Ахсынньы 10 күнүгэр Саха сирин аатырбыт тимир ууһа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Духуобунаһын академиятын академига, Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ, П.А. Ойуунсускай аатынан СӨ бириэмийэтин лауреата Неустроев Борис Федорович – Мандар Уус 80 сааһын бэлиэтиир дьоро күнэ буолла. Ол чэрчитинэн, араас интэриэһинэй тэрээһиннэр, көрсүһүүлэр ыытылыннылар.
Биир ураты тэрээһининэн «Куйаары улаҕытынан, сири сиксигинэн» диэн Мандар Уус бөлүһүөктүү ойууларын быыстапката буолла. Ойуулар 70-80-с сылларга оҥоһуллубуттар. Онтон ойуулары альбом кинигэ гынан 2020 сыллаахха таһаарбыттара. Онно киирии тылыгар Мандар уус саха дьоно түҥ былыргыттан ойуу тылынан уонна айыы тылынан тэҥҥэ сайдан, Улуу олоҥхону айан, тулалыыр эйгэтин ойуу нөҥүө көрөн, бэйэтин олоҕун-дьаһаҕын ойуулаан-бичийэн кэлбит омук буоларын туһунан суруйар. Быыстапка элбэх дьон-сэргэ сэҥээритин, болҕомтотун тарта.
Мандар Уус ураты, бөлүһүөктүү ойуулаабыт хартыыналарын быыстапкаҕа кэлбит дьон көрөн толкуйга түһэллэр, бэйэлэригэр туох эрэ сонун, саҥа ис хоһоонноох санааны арыйдахтара буолуо. Кырдьык даҕаны, хас биирдии хартыына уруһуйа бэйэ бэйэтин кытта ситимнэнэн, оҕуруо курдук тиһиллэн бара турар. Саха дьоно, күн, ийэ тыл, куйаар, олох суолталара арыллар. Баҕар, ойуу ким эрэ санаатын, ис туругун ситэрэрэ, арыйара буолуо, иһигэр баар настырыанньатын көрдөрөрө буолуо, олоххо тугу эрэ сирдиирэ буолуо.
Салгыы ойуулары ырытыы, анаарыы буолла. Тэрээһиҥҥэ Галина Ивановна Полускина, Татьяна Юрьевна Прокопьева, Анна Петровна Боппосова, Анна Сергеевна Борисова, Галина Семеновна Попова-Санаайа кыттыыны ыллылар. Ойууларга туох уруһуйдаммытын, ойуу нөҥүө ааптар тугу эппитин, суолтатын хайдах өйдөөбүттэрин туһунан бэйэлэрин санааларын үллэһиннилэр.
Ол курдук, «Таатта» хаһыат эрэдээктэрэ Галина Ивановна Полускина бу ойуу быһыыта сымыыт курдук, таһыгар долгун эбэтэр оһуор курдугунан күрүөлэммит, ортотугар икки хос эргимтэлээх, ортоку эргимтэҕэ сир Ийэ көстөр диэн бэлиэтээтэ. «Ортотугар чопчутук уруһуйдаммыт харахтаах. Мин өйдөбүлбэр сир Ийэ тыынар тыыннаах, көрөр харахтаах, ыалдьар эттээх диэн өйдөбүлү биэрэр хартыына дии саныыбын.»
Галина Полускина ойууну хас да өттүттэн көрөн наардаата:
- Cир эргийэр киинэ (ядро) көстүүтэ.
- Оҕо кута үөскээн Ийэ кута айыллан, ийэ иһигэр саҥа олох айыллыыта.
- Сир Ийэ барахсан куйаар ситимигэр — кини куйаар оҕото.
«Ортотугар баар харах күнү кытта ситимнээх. Орто туруу бараан дойдуга аламай күммүт баарын тухары, кини сырдатарын тухары олохпут баар, киһи тыынар, киһи олорор. Борис Федорович уруһуйдара элбэх туочукаттан, тардыыттан тураллар. Бу барыта бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнээхтэр, Ийэ сир айыллыытын көрдөрөр.»
Уус Амма нэһилиэгин учуутала Татьяна Юрьевна Прокопьева ийэ өй уонна ийэ тыл диэн суолталаах ойуулары хайдах, туох суолталаах дии санаабытын үллэһиннэ. Көрөр харахпыт, истэр кулгаахпыт үөһээ күнтэн ситимнэнэрин. Ийэ өй диэн удьуору кытта ситимнээҕин кэпсээтэ.
Бу мин эрэ өйүм буолбатах. Мин удьуордарым өйдөрө эмиэ бааллар. Өбүгэлэрбит өйдөрө биһиэхэ эмиэ бэриллэр. Ол иһин хас биирдии киһи өйүн-санаатын кинигэнэн билиитин хаҥатан, сайыннаран иһиэхтээх. Ойууга дьахтар кулгааҕа ойууламмыт. Салгын куту ийэбит биэрэр. Ийэ өй, истэр кулгаахпыт, көрөр харахпыт үөһэттэн бэриллэр. Мин өйүм-санаам, киэҥ билиим оҕолорбор бэриллэр, мин ону саныахтаахпын.
Оноҕос ойууламмыт хартыыната киһи тыла ох диэн этии саха өс хоһоонун олус чаҕылхайдык арыйар. Бу туһунан Татьяна Юрьевна киһи саҥарбыт күүһэ ох буолан, оноҕос буолан үөһээ көтөн тахсан, чыычаах буолан эмиэ өбүгэлэрбитигэр, үөһээ Айыыларга, күҥҥэ тиийэр диэн эттэ:
-«Ийэ тыл эмиэ удьуорбутуттан кэлэр. Ол иһин мин саҥарар саҥам оҕолорбор тиийэрин саныахтаахыпн. Тыл араас. Алгыс тыл баар, кырыыс тыл баар. Сорох киһи наар куһаҕаны, табыллыбаты, кыаллыбаты этэр киһи бэйэтигэр наар куһаҕаны тардар. Наар үчүгэйи саныыр, дьоҥҥо үтүөнү баҕарар киһи удьуоругар тиийэр.«
Уолба нэһилиэгин учуутала Анна Петровна Боппосова биир ураты ойууну кэпсээтэ. Күн тула олохпут ойууланарын, кини долгун курдук сардаҥата биһиги олохпут оллур-боллур, түһүүлээх-таһыылаах суоллааҕын бэлиэтээтэ. Кини этэринэн хартыынаҕа киһи ойууламмыт өйдөбүлэ — бу олоххо бука бары айанньыт буолабыт. Айанньыт үөһээ дабайан иһэр. Мүччү түспэт гына көҥүл санаалаах, сырдык киһи буоламмыт күммүтүгэр үөһээ тахсан иһиэхтээхпитин эттэ. Хартыынаҕа күлүгүн көрүнэн турар тиити Анна Боппосова маннык быһаарда:
— «Тиити киһиэхэ тэҥнии көрдүм. Олоххо соҕотоҕун кэлэбит. Атын дьону кытта куоталаспакка, бэйэбин эрэ кыайарга дьлуһуохтаахпын. Онтон тиит кэннигэр халыҥ тыа, үрдүк хайалар ойууламмыттар. Мин дьонум-сэргэм, дьиэ кэргэним, оҕолорум, аймахтарым, доҕотторум, атастарым буолаллар. Биһиги бу олоххо олох соҕотох буолбатахпыт диэн өйдөбүл кэлэр.
Бу курдук, Мандар Уус бөлүһүөктүү ойууларын быыстапката бэрт истиҥник ааста. Хас биирдии хартыына сылаас тыынынан илгийэр. Тоҕо диэтэххэ, манна ойууланар – саха киһитин олоҕо, удьуора, өбүгэтэ, олоҕо, ыччата, кэскилэ, олоҕу олорор суола. Саха киһитэ ийэ сирин харыстыы, төрдүн-ууһун, удьуорун, төрөөбүт тылын, кутун умнубакка махтана, саныы сырыттаҕына олохпутугар үтүө тосхойорун өйдүөхтээхпит.
keskil14.ru