Парашют спорда — авиация спордун биир көрүҥэ. Бу спорт көрүҥүн сыала-соруга бастаан дьон олоҕун быыһыырга аналлааҕа, онтон кэлин ыччаты иитиигэ, кини эт-хаан өттүнэн сайдыытыгар туһуламмыта.Үөһээ Бүлүү улууһун Дүллүкү орто оскуолатыгар үөрэнээччилэр парашют спордунан дьарыктаммыттара быйыл 35 сылын туолла.
Бу ыраах тыа оскуолатыгар үлэлиир парашютнай кулууп хаһан, хайдах арыллыбытын туһунан сиһилии кэпсииригэр кулуубу төрүттээбит, СӨ үтүөлээх учуутала, СӨ үөрэҕэриитин туйгуна, «Гражданскай килбиэн» уонна «Россия патриота» бэлиэ хаһаайыннара Владимир Николаевич Николаевтыын кэпсэттибит.

-Владимир Николаевич парашют спордунан дьарыктаныы хаһан, хайдах саҕаламмытай?
— Армияҕа баран сулууспалаан кэлбитим. Оччолорго Саха сиригэр парашютнай спорт улаханнык сайдыбакка турар кэмэ этэ. Мин Дьокуускай Намыгар үөрэнэн уруһуй, черчение, үлэ уруогун учууталын идэтин ыламмын, Дүллүкүгэ үлэлии кэлбитим. Ол сырыттахпына военкоматтар ыҥыран ылан: «Эн офицер званиелаах эбиккин, онон оскуолаҕар военруктаа», — диэбиттэрэ. Онон 1978 сылтан военругунан үлэбин саҕалаан барбытым.
1985 сылтан Дьокуускайга парашютунан ыстаныылар саҕаланан, спортсменнары бэлэмнээн киирэн барбыттара. Ону истэн, мин Үөһээ Бүлүүтээҕи лесоохрана начальнига Чиркунов Василий Николаевиһы кытта кэпсэтэн, парашюттары булан, уларсан, сайын манна оҕолору дьарыктаан барбытым. Онтон биир сыл буолан баран, Дьокуускайга ДОСААФ-ка АСК начальнига Мишуров Борис Петровичтыын көрсөн: «Парашют кулуубун тэрийэрбэр көмөлөһүөххүт дуо» диэн ыйыталастым. Төһө ыраах олорорбутун ыйытта, картаҕа көрөн баран: «Оо, олох ыраах олорор эбиккит! » — диэтэ. Онтон кыһын эмиэ киниэхэ тиийдим, эмиэ соччо сэҥээрбэтилэр. Бу кэмҥэ оскуолабар парашютунан ыстаныан баҕалаах 50-ча оҕо суруттарда. Мас вышка оҥороммун ыстаннарбытым, парашют макеттарын оҥорбуппут. Саас эмиэ куоракка бардым, анал бэлэмнэниини аастым уонна общественнай инструктор диэн дастабырыанньа ыллым. “Оҕолору бэлэмнээ, онтон көрүөхпүт”, — диэтилэр. Бэлэмнэннибит, оҕолорбут сайыҥҥы сынньалаҥнарыгар тарҕастылар. Арай биир күн Үөһээ Бүлүүтээҕи ДОСААФ бэрэссэдээтэлэ Котоконов Василий Капитонович биллэрдэ: «Хас оҕолооххунуй? ДОСААФ-тар эйигин, оҕолоргун ыла кэлэллэр»,- диэтэ. Онно ким оттуу сылдьар, ким атын сиргэ сынньана барбыт кэмэ. Онон Дүллүкүттэн Александрова Раяны, Егоров Викторы, Чоросов Эдуарды мустубут, Хомустаахтан Лаврентьев Филипп кэллэ, Кырыкыйтан үөрэнэр Анисимов Харалампийы, Харлампьев Гошаны ыҥырдыбыт. Оройуоҥҥа киирдибит, АН-2 самолет кэлэн түстэ, аҕыйахпытын көрөн мыыннылар. Сөмөлүөккэ олорон Покровскай Нөмүгүтүгэр тиийэн базаҕа түстүбүт. Парашютистар бөҕө бааллар, көрүү-истии бөҕөтө. Медицинскэй хамыыһыйаны ааһан, бэлэмнэнэн, от ыйын 22 күнүгэр бастакы ыстаныыга сарсыарда ааттаах эрдэ 5:30 ч. ааһыыта уһугуннардылар.Массыынаҕа парашюттары тиэйэн, онно олорон тиийэн парашюттарбытын кэтэн 6 чаас ааһыыта сөмөлүөккэ киллэрдилэр. Сарсыарда эрдэ тыала суох буолар, онон саҥа парашютистары эрдэ ыстаннараллар. Үөһэ тахсан самолет хаста да эргийдэ. Онтон ыстаныы саҕаланна. Нөҥүө күнүгэр эмиэ ыстанныбыт. Халлаан улам тыалыран барда. Ити 1989 сылга этэ. Онтон ыла 35 сыл ааста.


1990 сылга ДОСААФ-тар манна Дүллүкүгэ кэллилэр. Дүллүкүттэн 25 уонна оройуон кииниттэн аҕыйах оҕону ыллыбыт. Арҕаа Эбэҕэ ыстанаҕыт диэтилэр. Доруобуйабытын бэрэбиэркэлээтилэр. Сөмөлүөт кэлэн биир күн 3 подъем буолла, мин иккитэ, оҕолор биирдиитэ ыстаннылар. Сарсыныгар эмиэ ыстанныбыт. 3 ыстаныы кэннэ оҕолорго дастабырыанньа уонна значок биэрэллэр этэ. Оннук 1996 сылга диэри сыл аайы ыстанар буолбуппут. 1994 с. 53 киһи 4 күнү быһа ыстаммыппыт. Парашютунан ыстаммыт дьон ахсаана барыта 485 киһиэхэ тиийбитэ. Биир дьиэ кэргэнтэн хастыы да оҕо дьарыктанан ыстаммыттара: Яков, Мара Никифоровтар 4 оҕолоро, Иннокентий, Раиса Томскайдар 3 оҕолоро, Христофор, Елизавета, Анисимовтартан 3 оҕо.

—Кулуупка дьарыктаммыт оҕолортон туох идэлээх дьон таҕыстылар?
-Биһиэхэ дьарыктаммыт оҕолор маассабайдык авиацияҕа киирэ сылдьыбыттара. Мин билэрбинэн, 3 летчик идэлээх киһи баар. Хороттон Евдокимов Алексей, Дүллүкүттэн Лазарев Анатолий уонна Үөһээ Бүлүүттэн эмиэ летчик баар. Кинилэр билигин араас хайысханан көтөллөр. Техниктэр элбэхтэр.

—Парашют спорда оҕоҕо туох туһалааҕый?
-Парашют — кутталлаах спорт көрүҥэ. Санаан да көрдөххө, үөһэттэн түһүү диэн сэрэхтээх. Ол гынан баран, анал бэлэмнэниини ааһан ыстаныахха сөп. Биһиги оҕолору толору бэлэмниир кыахтаахпыт. Материальнай базабыт баар: парашюту сааһылыыр, салайа үөрэнэр подвесной системалар элбэхтэр. Элбэх оҕону дьарыктыахпытын сөп. Бэйэтин кыанар оҕо ыстанар, ким барыта үөһэ таҕыстаҕына бастаан куттанар. Оҕо бастаан ыстанарыгар улаханнык тугу да өйдөөбөккө хаалар, астынар аҕай. Онтон ким эрэ 2-с ыстаныыга толкуйданан ылар, куттана-куттана ыстанар, сорохторго саамай ыарахан 3-с ыстаныы буолар. Биһиги манна горкалаахпыт. Бу сөмөлүөттэн ыстанарга бэлэмнииргэ олус туһалаах. Горкаттан холкутук түһэр буоллаххына, сөмөлүөттэн ыстаныаххын сөп.
Парашют спорда — хорсун санаалаах, бэйэтигэр эрэллээх, баҕалаах киһи дьарыга.
Баҕалаах оҕону төрөппүтэ көҥүллээбэт буоллаҕына, ыстаннарбаппыт. Бэйэм 200-чэкэ ыстаныылаахпын.
—Түмүккэ оҕоҕо , ыччакка туһаайан тугу этиэххиний?
Биһиги оскуолабыт оҕолоро бэрээдэктээхтэр, куһаҕан дьаллыктара суох. Олус көхтөөхтөр, мин итинтэн олус үөрэбин. Быйыл сайын 30-ча оҕолоох парашют лааҕырын тэрийээри сылдьабыт. Онно теориятын үөрэтэн баран, манна кэлэн 3 күн дьарыктаныахтаахпыт. Оҕолору горкаттан түһэриэхтээхпит. Онон интэриэһинэй үлэ күүтэр. Инники өттүгэр өссө сайдыахпыт дии саныыбыт. Оҕолорго бэрээдэктээх, ситиһиилээх, туруоруммут сыалларын ситиһэллэригэр баҕарабын. Парашют кулуубун 35 сыллаах үбүлүөйүнэн барылырыгар истиҥ эҕэрдэбин ыытабын!
Иннокентий Вячеславович Иванов, Дүллүкү орто оскуолатын парашютнай кулуубун аҕа инструктора.

—Оҕо сааскыттан, оскуолатааҕы кэмҥиттэн, баһаалыста, кэпсээ?
— 1979 сыллаахха Дүллүкүгэ төрөөбүтүм. 1986 с. оскуолаҕа үөрэнэ киирбитим, 11 кылааһы манна бүтэрбитим. Үөрэнэр кэммэр предметнэй олимпиадаларга кыттарым, спордунан дьарыктанар этим. Парашют кулуубугар 9 кылааска үөрэнэ сылдьан киирбитим, инструктор званиелаах бүтэрбитим. Сыал ытыытыгар Владимир Николаевич подземнай стрельбищелаах (сир аннынан тир) буолааччы. Онно 5-с кылаастан дьарыктаммытым. Билигин стрельбаҕа инструкторынан уонна парашют кулуубугар старшай инструкторынан үлэлиибин.
— Ханна үөрэнэн идэ ылбыккыный?
— Оскуоланы бүтэрэн баран, Иркутскайдааҕы авиационнай колледжка үөрэнэ киирбитим. Онно 3 сыл ситиһиилээхтик үөрэнэн авиатехник идэтин ылбытым, онтон армияҕа сулууспалыы барбытым. Кэлэн баран манна Дүллүкүгэ Владимир Николаевиһы көрсүбүтүм. Кини миигиттэн “инструкторынан үлэлии киириэҥ дуо?” диэн ыйыппыта. Мин оскуоланы бүтэрэрбэр инструктор званиелаах бүтэрдэҕим дии, онон үөрэхтээх, парашюту билэр буоламмын, 2002 сыллаахха үлэлии киирбитим.
— Хас саастан парашютунан ыстаныахха сөбүй?
-Парашютунан 14 сааскыттан, паспорт ылан баран, 8 — 9 кылаастан ыстаныахха сөп. Онно ыйааһыныҥ 45 киилэттэн кыра буолуо суохтаах. Доруобуйатыгар ааспат ыарыылаах киһи ыстанара көҥүллэммэт.
— Биир күн бэлэмнэнэн баран ыстаныахха сөп дуо?
-Биир күн бэлэмнэнэн баран ыстаммаккын, саамай кырата 1- 2 ый дьарыктанаҕын.
-Дьарык хайдах барарый?
— Кулуупка сыл устата парашют материальнай чааһын, укладканы үөрэтэбит. Саас оҕолор элбэх зачёту туттаран, горкаттан ыстанан, медкомиссияны ааһан баран ыстаныыга көҥүл ылаллар.

— Разряд толорорго тугу гыныахха?
— 3-тэ ыстаннаххына 3-с разряды ылаҕын уонна 9-та ыстаннаххына III кылаастаах инструктор буолаҕын.

— Парашют спорда киһиэхэ туох туһалааҕый?
— Бу спорт көрүҥэ уолаттарга да, кыргыттарга да психологическай барьеры ааһарга, холобура, куттанаргын кыайарга көмөлөһөр дии саныыбын. Киэҥ халлааҥҥа көҥүл көтө сылдьаргыттан дуоһуйууну (адреналин) ылаҕын. Аармыйаҕа воздушнай-десантнай войскаҕа сулууспалыырга бэлэм буолаллар. Морской пехотаҕа манна ыстаммыт уолаттар отой чэпчэкитик сылдьаллар. Барьеры ааһарга 1-кы ыстаныыга киһи куттаммат, 2-с ыстаныыга толкуйданаҕын, онтон 3-с ыстаныыга дьэ куттанаҕын, онно син долгуйуохха сөп. Уруккуттан ыстаммыттар үксүн үөһэттэн куттамматтар. Маннааҕы “горканы” ааспыт оҕолор эмиэ бэлэмнээхтэр. Билигин оҕолор дьарыктарга сылдьаллар гынан баран, кэнники кэмҥэ ыстаныыбыт суох, тоҕо диэтэххэ, хамсык дьаҥа туран тохтоон хаалбыта.

— Парашютистар ханнык бити-билгэни (суеверие) тутуһалларый?
-Парашютистарга улахан бит-билгэ диэн суох. Арай инструктордар, парашютистар ыстанарга “последний прыжок” дииллэрин отой сөбүлээбэттэр, “первый прыжок”, “крайний прыжок” диэни тутталлар. Ону бити-билгэни итэҕэйии диэххэ сөп буолуо.
-Кэпсэтиигит иһин махтал!
Парашют кулуубун лааҕырыгар сылдьыбыт оҕолору кытта кэпсэттибит. Кинилэр кулуупка туохха үөрэнэллэрин, тугу эбии саҥаны билэллэрин ыйыталастыбыт.

Виктория Тарасова, XI кылаас:
— сайын аайы оскуола оҕолоругар аналлаах парашютнай лааҕыр үлэлиир. Мин парашютнай кулууп куруһуогар сылдьыбытым номнуо 4-с сылым буолла. Бэйэм баҕабынан киирбитим. Икки сайын дьарыктанным. Онно биһигини элбэххэ үөрэппиттэрэ: подвесной системаҕа эрчийбиттэрэ, парашют хас да көрүҥүн укладкалыырга үөрэппиттэрэ. Өссө оскуолабыт таһыгар баар горкаттан ыстанабыт. Ол онно мин элбэх ыстаныылаахпын. Бастакы ыстаныыбар үөһэ тахсан баран долгуйбутум ол да буоллар, ыстаммытым. Ол кэннэ кутаммат буолбутум. Билигин хаһан самолеттан ыстанарбытын үөрэ күүтэбин. Салайааччыларбыт Иннокентий Вячеславович уонна Владимир Николаевич олус кыһаллан үөрэтэллэр.

.Умсуура Прокопьева, XI кылаас:
—5-с кылааска киирэн баран парашют кулуубугар дьарыктаныахпын олус баҕарбытым. Ыйыталаспытым, 8-с кылаастан эрэ сылдьыахха сөп эбит. Үс сыл кэтэһэн, ахсыс кылааска киирээт, суруйтарбытым. Олус интэриэһиргээн сылдьыбытым, парашюту ыһан баран хомуйарга үөрэммиппит, подвесной системаҕа эрчиллэрбит. Оннук дьарыктаммытым 4 сыл буолла. Өссө 2 сыл парашют лааҕырыгар сылдьыбытым. 2022 сыл лааҕырыгар практиканнар баар буоланнар, күммүт өссө интэриэһинэйдик ааһара, араас оонньуну оонньотон, сарсыарда аайы зарядка ыытан, өссө да элбэх күннээҕи дьарыкпытын толкуйдаан ыытааччылар. Сорох күн халлаан улахан тыала суох буоллаҕына, хомуйбут парашюппутун таһырдьа тахсан арыйабыт. Маннык күн бүгүҥҥэ диэри сөбүлээн сылдьабын. Оскуолабын быйыл бүтэрэбин. Парашюттаах ыстанар баҕа санаам туолуо дии саныыбын.
Мин үөрэнэр оскуолабар маннык ураты дьарык баарынан киэн туттабын.

Юлиан Руфов, VII кылаас:
-парашютнай лааҕырга элбэх буолан дьарыктаммыппыт. Урут билбэппитин саҥаны куттаммакка билэргэ үөрэммиппит. Биһигини Владимир Николаевич, Иннокентий Вячеславович узел баайарга, парашюту хомуйарга, үөһэттэн хайдах дьаһанан түһэргэ, парашюту хонтуруоллуурга — барытыгар үөрэппиттэрэ. Мин санаабар, парашютунан ыстаныы киһини хорсун, дьулуурдаах гынар.
Бастаан горкаттан ыстанарбар куттаммытым. Онтон парашютунан ыстанаары лааҕырга кэлбитим. Хорсун санаабын киллэрэн ыстаммытым – миэхэ биир үрдүк ситиһии буолар.

Владик ДОРОФЕЕВ, VII кылаас:
-кулуупка киирбиппитигэр бастаан парашют чаастарын үөрэппиппит. Саппаас парашюту, кольцону хайдах туһанары билбиппит. Араас схемалары үөрэппиттэрэ. Аан бастаан горкаттан ыстанарга ардахтаах күн буолан, көһөрбүттэрэ. Онтон сарсыныгар күннээх, сылаас күн үүммүтэ. Онн, долгуйарбын аһарынан баран, бүтэһик соҕус түспүтүм.
Парашютунан ыстанарга бастакы хардыыбын оҥорбутум.
Тихон Александрович Егоров, Дүллүкү орто оскуолатын директора:

— 1989 с. Дүллүкү орто оскуолатыгар Николаев Владимир Николаевич көҕүлээһининэн тэриллибит парашютнай спорка оҕолору уһуйар кулууп күн бүгүҥҥэ диэри үлэлиир. Манна элбэх оҕо дьарыктанан, инники идэлэрин кытта сибээстээн, авиация араас хайысхаларыгар үлэлииллэр.
Ийэ дойдуга бэриниилээх буоларга иитии — оскуолабыт биир сүрүн хайысхата буолар. Биһиги выпускниктарбыт летчигынан, авиация таможнятыгар, ойуур харыстабылыгар, ис дьыала органнарыгар, баһаарынай чаастарга, быыһыыр этэрээттэргэ анал идэҕэ үөрэнэн үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
“Десантник” парашютнай кулууп олунньу ый 8 күнүгэр 35 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир. Араас сылларга үөрэммит, кулуупка дьарыктаммыт выпускниктарбытын үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ күндү ыалдьыт буолан кэлэргитигэр ыҥырабыт. Бииргэ дьарыктаммыт оҕолоргутун көрсөн, уруккуну ахтан-санаан, ирэ-хоро инникини кэпсэтэн үөрүүбүтүн үллэстиҥ!
Парашют спордунан дьарыктанан, олохторугар умнуллубат хорсун-хоодуот быһыыны оҥостубут, билигин да дьарыктанар биир дойдулаахтарбытынан киэн туттабыт. Киҥкиниир киэҥ халлаанныын алтыһар, көй салгынынан чэлгийэ тыынар чаҕылхай күннэр инникитин салҕанан бара туралларыгар баҕарабыт!
Айыына Петрова, Александра Иванова,
VIII кылаас үөрэнээччилэрэ,
Дүллүкү орто оскуолата,
Үөһээ Бүлүү