Хаҥалас улууһугар Өктөмҥө «Кулаковскай ааҕыылара-2025» мөккүөр түһүлгэтигэр оскуолабыт «Пресс-кииниттэн» сорудахтанан, кыттар уолаттардыын барсар буоллуҥ диэбиттэригэр үөрэ-көтө сөбүлэспитим. Маҥнайгы Президеммит Михаил Ефимович Николаев төрөөбүт дойдутугар Өктөмҥө Николаев-Кииҥҥэ тэриллэрин ордук кэрэхсии-астына истибиппит. Өктөмҥө МАН ыытар тэрээһиннэригэр сылдьыбыт оҕо барыта астынан кэлээччи.
Кулун тутар 14 күнүгэр (2025 сыл) сарсыарда 5.45 чааска оскуолабытыгар мустубуппут. Администрация суоппара Иван Николаевич Дормидонтов эппит кэмиттэн эрдэ кэлэр диэн учууталбыт киэһэ тоһоҕолоон бэлиэтээбитин курдук, 6 иннигэр кэлбитэ, мин интернакка олорор буоламмын, киниэхэ айан сурунаалыгар илии баттата охсон, иитээччибэр туттарбытым. Утуйа айаннааммыт, суолу билбэккэ да хаалбыппыт. 10 чааһы ааһыыта тиийиэхтээх сирбитигэр тиийбиппит.
Киирээппитин кытта үөрэ көрсүбүттэрэ, сон ыйыыр хоско атаарбыттара. Сахалыы таҥаспытын кэтэн, Солоҕоммут уонна оскуолабыт бэлиэлэрин иилинэн, саалаҕа киирбиппитигэр: «Горнайтан кыттааччылар кэллилэр», — диэбиттэрэ, бары таһыммыттара. Манна күрэс хайдах быһыылаахтык барарын быһаарбыттара. 9-11 кылаастар саалаҕа хаалбыттара, 7-8 кылаастар, 5-6 кылаастар уонна 4 кылаастар эмиэ атын-атын сиргэ тарҕаспыттара. Мөккүөр түһүлгэтэ диэн нууччалыы Дебат оонньуу. Бу оонньууга бөлөх үстүү киһиттэн турар. Оскуолабытыттан кыттааччыларбыт: Валентин Стручков — 1 спикер, Иннокентий Андреев — 2 спикер, Сайдам Тарасов — 3 спикер буолалларын эрдэттэн быһаарсан, оруолларын үллэстэн, бэлэмнэнэн кэлбиттэр этэ. Мөккүспүт тиэмэлэрэ — «Интернет: киһи-аймах баайа уонна куһаҕан содула». Уолаттарбыт нууччалыы тылы кыбыппакка, көнөтүк туттан туран, лоп-бааччы саҥаралларын, утары хамаанда этэрин эмиэ сиэрдээхтик олорон, болҕойон истэллэрин-суруналларын, ырыталларын киэн тутта көрбүтүм-истибитим.
Эбиэт кэнниттэн 9-11 кылаас уолаттарын оонньуутун көрбүтүм. Кинилэр мөккүспүт тиэмэлэрэ: Алааскын ааттат, дойдугун туругурт! (Где родился, там и пригодился) Бу тылбааһы социология билимин дуоктара, психолог, педагог Ульяна Алексеевна Винокурова көрдөһүүтүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин, Арассыыйа, Норуоттар икки ардыларынааҕы сообществоларын суруйааччыларын сойуустарын чилиэнэ Наталья Владимировна Михалева — Сайа оҥорбутун сэргии истибиппит.
Түмүгү этии долгутуулаах түгэнэ буолбутугар, бары чуумпурбуппут. Биһиги оскуолабыт уолаттара үһүс миэстэҕэ тахсыбыттарыттан, саатар иккис буолбатыбыт диэн хомойбуттара да буоллар, наһаа биллэрбэтэхтэрэ. Салайааччыбыт Туйара Александровна Николаев-Киин библиотекатыгар кинигэлэрин бэлэхтээбитэ.
Тэрээһин туһунан Солоҕоммут уолаттара уонна учууталбыт маннык кэпсээтилэр:
Валентин Петрович Стручков: Урут мөккүөргэ даҕаны, Дебакка даҕаны кытта илик да буолларбыт, учууталбыт Туйара Александровна кыттыахха диэбитигэр, икки күн күүскэ бэлэмнэммиппит. Оскуолабытыгар сэттис кылааска икки эрэ, ахсыс кылааска үс эрэ уол баар буолан, кимиэхэ даҕаны найылыыр да кыах суох этэ. Дьиҥэ, бэлэмнэнэрбэр быыс булар уустук буолбута: бу күннэргэ хос эһэм Семен Григорьевич Алексеев — Уустарабыс «Дэбириэлдьин Бэргэн» олоҥхотун нэһилиэк олохтоохторугар көрдөрөөрү бэлэмнэнэ сылдьабыт. Мин Көтөр Көччөх оруолун толоруохтаахпын. Мөккүөр тутулун өйдөөн, бигэргэтиигэ даҕаны, утарыыга даҕаны кейс оҥостон, үчүгэйдик кыттарга эрэллээх тиийбиппит. Оонньуу саҕаламмыта. Мин маҥнайгы спикер буоламмын, оскуолабытын, уолаттарбын билиһиннэрбитим, туттуллар тыллары (дефинициялары), мөккүөр тиэмэтин тоҕооһун (актуальноһын) быһаарбытым, кэпсиир тутулбутун, былааны эппитим. Салгыы аргуменнарбын эппитим. Ол курдук оонньуу былаан быһыытынан саҕаламмыта, утарылаһааччыларбыт Павловскай орто оскуолатын уолаттара нууччалыы тыллары кыбытан саҥараллар эбит, тэҥнииллэрэ үчүгэй этэ. Аргуменнарын барытын Интернеттэн ылбыттар дии санаабытым, дьиҥэ, балаһыанньаҕа туттуллуохтаах литэрэтиирэ ыйыллыбыт этэ. Түмүккэ үһүс миэстэ буолбуппутуттан, Павловскайдар иккистээбиттэриттэн соһуйбуппут, ол да буоллар тэрийээччилэргэ махталбытын эппиппит. Төһө да бастаабатарбыт, бу кыттыы биһиэхэ уопут буолар, учууталбыт этэринэн, аныгыскыга ордук күүскэ бэлэмнэниэхтээхпит диэн толкуйга киллэрэр. Дойдубутугар олус үчүгэйдик айаннаан кэлбиппит, төһө да киэһэрдэр, туйгун үөрэнээччи быһыытынан, чиэппэр бүтэн эрэрин санаан, уруоктарбын ааҕан баран утуйбутум.
Иннокентий Афанасьевич Андреев: Бэҕэһээ, кулун тутар 14 күнүгэр, олус үчүгэй өйдөбүлү хаалларар айан буолла. Доҕотторбунаан Валентинныын, Сайдамныын, Аизалыын уонна салайааччыбытынаан Туйара Александровна Тарасовалыын Хаҥалас улууһун Өктөм сирин көрөн, улахан тэрээһиҥҥэ кыттан кэллибит. Саха литэрэтиирэтин төрүттээбит Алексей Елисеевич Кулаковскай айымньыларын литэрэтиирэ уруоктарыгар аахпыппыт: “Кэччэгэй баай”, “Кырасыабай кыыс”, “Өрүс бэлэхтэрэ” уо.д.а. Мөккүөр түһүлгэтигэр кыттарга бэлэмнээн, учууталбыт кини “Интеллигенцияҕа суругун”, “Ойуун түүлэ” бэйиэмэтин билиһиннэрбитэ. Маҥнайгы Президеммит Михаил Ефимович Николаев кинигэлэрин көрдөрбүтэ, быһа тардан ааҕан иһитиннэрбитэ. Оонньууга мин иккис спикер этим, түмүк тылы этэри эмиэ салайааччыбыт миэхэ итэҕэйэн сорудахтаабыта. Николаев-Киин дьиэтэ олус кэрэ эбит. Оннооҕор аһыыр сирдэрэ кытта түмэл курдук. Онно Тааттаттан төрүттээх биллиилээх асчыт Иннокентий Иннокентьевич Тарбахов туһунан кэпсиир малы-салы сэргии көрбүппүт. Учууталбыт атыыласпыт торуойун уонна Аиза ийэтэ биэрэн ыыппыт минньигэс бэрэскитин мотуйа олорон, арааһа, иккистээтибит дуу, бастаатыбыт дуу буолуо диэн ыраламмыппыт, ол эрээри үһүс миэстэ буолбут этибит. Түмүк кэнниттэн саха урбаанньыттарын тустарынан “Айгы ситимэ” түмсүү салайааччыта Александр Константинович Протодьяконов кэпсиирин истэ олордохпутуна, массыынабыт кэлбитэ, онон айаҥҥа туруммуппут. Түмэли кэпсииллэрэ буолуо диэн кэтэспиппит да, бэйэбит эрэ көрбүппүт, сорох сиргэ хаартыскаҕа түспүппүт. Айаннаан иһэн күө-дьаа кэпсэтэн, дьиэбитигэр олус бэркэ кэлбиппит. Сотору Аиза оҥорбут видеотын тарҕаппыта, кини оскуолабыт Медиа-киинигэр үлэлиир.
Сайдам Мичилович Тарасов: Бастаан ийэм (уонна учууталым) “Мөккүөр түһүлгэтигэр” барыахха диэбитигэр, соччо сэҥээрбэтэҕим. Бу күннэргэ өрөспүүбүлүкэтээҕи “Барҕарыы” кэмпириэнсийэтигэр кыттаары бэлэмнэнэ сылдьабын. Онтон Валентиннаах Иннокентий сөбүлэспиттэрин истэн, санаабын уларыппытым. Ааспыт сылга НИХ (НВК) ханаалыгар көрдөрүллэр “Чолбон өй” күрэс түмүк оонньуутугар оҕолор түһүмэхтэрин кылаан кыайыылааҕа буолбутум бэйэбэр эрэлбин күүһүрдүбүтэ, онон оскуолабын түһэн биэрбэттии кыттыам диэн санаа киирбитэ. Бастакы дуу, иккис дуу спикер буолуохпун баҕарбытым эрээри, кыраҕын диэн, үһүс спикер оруолун биэрбиттэрэ. 2023 сыллаахха сайын Күн Тыгыйык ыҥырыытынан ийэбинээн Өктөмҥө сылдьыбыппыт, бу сырыыга бөһүөлэк сааскы айылҕатын көрдүм. Николаев-Киин дьиэтигэр маҥнайгыбын сырыттым, түмэл экспонаттарын туһунан ким эрэ кэпсээбитэ буоллар дии санаабыппыт. Баҕар үрдүгэр хотойдоох тутуу арыллыбыта буолуо диэн онно тиийэ сылдьыбыппыт. Хайдах кыттыбытым туһунан кэпсээтэххэ, холобур, Интернет үтүө өрүттэрин бигэргэтээри Валентиннаах Иннокентий аҕалбыт аргуменнарыгар, холобурдарыгар эбэн эппитим: “Саха тыла аны сүтэр куттала суох, тоҕо диэтэххэ, сир хайа да муннугар аттыгар биир даҕаны сахалыы саҥарар киһитэ суох олорон, саха тылын Интернет көмөтүнэн үөрэтиэххэ сөп. Петр Алексеевич Слепцов норуотугар анаан оҥорбут сүҥкэн үлэтэ — “Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта” бүтүннүү Интернеккэ киирдэ. Бу тылдьыкка киирбит холобурдары суруйааччытынан арааран кытта ааҕар кыаҕы Интернет биэрдэ. Атыы-эргиэн эйгэтигэр Интернет биэрэр кыаҕа муҥура суох. Ол курдук саха уустара, маастардара оҥоһуктарын Интернет атыылыыр площадкаларын нөҥүө аан дойдуга ыытар кыахтаннылар. Анал Байыаннай дьайыыга дьоруойдарбыт оҥорбут хорсун быһыылара Интернеккэ тарҕанан, аан дойду хайдах курдук чулуу дьону Саха сирэ иитэн таһаарарын итэҕэйдэ”.
Туйара Александровна Тарасова: Олунньу 28 күнүгэр Солоҕоммутугар «Айгы ситимэ» түмсүү тэрийээччилэрэ Александр Константинович Протодьяконов уонна Аля Петровна Аммосова ыалдьыттаабыттара. Бу саха ыала төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбитин кэрийэ сылдьан, дьону-сэргэни кытта кэпсэтэллэрин, сырдык санааны тарҕаталларын нэһилиэкпит оҕолоро, улахан дьоно сэргии-кэрэхсии истибиппит. Бу күннэргэ кулун тутар 14 күнүгэр буолуохтаах “Мөккүөр түһүлгэтэ” диэн тэрээһиҥҥэ ыҥырбыттарыгар олус үөрбүтүм, махтаммытым эрээри, ити күҥҥэ нэһилиэкпитигэр С.Г.Алексеев — Уустарабыс 125 сыллаах үбүлүөйүн көрсө олоҥхо туруорулларынан, аккаастанарга тиийбитим. Онтон олоҥхобутун атын күҥҥэ көһөрбүттэрин истээт, барардыы бэлэмнэммиппит. “Мөккүөр түһүлгэтин” сүрүн тэрийээччилэриттэн биирдэстэрэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун Павловскай орто оскуолатын методическай лабораториятын салайааччыта Светлана Дмитриевна Пудова төһө даҕаны солото суох сырыттар, миэхэ олус элбэх сүбэ-ама биэрэн, бэлэмниирбэр анал барыл ыытан, санаабытын бөҕөргөппүтэ. Киниэхэ ис сүрэхпититтэн махтанабыт. Сүүрбэччэ сыл Дьокуускайдааҕы В.П.Ларионов аатынан физико-техническэй лицейгэ (инники Саха-Турецкай Анатолийскай колледж диэн этэ) үлэлиир кэммэр Ирина Прокопьевна Петрова оҕолору Аан дойдутааҕы Дебаттарга (нуучча уонна омук тылынан) олус ситиһиилээхтик бэлэмниирин, кытыннарарын туораттан көрөрүм, биирдэ кинини кытта Дьокуускайга Сахалыы Дебаты тэрийбиттээхпит (арааһа, сахалыы ыытыллыбыт Дебаттартан биир бастакылара буолуо). Ол эрээри уонтан тахса сыл улаханнык кими даҕаны эрчийбэккэ сылдьыбыт уонна “Мөккүөр түһүлгэтэ” арыый атын быраабылалааҕа буолуо, аны оҕолорбун сыыһа бэлэмниэм диэн сэрэнэн, Светлана Дмитриевнаттан элбэҕи да элбэҕи ыйыппытым. Валентиннаах Иннокентийы оскуолабыт музыкаҕа салайааччыта Анна Семеновна Протопопова ырыаҕа эрчийэр буолан, доргуччу саҥараллар, онтон Сайдам уһуйаантан саҕалаан араас кэмпириэнсийэлэргэ кыттар буолан, эмиэ дьон иннигэр саҥара үөрүйэх. Онон ситиһиилээхтик кыттардыы тэриммиппит, бэлэмнэммиппит. Тэрээһин уопсай аата “Кулаковскай ааҕыылара — 2025” диэн этэ. Онон А.Е.Кулаковскай биэс сыла саҕаланыытыгар 2023 сыллаахха муус устарга таһаарбыт “Сиэрдээх олох кэрэһиттэрэ” диэн кинигэбитин (Горнай улууһун 9-11 кылаастарын үөрэнээччилэрин А.Е.Кулаковскай хоһоонноругар уонна дойдубут Президенин В.В.Путин “Үгэскэ олоҕурбут духуобунай уонна сиэр-майгы сыаннастарын харыстааһыҥҥа, бөҕөргөтүүгэ судаарыстыбаннай политика төрүттэрин бигэргэтии” туһунан (09.11.22) Уурааҕар тирэнэн суруйбут өйтөн суруйууларын хомуурунньуга) уонна 2024 сыллаахха норуодунай бэйиэт С.И.Тарасов 80 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан таһаарбыт “Хоһоон санаата, иэйиитэ — өйтөн суруйууга” диэн хомуурунньукпутун (Саха өрөспүүбүлүкэтин 4-11 кылаастарын үөрэнээччилэрин ырытыылара) Кулаковскай-Киин библиотекатыгар бэлэхтээбитим. Бу кинигэлэр күрэстэр түмүктэринэн тахсыбыт буоланнар, манна өйтөн суруйуулар ааптардара хаһыс үрдэллээх Добун суругунан, анал аатынан бэлиэтэммиттэрэ ыйыллыбыт. Онон экспертэр (М.К.Аммосов аатынан университет бэрэпиэссэрэ, СӨ суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ Варвара Борисовна Окорокова; “Кэскил” хаһыат консультант-эрэдээктэрэ Жанна Владимировна Леонтьева; “Кэскил” хаһыат кэрэспэдьиэнэ Таисия Ивановна Алексеева; “Чуораанчык” сурунаал эппиэттиир сэкиритээрэ Ньургуйаана Васильевна Захарова; Арассыыйа уонна СӨ суруйааччыларын Сойуустарын чилиэнэ Александр Адамович Тарасов) хайдах өйтөн суруйуулары сэргииллэрин, үрдүктүк сыаналыылларын ырытан көрүөххэ сөп. Бу кинигэлэрбитин сэҥээрэр ааҕааччылар көстүөхтэрэ диэн эрэнэбит. Өктөмҥө ыытыллыбыт үрдүк таһымнаах «Мөккүөр түһүлгэтигэр» Хаҥалас курдук бэйэ-бэйэтиттэн наһаа ырааҕа суох сытар элбэх нэһилиэктээх улуустан Уулаах Аан орто оскуолата эрэ кытта кэлбитин дьиктиргии санаабытым. Хата, Мэҥэ-Хаҥаластан Майа лиссиэйэ, Павловскай орто оскуолата, Дьокуускайтан Айыы Кыһата, Тулагы орто оскуолата уонна Горнайтан С.И.Тарасов аатынан оскуолаттан биһиги кэлбит буоламмыт, кыттааччы элбээбит. Улахан кылаастар оонньууларын сүрүн эксперт быһыытынан саха барыта ытыктыыр киһитэ социология билимин дуоктара, психолог, педагог Ульяна Алексеевна Винокурова ис-иһиттэн сэҥээрэн, истиҥ эйгэни олохтоон, уолаттарга чугаһатар ыйытыылары эбии биэрэн көмөлөһөн, үрдүк таһымнаахтык салайбыта. Мин даҕаны үлэлэрин, хаһыакка тахсар ыстатыйаларын кэрэхсээн ааҕар буолан, Ульяна Алексеевнаны илэ көрбүппүттэн-истибиппиттэн астыммытым, сытыы өйүн, киэҥ көрүүтүн, оҕолорго чугаһын сөҕө санаабытым. Тэрийээччилэргэ, кытта кэлбит оҕолорго, кинилэр салайааччыларыгар Горнай Солоҕонун дьонун аатыттан махталбытын тиэрдэбин уонна саха сайдарын туһугар аны даҕаны күүскэ үөрэнэргититигэр, үлэлииргитигэр баҕарабын! Маннык кэрэхсэбиллээх тэрээһиҥҥэ кыттарбытын өйөөн, уруоктарбын солбуйбут биир идэлээхтэрбэр махталым сүрэхпэр мэлдьи баар, үтүөҕүт үс бүк эргилиннин! Тэрээһиҥҥэ барарга көҕүлээбит, массыынанан хааччыйбыт баһылыкпытыгар Александра Павловна Александроваҕа, кини солбуйааччытыгар Мария Юрьевна Павловаҕа, эрэллээхтик илдьэ сылдьыбыт суоппарбытыгар Иван Николаевич Дормидонтовка махталбыт олус улахан!
Бу курдук кэпсээтилэр Өктөмҥө бииргэ айаннаабыт аргыстарым. Маннык тэрээһин оҕолору кытта билсэргэ, бэйэҕин сайыннарарга туһата элбэх диэн түмүккэ кэллим. Уолаттарга эрэ диэн араарбаттара буоллар, кыргыттарбыт да кыттыа этилэр. Холобур, былырыын дьүөгэлэрим Айсана, Виолетта, Оксана (Туйара Александровна бэлэмнээн) улуустааҕы сахалыы Дебакка иккис миэстэ буолан, аны да кыттыа эбиппит диэн сөбүлээн кэлбиттэрэ. Мин санаабар, маннык «Мөккүөр түһүлгэтин» Солоҕоҥҥо тэрийэрбит буоллар, атын улуустан оҕолор мустуо этилэр, оттон биһиги кинилэри үөрэ көрсүө, Солоҕоммут биэс түмэлин көрдөрүө этибит.
Аиза Станиславовна Тырылгина,
С.И.Тарасов аатынан Өрт орто оскуолатын
8 кылааһын үөрэнээччитэ,
оскуола «Пресс-киинин» суруналыыһа
keskil14.ru