Бүгүн, сэтинньи 25 күнүгэр, П.А. Ойуунускай аатынан саха тыйаатырыгар саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын үһүс өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин сүрүн мунньаҕа буолла. Быйылгы сийиэс үлэтэ саха суругунан литературата төрүттэммитэ 125, саха тылынан аан бастакы айымньы ааптара, Афанасий Яковлевич Уваровскай 225 сылларыгар, бэлиэ кэмнэригэр ананар. Үһүс сийиэс сүрүн мунньаҕа, тэрээһиннэрэ киһи-аймах тылынан уонна өйүнэн айбыт култуурунай нэһилиэстибэтин чулуу айымньытыгар анаммыт Олоҥхо декадатын көрсө ыытыллар.
Саха Өрөрспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев бу бэлиэ тэрээһиҥҥэ эҕэрдэ тылын тириэртэ:
Ийэ тылбыт кэскилин кэҥэтэр, сайыннарар, оҕолорго үөрэтэр дьонунан эһиги – учууталлар буолаҕыт. Эһиэхэ хас биирдиигитигэр үлэҕитигэр үрдүк бэриниигит, үтүөнү-кэрэни иҥэрэр сырдык дьулуургут иһин ис сүрэхпиттэн махтанабын!
Омугу омук оҥорор сүдү баайбытынан төрөөбүт тылбыт буолар. Төрүт эйгэбит күүстээҕин, дириҥ силистээҕин тухары кэскилбит киэҥ буолуоҕа. Маны өйдөөн тураммыт, оҕону төрөөбүт тылынан үөрэтиигэ улахан болҕомтону уурабыт, утумнаах үлэни ыытабыт. Бүгүн биһиги иннибитигэр төрөөбүт тылынан үөрэтии хаачыстыбатын үрдэтиигэ, үөрэтии биир ситимин тэрийиигэ сүрдээх эппиэтинэстээх сорук турар. Маны сүрүннүүр докумуонунан иккис сийиэс түмүгүнэнбигэргэммит «Саха тылын, литературатын, култууратын үөрэтии кэнсиэпсийэтэ» буолар.
Бүгүҥҥү сийиэс эмиэ үтүө түмүктээх буоларыгар бигэтик эрэнэбин. Үөрэх эйгэтэ хас биирдии учууталтан быһаччы тутулуктаах. Эһиги дириҥ ис хоһоонноох санааҕыт, баай уопуккутугар олоҕурбут этиилэргит төрүт эйгэ уонна саха тылын үөрэтии ньымалара сайдалларыгар улахан көмөлөөхтөр.
Бары биир сомоҕо күүс буоламмыт, саха тылын сайыннарар, байытар туһугар утумнаах үлэни ыыта турдахпытына, кэнчээри ыччаппытыгар ийэ тылга тапталы иҥэрдэхпитинэ, үйэттэн үйэҕэ саха омуга тирэхтээхтик сайда, тэнийэ туруоҕа!
Үһүс өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэс сүрүн иһитиннэриитин СӨ Үөрэххэ уонна наукаҕа миниистирэ Нюргуна Афанасьевна Соколова оҥордо:
— «Сийиэс кыттыылаахтарын министэристибэ уонна тус бэйэм ааппыттан барыгытын ититик-истиҥник эҕэрдэлиибин. Түгэнинэн туһанан, саха оҕотун иитиитигэр олохторун анаабыт киэн туттар норуодунай суруйааччыларбытын В.С. Яковлев-Даланы, Петр Тарабуковы, Моисей Ефимовы өр кэмнэргэ саха тылын, литературатын учууталынан үлэлээбит Василий Босягы, оҕо суруйааччыларын Аким Кондратьевы, Иннокентий Сосины уонна да атыттары ахтан ааһыаҕыҥ. Кинилэр үтүө үгэстэрин салҕаан билигин үлэлии сылдьар суруйааччы учууталлар уонна иитээччилэрбитин Рустам Каженкины, Александра Матвееваны, Людмила Лаптеваны ааттыырбын көҥүллээҥ.
Кэнники сылларга үөрэх эйгэтигэр тылбыт туругун кэпсэтээри, үлэбитин былааннаары туох баар кыһалҕалары кэпсэтээрибит сийиэс тэрийэр буолбуппут үһүс сыла. Ол түмүгэр элбэх үлэ барда, хамсааһын таҕыста.Саха НКИХ «Тооку» уонна «Чохоон» ханааллар аһылланнар ийэ тыл эйгэтин кэҥэтэн, оҕолорбут сахалыы сайдар эйгэлэрин тэрийдибит, сахалыы эйгэлээх оҕолор сынньалаҥ лааҕырдара бүтэһик сылларга 2 бүк элбээтэ. Быйылгы сылга 86 оҕо лааҕыра үлэлээтэ. 100 оҕо саадыгар 200 оскуолаҕа саха тылын, литературатын кабинетын хааччыйдыбыт. Иккис сийиэскэ 36 пууннаах былааныгар бүгүҥҥү туругунан 86 %-на туолбут.
Бастакынан, саха тылын, литературатын, култууратын үөрэтии кэнсиэпсийэтэ оҥоһуллан, 2023 сыллаахха бигэргэтиллэн, 2030 сылга диэри сирдэтэр бэлэм докумуоннаах буоллубут. Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич Николаев 2024 сыллааҕы туһаайыытыгар кэнсиэпсийэ олоххо дьиҥнээхтии киирэрин хааччыйан үлэлиэхтээхпит диэн сорудахтаахпыт.
Иккиһинэн, Cаха өрөспүүбүлүкэтигэр этнокультурнай үөрэхтээһин туругун биир кэлимник кэтээн көрүү сүрүн хайысхалара уонна ис хоһоонноро оҥоһулуннулар.
Үсүһүнэн, алын кылааска төрөөбүт тылы уонна литератураны үөрэтэргэ барыта 15 кинигэлээх кэмпилиэк оҥоһулунна. Феодосия Васильевна уонна «Айар» издателскай хампаанньа бэйэлэрин оруолларын уурдулар. Методическай пособиелары тылбаастаан учууталларга тириэрдиэхтээхпит.
Төрдүһүнэн, учууталларга аналлаах төрүт тыллар портал уларытыыларын, матырыйаалларын кэҥэтии үлэтин ыытабыт. Оскуолаларбытыгар саха тылын кабинеттарынан хааччыллыы үлэтин эмиэ салҕыыбыт. Бу хайысхаҕа сыыппара технологияларынан оҥоһуллубут оҕо саҥатын сайыннарар тылдьыттар араастарын, үөрэтэр ойулуктары, сыһыарыылар элбэтэр соруктаакпыт.
Бэсиһинэн, 2023 сыллаахха СӨ Бырабыыталыстабатын уурааҕынан иккис сийиэс түмүгүнэн, 537 нүөмэрдээх уураахпыт төрөөбүт тылынан иитэр-үөрэтэр оскуола үөрэххэ оросхуода 9 %-нан үрдүк буолуохтаах диэн ылыллыбыта. Итини сэргэ, саха тылын нуучча оскуолаларыгар үөрэтиигэ 2 көрүҥ төлөбүр олохтоммута. Нуучча кылааһыгар саха тылын, литературатын үөрэтэр учууталлар хамнастарын 10 %-ҥа дылы үрдэтии көҥүллэнэр.
Сийиэскэ кэпсэтиилэр, көрсүһүүлэр түмүктэринэн улахан былаан ылыныахпыт. Хас биирдии хайысханы ырытан, үлэтин тыыран көдьүүстээх үлэ миэстэтигэр барарыгар сөптөөх быһаарыыны ылыныахпыт диэн эрэллээхпин!»
Сүрүн мунньах иккис түһүмэҕэр саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын иккс өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин түмүгүнэн ыытыллыбыт үлэ туһунан уонна инники былаан торумун кэпсэтиһии, ырытыһыы, санаа атастаһыы буолла. Мунньах иккис түһүмэҕин СӨ Бырабыытылыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, тэрийэр бөлөх бэрэссэдээтэлэ Сергей Васильевич Местников иилээн-саҕалаан ыытта.
Кыттыыны ыллылар:
- Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Александр Николаевич Жирков;
- Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэххэ уонна наукаҕа миниистирэ Нюргуна Афанасьевна Соколова;
- Төрөөбүт тылы үөрэтэр уонна сайыннарар киин салайааччыта, педагогикаҕа билим дуоктара, бэрэпиэссэр Феодосия Васильевна Габышева;
- Максим Кирович Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрситиэт Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Хотугулуу-Илин норуоттарын тылларын уонна култууратын үнүстүүтүн дириэктэрэ, тыл билимин хандьытаата Гаврил Григорьевич Торотоев;
- Дьокуускай куорат аҕа баһылыга Евгений Николаевич Григорьев;
- Мэҥэ Хаҥалас улууһун аҕа баһылыга Дмитрий Иванович Тихонов,
- Лөгөй лиссиэй-интэринээт дириэктэрэ Михаил Петрович Пухов;
- Бүтүн Арассыыйатааҕы күрэс лауреата, призера, Горнай улууһун Афанасий Осипов аатынан Бэрдьигэстээх орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала Кэскилээнэ Вячеславовна Лукина;
- «Төрөөбүт тыл уонна төрөөбүт литература сыл бастыҥ учуутала -2024» Бүтүн Арассыыйатааҕы күрэс иитээччилэргэ анаммыт түһүмэҕин лауреата Рустам Сергеевич Седых;
- «Ийэ тыл кэскилэ» Өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын салайааччытын солбуйааччыта, үс оҕолоох ийэ, Клара Пантелеймоновна Романова.
Төрөөбүт тыл, култуура сайдарыгар, тупсарыгар суолталаах түһүмэҕэр оҕолорго уонна эдэр ыччакка анаммыт олоҥхону харыстыыр, тарҕатар сыаллаах бырайыактары олоххо киллэрэн бииргэ үлэлэһэр туһунан «Саха Өрөспүүбүлүкэтин үүнэр көлүөнэтин тус сыаллаах пуонда» генеральнай дириэктэрэ Владимир Анатольевич Егоров уонна Өрөспүүбүлүкэҕэ национальнай эпоһы харыстааһыҥҥа «Олоҥхо Ассоциацията» уопсастыбаннай тэрилтэ президенэ Шишигина Февронья Васильевна , сөбүлэҥ баттастылар.
Үөрэх тэрилтэлэригэр Олоҥхо декадатын чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ таһымыгар сыл ахсын ыытыллар тиһиктээх үлэни бииргэ ыытарга, кэккэ бырайыактарга таһаарыылаахтык үлэлииргэ, үбүнэн толору өйөбүллээх М.К. Аммосов аатынан ХИФУ үнүбэрситиэт ректора Анатолий Николаевич Николаев уонна «Саха Өрөспүүбүлүкэтин үүнэр көлүөнэтин тус сыаллаах пуонда» генеральнай дириэктэрэ Владимир Анатольевич Егоров сөбүлэҥ баттастылар.
Сунтаар Павлова Людмила Николаевна П.Х. Староватов аатынан Элгээйи орто оскуолатын саха тылын, литературатын үрдүкү категориялаах учуутала:
—«Мин кыра оҕо эрдэхпиттэн оһуокайдыыбын, туойабын, олоҥхолуубун. Бэйэм СӨ үтүөлээх оһуокайдьыта буолабын. Онон төрөөбүт төрүт тылынан оҕолору сайыннарар баай тылбынан кыахтаах эбиппин диэн санааттан төрөөбүт тыл учууталын идэтин баһылаабытым.
Биһиги бүтүн нэһилиэкпитинэн төрөөбүт тылынан оҕону эбии сайныннарар эйгэ диэн бырайыактаахпыт. Ол курдук, нэһилиэкпитигэр баар култуура киинэ, уһуйаан, оскуола, бибилэтиэкэ, түмэллэр бары түмсэммит 2018 сылтан «Төрөөбүт төрүт тылым төлө туппат төрүт баайым» диэн бырайыак оҥороммут сүрдээх күүскэ үлэлии олоробут. Ол курдук, култуура киинигэр тыйаатыр уонна оҕо диэн эйгэ үлэлиир. Манна оҕолор испэктээк туруораллар. Култуурабытыгар олус талааннаах режиссердаахпыт. Нэһилиэкпитигэр олорбут, олорон ааспыт үтүө, мааны суруйааччылары, биллиилээх үйэтитии быһыытынан 10-ча испэктээги туруордубут. Биһиги П.Х.Староватов аатын сүгэбит. Кини 2023 сыллаахха 150 сааһын туолуутугар 100-тэн тахса киһилээх испэктээк туруорбуппут. Быйыл ахсынньы ыйга биһиги оскуолабыт 150 сылын туолаары турар. Ол иһин бары оскуола оҕолоро, учууталлар, үлэһиттэр турунан туран 150 сыл устата ханнык кэрдиис кэмнэри, туох ситиһиини, сайдыыны ааспыппытын көрдөрөр 45 мүнүүтэлээх «Көмүс чуораан» диэн испэктээк дьүһүйүүнү көрдөрөөрү сылдьабыт. Ону таһынан бибилэтиэкэбитигэр оҕо уус-уран айымньыны ааҕыытын тэрийэбит. Бу манна дьиэ кэргэнинэн олоҥхону ааҕыыны ыытабыт, ааҕар дьиэ кэргэн күрэхтэрин, өркөн өй күрэхтэрин тэрийэбит. Бэйэбит суруйааччыларбыт бэлиэ күннэригэр улуустааҕы, нэһилиэктээҕи ааҕыылар күрэхтэрэ буолар. Оскуолабытыгар 5 ааҕар бөлөх баар: уолаттар бөлөхтөрө, кыргыттар бөлөхтөрө, оҕолор бөлөхтөрө, учууталлар бөлөхтөрө, алын кылаас учууталларын бөлөхтөрө, эр дьон бөлөхтөрө.Бары түмсэн, ааҕыы алаһатыгар кэлэн оҕолорбут эйгэлэрин кэҥэтэбит. Онтон С.А. Зверев аатынан түмэллээхпит – фольклор киинэ. Онно оҕолору норуот уус-уран айымньытын араас көрүҥнэригэр уһуйаммыт, эйгэ тэрийэбит. С.А. Зверев түмэлэ тыл декадатыгар оҕолорго норуот үгэстэригэр араас күрэхтэри ыытар.Үһүс сийиэспин кытта кэлэ сылдьабын. Бу сийиэс түмүктээх буолуоҕа. Биһиги төрөөбүт тылбыт туһугар олус үлэлиир ытык киһибит Александр Жирков «Биһиги кэннинэн чугуруйбаппыт, олус иннигэр бара иликпит. Ол гынан баран, төрөөбүт тылбыт күүскэ сайдарын туһугар үлэлиэхтээхпит» диэн эттэ. Сийиэс иһигэр үлэ барда. Ол үлэ сайдарыгар күүскэ сайдарыгар баҕарабын»
Николашкина Алевтина Ивановна, Үөһээ Бүлүү 1 нүөмэрдээх оскуолатын саха тылын, литературатын учуутала:
—«43 сыл тухары саха тылын учууталынан үлэлии сылдьабын. Саха тылын, литературатын учуутала норуот тылын тарҕатааччы, оҕолорго саха тылын кэрэтин иҥэрэбит. Хомойуох иһин, кэнники кэмҥэ оҕолорбут нуучча тылыгар охтон эрэллэр. Бу сийиэскэ биһиги туох эрэ быһарыытын ылыахтаахпыт дии саныыбыт. Сийиэскэ саха тылын сайыннарар суоллары көрдүөххэ наада. Бэйэм оҕолорго норуот тылыгар чугаһатаары «Сахам сирин 4 араас дьүһүнэ» диэн пособиелары оҥортообутум.»
Саха тылын, литературатын, култууратын учууталларын үһүс өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин сүрүн мунньаҕа оһуокайынан түмүктэннэ.Икки күн устата араас балаһааккаларынан саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын үһүс өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһигэр таhаарыылаах үлэ, түмүктээх, дьэҥкэ быhаарыныылары ылыныы, истин-иhирэх кэпсэтиилэр, санаа атастаһыылара буолуохтара.
Кристина ИВАНОВА
keskil14.ru