Олунньу 4 күнүгэр оскуолабыт бочуоттаах мецената, «Республикатааҕы инвестиционнай компания (РИК)» бастакы генеральнай директора, Россия бочуоттаах тутааччыта, Саха Республикатын норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Чурапчы улууһун, Чурапчы, Одьулуун, Хадаар нэһилиэктэрин бочуоттаах гражданина Александр Иванович Федотов аатынан V өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус буолан ааспыта. Бу куонкурска 2015 сылтан эксперт быһыытынан Сергей Вячеславович Попов үлэлиир. Кини М.К. Аммосов аатынан ХИФУ математикаҕа профессора, Саха өрөспүүбүлүкэтин наукаларын Академиятын вице-президенэ, физико-математическай наука доктора, профессор. Мин кинини кытта көрсөн кэпсэттим.
– Эһиги санааҕытыгар, физика хайысхатыгар учуонай уонна физика учуутала туох уратылаахтарый?
– Уратылара суох дии саныыбын. Бу хайысхаҕа учуонай хайаан да учуутал буолуохтаах, онтон физика учуутала ханнык эрэ өттүнэн учуонай буолуохтаах. Холобур, барытын интэриэһиргээн, билэ-көрө сатыыр, ол билбитин-көрбүтүн үөрэнээччилэригэр тарҕатыахтаах, тиэрдиэхтээх.
– Сергей Вячеславович, “Федотовскай ааҕыылар” куонкурус бастакы түһүмэҕэр – физика, математика олимпиадатыгар садаачалары эһиги оҥороҕут эбит. Садаачалары хайдах толкуйдаан таһаараҕытый?
– Садаачалары оҥорууга аан бастакынан оҕоҕо тирэҕирэбин. Кини толкуйугар дириҥник киирэ сатыыбын. Оҕо толкуйунан көрөн, ырытан, кини маны хайдах суоттуон сөбүй диэн ыйытыыларга олоҕуран, садаачалары оҥоробун. Бу иннинэ түөрт сыл “Федотовскай ааҕыыларга” эксперт быһыытынан үлэлээбит буоламмын, уопуттаахпын. Оҕоҕо ыараханы биэрбэт буола сатыыбын. Тоҕо диэтэххэ, “Федотовскай ааҕыыларга” бэриллэр бириэмэлэрэ балтараа эрэ чаас. Дьиҥинэн, олимпиадалар классическай бириэмэлэрэ кырата 4 чаас буолар. Ол түөрт чаас устата наукаҕа курдук, ымпыгын-чымпыгын барытын толкуйдаан суоттуохтаахтар. Онуоха оҕолор билиилээх буолуохтаахтар. Ким формулата буоларын, Ньютон сокуонун, Пифагор формулатын, тригонометрия сүрүн формулаларын, электричествоҕа Кулон сокуонун – барытын тэҥҥэ тутан хамсатан, ситимнээн, тэҥнээн көрөн садаачаны суоттаан эппиэтин таһаарыахтаахтар.
Садаачалары толкуйдаан таһаарыы – уустук. Композитор ыарахан үлэтин кытта тэҥнии тутуохха сөп. Оскуолаҕа үөрэнэр кэммиттэн садаача оҥоро үөрэнэн хаалбыппын. Өрөспүүбүлүкэ олимпиадаларын сорудахтарын оҥорууга 1994 сылтан үлэлэһэн, бу эппиэтинэстээх үлэни баһылаан-көһүлээн кэллим. “Туймаада” аан дойдутааҕы олимпиадаҕа методическай хамыыһыйатын салайбытым. Онон балайда уопуттаах киһи быһыытынан, бэйэм санаабын үллэстиэхпин сөп. Билигин оҕолор садаачаны суоттууллара кыччаата. Оҕо билиитэ-көрүүтэ кыччаата. Ону хайдах үрдэппит киһи диэн ыйытыы билигин күүскэ турар.
Физика, математика учууталларын кытта кэпсэтэн, үлэлэһэн садаача суоттуур оҕолору булан, кинилэргэ көмөлөһөн, сайыннарыахха наада.
Оҕо толкуйа киэҥ, анаарар, ырытар дьоҕурдаах. Кинилэри кытта элбэхтик дьарыктаныахха наада. РФМШ-ҕа, РЛИ-га үчүгэйдик үөрэммит оҕолор аан дойду таһымнаах улахан айти-хампаанньалары тэрийсэн, билигин олорго сүрүн үлэһит буола сылдьаллар. Ити оҕолор математикаҕа, физикаҕа элбэх ыарахын садаачалары суоттууллара, бүтүн Арассыыйатааҕы олимпиада бүтэһик түһүмэҕэр миэстэлэһэр этилэр. Ол сатабыллара үлэһит буолбуттарын кэннэ атын өттүнэн үтэн тахсан, айти-хампаанньалар сүрүн специалистара, үлэһиттэрэ буола сылдьаллар.
– Эһиги физико-математическай наука доктора аатын ыларгытыгар ханнык тиэмэни үөрэппиккитий?
– Миэнэ математика өттүгэр – дифференциальнай тэҥнэбиллэргэ. Ол аата синус, косинус, степенной көрдөрүүлэр, логарифмическай, интергральнай функциялар, кинилэр тахсыылара, бэйэ-бэйэлэрин кытта буккуһуулара айылҕа көстүүтүгэр бааллар. Ол ханнык көстүүгэ баарын чинчийэн үөрэппитим. Холобур, тыал үрэр, температура уларыйар, уу түһэ турар, сүүрүгүрэр. Ону барытын, ымпыгын-чымпыгын дириҥник үөрэтэн, элбэх киһи учуонай буолбута. Кинилэр ортолоругар мин эмиэ баарбын. Дифференциальнай тэҥнэбил оскуола оҕотугар ыарахан буолуо гынан баран, аныгы оҕолор сатыах курдуктар диэн көрөбүн.
Ол гынан баран оскуола таһымыгар наукаҕа охтубакка, бириэмэни халтайга ыыппакка, физика, математика садаачаларын суоттааһыныгар оҕолору тардыахха наада.
Оччоҕуна оскуолатын бүтэрэригэр чахчы дойду сайдыытын кытта тэҥҥэ тутан, сөптөөх үөрэххэ киириэҕэ уонна талбыт хайысхатыгар үлэлии барыаҕа.
– Сергей Вячеславович, биһиги Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич Николаев үөрэх үлэһиттэрин тохсунньу ыйдааҕы сүбэ мунньахтарыгар туруорбут сүрүн соругун – физика предметин үөрэтии таһымын үрдэтиини – хайдах ситиһиэхтээхпитий дии саныыгыный?
– Бастатан туран, учуутал уонна оҕо көрүүлэрэ сөп түбэһиэхтээх. Ол аата учуутал хараҕа чаҕылыйа сылдьар буолуохтаах. Онтон оҕо учуутала этэрин, ылынарын хараҕа эмиэ чаҕылыйан олорон ылыныахтаах. Мин санаабар, физикаҕа оҕо интэриэһин тардыы кыра эрдэҕитэн саҕаланыахтаах, саамай хойутаабыта – 5-с, 6-с кылаастан. Математиканы чинчийииттэн саҕалаан, онтон дьэ кыра-кыралаан физика диэки тардан. Оҕо бастатан туран садаачалары суоттуохтаах: бастаан чэпчэки, орто, онтон дьэ ыарахан. Биир эрэ күн, эбэтэр биир эрэ строканан суоттаммат садаачалар баар буолуохтарын сөп. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан садаачалары бэйэбит араастаан суоттуур этибит. Биир садаачаны түөрт, биэс, алта, сэттэ страница тухары араас формулаларга олоҕуран суруйар, суоттуур этибит, хас да күн буолуон сөп. Физиканы предмет быһыытынан оскуолаҕа хайдах күүһүрдэбит? Эппитим курдук, учуутал билиитинэн оҕолору үөрэтэргэ бэлэмнээх буолуохтаах. Оҕо учуутала биэрбит садаачаларын толорон, баҕар, бэйэтэ эбии дьарыктанар төрүккэ киирэн хаалара өссө үчүгэй буолуо этэ.
Онон физиканы үөрэтии таһымын үрдэтии учууталтан, кини бэлэмнээх буолуутуттан, билиитэ киэҥиттэн тутулуктаах. Хас биирдии оскуолаҕа физикаҕа күүстээх учуутал хайаан да баар буолуохтаах.
Алена КСЕНОФОНТОВА, VIII кылаас,
С.Д. Флегонтов аатынан Хадаар орто оскуолата, Чурапчы