Марфа Георгиевна Потапова — Габышева Саха сиригэр сэбиэскэй былааһы олохтооһуҥҥа, гражданскай сэриигэ актыыбынайдык кыттыбыт, Саха Сирэ автономияны ылыныытыгар анаммыт Советтар бастакы съезтэрин делегата, Саха сиринээҕи Киин Ситэриилээх комитетын чилиэнэ, Үлэ Кыһыл Знамята, «Бочуот Знага» уордьаннардаах, хас да мэтээллээх, Амма Наахара нэһилиэгэр бастакы государственнай оскуоланы аспыт чулуу, хорсун кыыс буолар.
Маралаахха
Революция дьыалатыгар хорсуннук кыттыбытын иһин гимназияттан усталлара буолбутугар, Николай Егорович Афанасьев диэн билэр учууталын көмөтүнэн Илиҥ Хаҥалас улууһугар Амма-Наахара нэһилиэгэр (билигин Амма улууһугар киирэр) учууталлыы барар. Онно тиийэн, кини нэһилиэккэ бастакы государственнай оскуоланы арыйар, тапталлаах учуутал, бар — дьоҥҥо ылыннарыылаах эйэҕэс, сүбэһит буолар. Муся оскуоланы чааһынай дьиэҕэ аспыта.
Муся куораттан бэйэтин харчытынан биир буукубаар, аҕыйах устуука уруучука, тэтэрээт, харандаас атыылаһан таһаарбыта. Оскуолаҕа уон аҕыс оҕо киирбитэ. Тэтэрээт, кинигэ, харандаас кэмчи этэ. Муся бэйэтэ аҕалбыт аҕыйах кумааҕытын түҥэппитэ. Үөрэнэр кинигэ учууталга бэйэтигэр эрэ баара. Ол да буоллар оҕолор үөрэххэ тардыЬыылара, учуутал үөрэтэргэ баҕата баһыйан, оскуола курдук үлэлээн барбыта. Дьадаҥы ыал оҕолоро оскуолаҕа үөрэнэллэрэ. Учуутал куораттан аҕалбыт чүмэчитин тула төбөлөрүн холбоон олорон, уруоктарын үөрэтэллэрэ. Оҕолор хас эмэ ыраах биэрэстэлээх сиртэн үөрэнэ кэлэллэрэ. Муся куораттан көрдөһөн лампа, керосин ылларара. Оччоҕуна лампа уотугар ааҕаллара. Оҕолор ыалдьаллара. Үстэ Амматтан быраас Трифоновы ыӊыран Муся оҕолору эмтэппитэ, быраастара эмэ-томо татым этэ. Оскуолаҕа икки кылаас баара. Төрөппүттэр көрдөһөн, 6 оҕону киэһэ үөрэтэрэ. Ас-таӊас кырыымчык буолан ыаллар наһаа дьадаӊытык олороллоро, онон ыарыы элбэҕэ.
Ыаллыы нэһилиэккэ Ырыа Ылдьаа диэн киһи олорбут. Оҕолор ырыаһыты истиэхтэрин олус баҕараллара. Ону Муся кэпсэтэн ыӊыран икки төгүл ыллаппыттара, оҕолор кэрэхсээн истибиттэрэ.
Маҥнайгы Саӊа Дьыл
Марфа Георгиевна кыһыҥҥы уһун өрөбүлгэ Дьокуускайга киирэн, харыйа оонньуура атыылаһан тахсыбыта. Амма – Наахараҕа аан маҥнайгы ёлканы симээн, дьону барытын ыҥыран көрдөрөн үөрдүбүтэ — көтүппүтэ. Кылаас ортотугар елка туруорбуттара, үрдүгэр сулус ыйаабыттара, оонньуурдары иилбиттэрэ уонна чүмэчи умаппыттара. Бары бииргэ ырыа ыллаабыттара, хороводтаабыттара, оһуохайдаабыттара, итии чэй испиттэрэ, минньигэс ас сиэбиттэрэ. Хас биирдии киһи бэлэх ылан үөрбүтэ, эр дьон – испиискэ, дьахталлар – тимэх, инньэлээх сап туппуттара. Бу дьиктини — кэрэни Муся кыыс тэрийбитэ, олохтоохтор хаһан да манныгы көрө илик буолан соһуйбуттара, үөрбүттэрэ.
Новгородов сырыыта
Ученай-лингвист Семен Андреевич Новгородов 1920 сыл саҥатыгар Муся Потаповаҕа Маралаахха кэргэн кэпсэтэ кыһын сыарҕалаах атынан кэлэ сылдьыбыт. Аккаас ылбытын, куоракка киирэн «Мин хараҕым уутун Амма өрүс билэр», — диэн суруйбут суруга бигэргэтэр. Семен Андреевич 2 куһуок миэл, «Правда», «Известия» хаһыаттары ыыппыта.
Бастакы Маай бырааһынньыга
Саас Муся кыыс Первэй Маай бырааһынньыгын тэрийбитэ. Маралаахха Акулина Яковлева эмээхсин миэлиҥсэтигэр дьону үлэлэтэр этэ. Муся «Дьону бырааһынньыкка үлэлэтиэ суохтааххын», — диэбит. Эмээхсин баран, дьонун күүһүнэн тохтоппут уонна хамнаскытын төлүөм диэбит.
Муся кыыс уурайан куоракка киирэригэр оҕолор уонна олохтоохтор төннөн кэлээр дии хаалбыттара. Ол курдук бу хорсун кыыһы сөбүлээбиттэрэ. Муся Потапованы олохтоохтор ыытыахтарын баҕарбатахтара, кэлээр дии хаалбыттара. 1920 сыллаахха Муся куоракка киирэн Саха сирэ сайдарын туһугар үлэ үөһүгэр оройунан түспүтэ…
Муся үөрэппит оҕолоро
Муся Потапова үөрэппит оҕолоро биллиилээх, үлэһит дьон буолан тахсыбыттара, кинилэр учууталларыгар махтанан хаалларбыт ахтыылара туоһулууллар. Яковлев Иван Павлович Амма – Наахара оскуолатыгар учууталлаабыта, директорынан үлэлээбитэ.
Өнньүөс нэһилиэк киинигэр кубулуйбута. Онон Амма-Наахара оскуолата Амма оройуонугар үөрэҕи тарҕатар Амма, Абаҕа оскуолаларын кэннилэриттэн үһүс киининэн буолбута. Оҕолорун үөрэхтээх оҥорор баҕалаах төрөппүттэр Өнньүөскэ олохсуйан барбыттара.
Муся оскуола маһын кэттэрбитэ
Дьэ ити курдук, Муся Потапова бу нэһилиэккэ бастакы оскуоланы төрүттээбитэ, Өнньүөскэ тутуллубут оскуола маһын кэртэрбитэ. Бу оскуолаттан элбэх үөрэхтээх, биллиилээх дьон үүнэн тахсыбыттара.
Муся Потапованы үйэтитэн Маралаахха 1989 сыллаахха Амма-Наахаралар беседка оҥорбуттара, обелиск туруорбуттара. Оскуолаҕа Муся Потаповаҕа аналлаах кылаас чаастара, тэрээһиннэр буолаллар, музейга ахтыылар, суруктар, Муся Потапова саҥатын уһуллуута баар.
19 эрэ саастаах эдэркээн кыыс биир сыл иһигэр хайдахтаах курдук үлэни ыыппытый?! Бастакы государственнай оскуоланы аспыт, Өнньүөскэ 1928 сыллаахха тутуллубут оскуола маһын кэртэрбит, дьон олоҕор эрэли – сырдыгы сахпыт. Бу оскуола билигин да сэнэх турар, аны 3 сылынан тутуллубута 100 сыла буолар. Бу оскуола макетын уолаттар оӊорбуттара. Саха сиригэр сэдэх тутуу култуура өйдөбүнньүгэ ааты ылыан баҕарабыт.
Норуот хорсун кыыһа — Муся Потапованы «Амма-Наахараҕа үөрэҕи, билиини саҕааччы» диэн ааттыахпытын ааттыыбыт уонна кининэн киэн туттабыт!
Наина Зыкова,
IX кылаас,
«Аартык» медиа-киин,
Амма Наахара