоонун уруучуканы тутар, суруйар кыаҕа суох буолан, Дарина диэн сиэстэрэ кыыска этэн суруттарбыт.
Поэт тиһэх тыллара
Музыка дорҕооно буолан иһиллэр
Поэт ытабыла-соҥобула,
Хас биирдии нотаҕа бааллар
Поэт ытыыра буолбакка,
Бу олоххо тардыһыытын күүһэ,
Ис санаатын аһар дууһатын утаҕа.
Поэттар ытыыллар
Куба ытабыл ырыатынан,
Элэс гынан ааспыт
Сэргэх олохторугар махтанан.
Иван Васильевич Мигалкин тылыттан Дарина суруйда
2024 сыл, ыам ыйын 17 күнэ
***
Таптыыр поэппыт, аҕа саастаах үтүө сүбэһиппит Иван Васильевич Мигалкин хайа да кэмнэргэ халбаҥнаабат дьиэ кэргэн сыаннастарын туһунан этэн, суруйан хаалларбыт үйэлээх көмүс тылларын, дьэп-дьэҥкир, ып-ыраас, сып-сырдык иэйиилээх хоһооннорун санатан ааһыахпытын баҕарабыт. Күннээҕи түбүктэн уоскуйан, чуумпуран олорон ааҕыҥ, үйэлээх, сырдык санаалары иҥэринэн олоххутугар туһаныҥ.
Бэрэски
Убайбынаан кэтэһэн ахан биэрэрбит
Бэрэски астанар дьоро киэһэтин…
Оһох таһыгар турарбыт
Эдьиийбит Оппуруос
Астыырын көрөммүт
Оонньуу барары,
Мэниктии сүүрэри умнан,
Кыра үлэҕэ илии-атах
Көмөлөспүтэ буолан…
1974 с., Москва куорат
***
Чугастык, истиҥник саныыр
дьонум элбэхтэрин,
Бу олохтон суох буоллахпына
Кинилэр
Этэҥҥэ олордуннар, санааларын
хоту уһуннун –
Оҕолорум, сиэннэрим үөрүүлэригэр куустаран,
Эрэйи-кыһалҕаны билбэккэлэр
Эдэркээн саастарын кустуктарыгар сууланан.
***
Киһи барахсан – Сир Ийэлии өлбөт аналлаах,
Кэннигэр хаалларар — кэнчээри ыччаттаах.
Оҕо этим – отон этим
Аҕалаах ийэм
Айылҕа хотунҥа
Бэлэх ууммуттара –
Оһуор ойуулаах туос оҥоойугу,
Ону оҕуруо тиһик отонунан толорон,
Оҕо сааһым Мүрүгэ ааспыта.
Оҕо этим– отон этим…
1973 с., Москва
***
«Оҕолор көҥүллүк туттан күлэр-үөрэр ыалларыгар дьол баар, кэскил баар».
***
«Бу сир үрдүгэр эйэ баар буоллаҕына, үлэни үрдүктүк туттахха, киһи киһиэхэ харыстабыллаах сыһыаннаах буоллаҕына, оҕону сүрэх сылааһынан угуттаатахха – олоххо таптал, дьол кэлэр».
***
Оҕо мичээрэ
Оҕо мичээрэ, oҕo үөрүүтэ
Уйаннык дууһаҕа киириитэ,
Oҕo ыраас, oҕo хатан күлүүтэ,
Сүрэҕи сайа тыыныыта –
Туналыйар куба ырыата,
Дьоллоох олохпут бэлиэтэ.
Оҕо ийэтигэр сылаас тыла,
Оҕо аҕатыгар истиҥ сыһыана,
Төрөөбүт алааһыгар таптала,
Үөрэммит оскуолатыгар махтала –
Туналыйар куба ырыата,
Дьоллоох олохпут бэлиэтэ.
Оҕо кырдьыксыт буола улаатыыта,
Үлэҕэ үлүһүйэн үөрэниитэ,
Уол оҕо Ньургун бэрдэ буолуута,
Кыыс oҕo Куо-кэрэҕэ тупсуута –
Туналыйар куба ырыата,
Дьоллоох олохпут бэлиэтэ.
1982 с.
Ольга СЕМЕНОВА, Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан
«Кэскил» оҕо бэчээтин кыһатын дириэктэрэ,
Татьяна ЧЬЯМОВА, Сардаана МАТВЕЕВА, Анна СЛЕПЦОВА,
сүрүн эрэдээктэрдэр