Биһиги Саха Өрөспүүбүлүкэтин П.А. Ойуунускай аатынан Саха Судаарыстыбаннай Литературнай түмэлигэр сылдьан, Саха сириттэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыыны ылбыт буойун суруйааччылар тустарынан биллибит.
Буойун суруйааччылар сэриигэ илдьэ сылдьыбыт сэдэх маллара манна хараллан тураллар эбит. Бу туһунан түмэл үлэһиттэрэ Ньургуйаана Хаптагаева, Артем Осипов сиһилии сырдаттылар.
Саха сириттэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 20-тэн тахса суруйааччы кыттыыны ылбыт. Кинилэр оҥорбут хорсун быһыылара, албан ааттара умнуллубат. Кинилэр ааттарын куруутун өйдүү-саныы сылдьыаҕыҥ!
Бэйиэт, тылбаасчыт, сатирик, үгэһит Степан Афанасьевич Саввин-Күн Дьирибинэ 1903 с. ахсынньы 24 күнүгэр Боотур Уус (билиҥҥинэн Чурапчы) улууһугар Болтоҥоҕо төрөөбүт. Чурапчы түөрт кылаастаах оскуолатын бүтэрбит. Дьокуускайдааҕы педтехникумҥа киирэн үөрэнэн саҕалаабыт. Ол саҕана гражданскай сэрии күөдьүйэн, ЧОН этэрээтигэр байыас буолан, 1922 сыллаахха Тулагы Киллэмҥэ сэриилэспит.
Степан Афанасьевич 1942 с. саас Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыт. Атырдьах ыйыгар Сталинградскай фроҥҥа тиийэн, десантнай ротаҕа 56 Nº-дээх танковай биригээдэ хорсун автоматчигынан сылдьыбыт. Сталинград оборонатыгар атаҕар бааһырбыт уонна улаханнык дөйбүт. Госпитальга эмтэнэн, үтүөрэн тахсаат, Сталинграды босхолоспут. Украина сиринэн Донбасска диэри сэриилэспит, Майнштейн танковай куорпуһун кытары күөн көрсүүгэ кыттан, уопсайа 1210 хонук устата уот холорук ортотугар сылдьан тыыннаах ордубут. Дойдутугар 1945 сыллаахха кэлбит.
Степан Афанасьевич сэриигэ барарыгар 7 ыйдаах кыыһын аҥаар таҥас этэрбэһин хоонньугар уктан илдьэ барбыт. Сэрии толоонугар оҕотун минньигэс сытын ылан күүс эбинэн, хорсуннук сэриилэспит. Кини тапталлаах аҕа буоларын туоһулуур бу кыракый этэрбэс түмэл биир ураты экспонатынан буолар.
Суруйаачы бойобуой сырыыларын маннык наҕараадалар кэпсииллэр: Ленин, Албан аат, Бочуот Знага уордьаннар, «Сталинград көмүскэлин иһин» мэтээл.
Степан Афанасьевич суруйар үлэтин 1925 с. үгэһит, сатирик уонна фельетонист быһыытынан саҕалаабыта. Кини тылбааһынан А. Твардовскай «Василий Тёркин» ситэриллибитэ, М. Горькай «Ийэ», В. Ажаев «Москваттан ыраах» романнар саха ааҕааччыларыгар тиийбиттэрэ. Кини 1944 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.
***
Литературнай түмэлгэ сахалартан бастакы норуот поэта аатын ылбыт Серафим Романович Кулачиковка-Эллэйгэ аналлаах туспа истиэндэ баар. Түмэл үлэһиттэрэ кини туһунан киэҥник сырдатан кэпсээтилэр.
Серафим Романович сахалартан биир бастакынан Москва куоракка Суруналыыстыка институтун бүтэрбитэ. «Кыым», «Социалистическая Якутия» хаһыаттарга, «Чолбон», «Кыһыл ыллык», «Хотугу сулус» сурунаалларга, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатыгар үлэлээбитэ.
Поэт, тылбаасчыт Серафим Романович Кулачиков Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ кыттыыны ылбыта. Кини 1942 сыллаахха бэс ыйыгар Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыт. Анал байыаннай үөрэҕи ааспыт. Ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрэн, старшай сержант званиетын ылбыт. Эллэй минометнай полка отделениетыгар наводчигынан сэриилэспит. Саха хорсун буойуна минометчиктар командирдарынан анаммыт. Байыастарга хаһыаттан тиһэх иһитиннэриилэри ааҕан биэрэр эбит.
Старай Русса куораты босхолуур кытаанах киирсиигэ кыттыыны ылбыт. Бу кырыктаах кыргыһыы кэмигэр кини улахан бааһырыыны ылбыт. Дойдутугар 1944 сыллаахха эргиллэн кэлбит.
Серафим Романович дойдутугар кэлэн, өр кэмҥэ эмтэнэн атаҕар турбута. Кини саха норуотун санаатын көтөҕөргө, биир сомоҕо буоларга ыҥырар, Кыайыыга дьулуһар айымньылардаах суруйааччылартан биир бастыҥнара буолбут. Эллэй ырыа тылларын суруйар поэт быһыытынан биллэн-көстөн барбыт. Айымньылара нууччалыы, сэбиэскэй норуоттар тылларынан элбэхтик бэчээттэммиттэр. Өссө сорох айымньылара араас норуот тылынан тахсан, аан дойдуга киэҥник биллибит. Ол курдук ньиэмэстии, французтуу, гректии, кытайдыы, арабтыы тылбаастаммыттар. Кини айар үлэтинэн саха поэзиятын бүтүн аан дойдуга таһаарбыт диэн сыаналыыбыт.
Серафим Романович сэрии иннинээҕи айымньыларыттан ордук чаҕылхайдарыттан «Буурҕа, буулдьа дьылыгар» диэн поэмата ааҕыллар. Гражданскай сэрии, комсомол туһунан үрдүк күүрүүлээхтик, биир тыынынан ааҕыллар, ураты маастардыы чочуллубут поэмата саха поэзиятын кылаан чыпчаала буолар. Норуот тылынан уус-уран айымньытыгар олоҕуран оҕолорго «Чурум-Чурумчуку» диэн хоһоонунан остуоруйаны суруйбут. Бу саамай үгүстүк уонна элбэх ахсаанынан тахсыбыт айымньыта буолар. Остуоруйа-поэманы “Детгиз” 1957 сыллаахха 100 тыһыынча экземплярынан таһаарбыт. Бу айымньынан Ж. Батуев туруорбут ”Чурум-Чурумчуку” балета Саха сиригэр опера уонна балет театрын сыанатыгар 200-тэн тахсата туруоруллубут. Бу балекка сүрүн оруолу толорбут Наталья Христофорова, Геннадий Баишев, Платон Алексеевич Ойуунускай аатынан бириэмийэ лауреатынан буолбуттара. Оттон «Күөгэйэр күннэрбэр» кинигэтэ чулуу кинигэнэн буолар, “саха поэзиятын биир көмүс кылаата” диибит.
Серафим Романович 50-ча хоһооно ырыа буолан ылламмыт. Бу туһунан саха норуотун поэта В.М. Новиков-Күннүк Уурастыырап маннык эппит:
Эллэйи биһиги ылланар ырыалары суруйарга улахан талааннаах поэт быһыытынан көрүөхтээхпит. Кини үгүс ырыалара, кырдьык да, олус үчүгэйдэр, темалара чопчу, номохторо дириҥ, чувстволара күүстээх, тыллара судургулар, киһи өйүгэр тиийимтиэлэр уонна аһары музыкальнайдар.
Эллэй элбэх ырыатын норуот тапталлаах ырыаһыта Марина Попова толорбут.
Поэт Аҕа дойду Улуу сэриитигэр норуот хорсун быһыытынан киэн туттан “Капитан Гастелло” хоһоону суруйбута. Бу саха норуотун биир саамай сөбүлүүр ырыатынан буолбут айымньыны 1941 сыллаахха суруйбут.
Буойун суруйааччы Серафим Романович Кулачиков-Эллэй поэзията саха литературатыгар сотуллубат суолу хаалларбыта, үгүс сабыдыалы оҥорбута. Кинини дьону өрө күүрдэр публицист-поэт, политическай лирик быһыытынан билэбит. Алдьархайдаах сэрии сылларын хоһуйбут хоһооннорун аахтахха, ол ааспыт ыар кэмнэр харахпыт иннигэр элэҥнээн ааһар курдуктар.
Сэрии кэмигэр суруйбут хоһооннорун түмэн, 1943 сыллааахха таһаарбыт “Күн сирин көмүскэлигэр” диэн хоһооннорун хомуурунньуга идиэйэ, уус-уран маастарыстыба өттүнэн Эллэй бастыҥ кинигэлэриттэн биирдэстэрэ буолар.
Бэйиэт сэрии кэнниттэн утуу-субуу бөдөҥ поэмалары суруйталаабыт: «Саха саргыта», «Прометей» (Николай Гаврилович Чернышевскайга анаабыт), «Умуллубат уот», «Туйаара» о.д.а.
Серафим Романович Кулачиков ССРС суруйааччыларын сойууһун уонна Россия суруйааччыларын сойууһун съезтэрин делегатынан талылла сылдьыбыт.
Кини айымньылаах үлэтин Октябрьскай революция, Үлэ Кыһыл Знамята, Норуоттар доҕордоһуулара, Бочуот знага уордьаннара, мэтээллэрэ туоһулууллар. Бу элбэх ахсааннаах наҕараадалара Платон Алексеевич Ойуунускай аатынан Литературнай музейга хараллан тураллар.
Биһиги бу сырыыбытыттан сэрии алдьархайын, төрөөбүт дойдуга тапталы, саха буойун суруйааччыларын күүстээх санаатын биллибит. Кинилэргэ дириҥ ытыктабыллаах буолуоҕуҥ! Сырдык ааттарын куруутун саныы сылдьыаҕыҥ!
Хомуйан бэлэмнээтилэр Сандаара Семенова,
Катя Бакаева, Камила Лазарева, VIII «Г» кылаас,
Дьокуускай куорат 17 №-дээх орто оскуолата
Алеся Николаева видеота, VIII «Г» кылаас