«Бүлүү оройуонун Хаҕын нэhилиэгэр 1945 сыллааҕы Улуу Кыайыы ыhыаҕа» диэн чинчичйэр үлэбитин былырыын күһүн саҕалаабыппыт. Үлэбитинэн Ийэ тылынан ыытыллар «Барҕарыы» научнай-практическай кэмпириэнсийэ (2024), «Инникигэ хардыы» кэмпириэнсийэ (2025) улуустааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи түһүмэхтэригэр үрдүк ситиһиилэннибит. Бу үлэбитин оҥоро сылдьан, Аҕа дойду Улуу сэриитин ыар дьылларыгар дьон-сэргэ үрүҥ күнү көрбөккө, бэйэлэрин олохторун, доруобуйаларын толук ууран фронт туһугар үлэлээбиттэрин, Кыайыы ыһыаҕар Үрдүк Айыыларыттан алгыстанан, сиэр-туом толорон, тото-хана аһаан, оонньоон-көрүлээн, Кыайыы өрөгөйүн билэн, сэрии кэмигэр буомтуйбут санааларын өрө көтөхпүттэрин биллибит. Чинчийэр үлэни суруйан, уруккубутун үөрэтэн, биһиги кэлэр кэнэҕэски ыччакка Улуу Кыайыы улахан суолталааҕын биэрэргэ, иҥэрэргэ, төрөөбүт сирбит туһунан сэрии кэминээҕи олоҕун көрдөрөргө сананныбыт. Биһигини салайан үлэлэппит учууталларбытыгар Докторова Анисия Егоровнаҕа, Григорьева Александра Яковлевнаҕа махталбытын тиэрдэбит.
Быйыл 2025 сылга Улуу Кыайыы 80 сыла бэлиэтэнэр. Оруобуна 80 сыл анараа өттүгэр Саха норуота 1945 с. Улуу Кыайыыны өбүгэбит үйэлэртэн илдьэ кэлбит төрүт үгэспитигэр — ыһыахха – Улуу Кыайыы ыһыаҕа диэн улаханнык суолталаан, Кыайыыны ситиспит өрөгөйүн быһыытынан бэлиэтээбит. Ол туоһутунан буолар архыыптан көстүбүт 1945 с. Бүлүү оройуонун Хаҕын нэһилиэгин оччотооҕу сельсоветын бэрэссэдээтэлэ Григорьев Михаил Николаевич – Мэхээс сиһилии оччуоттаабыт суруга.
Алексеев В.П. «Все для фронта, все для Победы» кинигэтигэр бэлиэтээбитинэн, Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ 20-30 сылларга үөһэттэн анал уураахтарынан араас бырааһынньыктары, ол иһигэр тохсунньутааҕы Саҥа дьылы уонна ыһыаҕы алаастарынан киэҥник ыһары боппуттар. Бука диэн, итэҕэли кытта сибээстээх бырааһынньыктары «ааспыт, былыргы кэм бэлиэтэ» диэн оччотооҕу былаас өйдөбүлүнэн боптохторо. Ыһыахтар сиэри-туому, төрүт үгэстэри тутуспакка, Сэбиэскэй партия идеятын эрэ уруйдуур, пропагандалыыр сыаллаах тэриллэр буолбуттар. Холобура, алгысчыт кымыстаах чороонун Күн Сталиҥҥа уонна Коммунистическай партия салалтатыгар аныыра. Онон өр кэмҥэ ыһыаҕы киэҥник ыспат буоланнар, саха дьонун кута-сүрэ муунтуйар, ыһыах сиэрэ-туома умнууга барар.
Онтон сэрии сылларыгар маҥнайгы ыһыаҕы 1944 с. Саха сирин 21 улууһугар тэрийбиттэр. Бу ыһыахтар фашизмы утары охсуһа сылдьар Кыһыл Армияны уруйдаан-айхаллаан, «Бары күүһү Кыайыы туһугар» лозуннаах, мобилизацияҕа ыҥырыылаах уонна тыа хаһаайыстыбатын үлэтин тэрээһиннээхтик ыытыыга холкуостаахтары ыҥырыы быһыытынан ыытыллыбыттар. Хас биирдии ыһыах фроҥҥа көмө туһунан отчуот-рапортаах түмүктэммиттэр. Бу ыһыахтарга алгыс уонна ыһыах атын үгэстэрэ ыытыллыбатахтар. Онтон 1945 с. өрөгөйдөөх Улуу Кыайыы ситиһиллибитигэр анал уураахтарынан Саха сирин оройуоннарыгар, нэһилиэктэригэр Кыайыы ыһыахтарын ыһарга уураахтаабыттар.
1945 с. ыам ыйын 14 күнэ компартия Саха уобаластааҕы комитетын бюротыгар «Саха омук бырааһынньыгын – ыһыаҕы 1945 с. тэрийэн ыытар туһунан» боппуруос дьүүллэһиллибит. Бюро уурааҕар «Саха норуотун искусствотын уонна культуратын салгыы сайыннарыыга, үлэлээн иитиллээччилэри түмэ тардыыга ыһыах немецкэй-фашистскай халабырдьыттары кыайбыт норуот өрөгөйдөөһүнүн быһыытынан ыытыллыахтаах» диэн бэлиэтэнэр.
Уураахха олоҕуран оройуоннарга уонна колхуостарга Кыайыы ыһыахтарын тэрийиигэ үлэ киэҥник барбыта. Бэс ыйын иккис аҥарыттан оройуоннарга уонна колхуостарга Кыайыы ыһыахтара саҕаламмыттара, ону хаһыаттар киэҥник сырдаппыттар.
Оччуокка төннөн кэллэххэ, Кыайыы ыһыаҕа Хаҕын нэһилиэгин 3 колхуоһугар бэс ыйын 25-26 күнүгэр окко киириэх иннинэ ыытыллыбыт. Дьуукула учаастагар 2 күн буолбут. «Манна киэҥ толоон ортотугар, чэчир киэргэтиилээх арка туруоруллубут. «Национальнай праздник – Кыайыы ыһыаҕа туругурдун!» диэн луоһунунан киэргэтиллибит. Ыһыахха дьон (оҕонньоттор, эмээхситтэр үөрбүт-көппүт дьүһүннээхтэр) мааны таҥас кэтэн кэлэн, оруобуна 12 ч. кылгас миитин кэннэ саха абыычайынан ыһыах аһыллар, түһүлгэҕэ олорон аһыыллар, бириистээх оонньууга оонньууллар, үҥкүүлүүллэр.»
Ыаллыы сытар Балаҕаччы олохтооҕо Алексеев Н.Д. ахтыытыттан көрдөххө, «дьон-сэргэ сэргэхсийэн, чэпчээн хаалбыт курдуктара, сэрии устата муунтуйбут санаалара сууйуллан, күлэ-үөрэ сылдьыбыттара. Трибунаҕа сельсовет, колхоз председателлэрэ тахсан турбуттара. Дакылаатчыттар даҕаны, тыл этээччилэр Кыайыы күнүн сардаҥата тыкпытынан, Улуу партияны уруйдаан, Күн Сталины айхаллаан, Дуулаҕа маршал Жуковка махтанан, тыл эппиттэрэ. Сөп-сөп дьон ытыстарын таһыналлара, сөп-сөп «Ураа!» Хаһыытыырбыт. Уруй-айхал үрдүнэн киирии чааһа бүппүтэ».
Киров учаастагар ыhыах ыытыллыытын туһунан нэhилиэк ытык кырдьаҕаһа, сэрии кэмин оҕото Филиппова Е. Н. ахтарынан ыһыахтыыр сири ыраастаабыттар, киэргэппиттэр, чыысканан (талах) күрүө оҥорбуттар, ол иһигэр ыһыах ыытыллыбыт. Киһи бөҕө ыраахтан-чугастан тиийэ кэлбиттэр. Үрдүк трибунаттан колхоз бэрэссэдээтэлэ тыл эппитин кэннэ Дьабараах оҕонньор алгыстаабыт, эйэлээх олоҕу түстээн түөрэх бырахпыт.Ыһыах сарсыардааҥҥа диэри өрө күүрүүлээхтик барбыт.
Отчуокка бэлиэтэммитинэн, ыһыахха диэн колкуоһунан сүөһү өлөрбүттэр, биэстии биэни ыан кымыс оҥорторбуттар, балык үөлбүттэр, кыра сиэмэ бурдугу ыалынан тарҕатан лэппиэскэ оҥорторбуттар, саламаат бэлэмнээбиттэр, быраага буһарбыттар, аҕыйах киилэ үүт, арыы биэрбиттэр. Бу барыта колхуостарынан бэриллибит, оҥоһуллубут аһын арааһа киилэтигэр тиийэ отчуоттаммыт.
Сэрии сут кэмигэр ас-үөл кырыымчыгыттан Хаҕын нэһилиэгэр уопсайа аччыктааһынтан 80-ча киһи өлбүт. Ахтыыларга бэлиэтииллэринэн, үс учаастакка үһүөннэригэр сэрии устатын тухары аччыктааһын иэдээнин билбиттэр, ол эрэн “Сардаҥа” учаастагар сирэ-уота өлгөмүнэн, хоргуйан өлүүттэн дьону быыһаары колхуостаахтар, салайааччылар үтүөлэринэн, кыанар өттө балыктаан-бултаан дьон сырдык тыынын салгыыллар. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии кэмнэригэр фроҥҥа, тыылга аһылык элбэх ресурсалара наадалара. Онон колхуостаах үлэ күнүнэн күннээҕи нуормата 400-500 гр. сэпэрээтэр суората ас-хамнас суотугар тиксэр. Сэрии кэмигэр сут-кураан хосуһан, кыыл-сүөл, балык тутайан, үксүгэр үлэни кыайбат, үлэлээбэт оҕо, кырдьаҕас сутаан өлбүт. Үрдүк былаан эккирэтиитигэр оҥорон таһаарбыт бородууксуйалара барыта чөллөй судаарыстыбаҕа туттарыллар, фронт туһатыгар барар. Онон сэрии кэмигэр тоорохой да ас кытаанах суокка-учуокка, хонтуруолга киирэн, олохтоох дьоҥҥо түҥэтиллибэт буоллаҕына, Кыайыынан сибээстээн үөһэ дьаһалынан баһаам аһы ыһыахха ыһыктыбыттар.
Николай Данилович: «Ас үчүгэйэ диэн тугун, тотуу диэн хайдаҕын тураҥхара сылдьар муҥнаахтар онно билбиппит» — диэн суруйар. Хаҕын олохтооҕо, сэрии тулаайаҕа, тыыл ветерана, Филиппов Василий Ксенофонтович маннык ахтыбыт:
«Үйэбэр саамай минньигэс лэппиэскэни Кыайыы ыһыаҕар сиэбиппин хаһан да умнубаппын. Федоров Яков Спиридонович миигин аһынан өлүү лэпиэскэтин бэрсибитигэр махталым улахан».
Сахалыы оонньуу күрэҕэр эр дьон, дьахталлар, оҕолор кыттыыны ылбыттар. Атах оонньуута (куобах, ыстаҥа, кылыыр), сүүрүү, тустуу, мас тардыһыы элбэх киһи болҕомтотун ылбыт. Оһуокай, үҥкүү тыла эмиэ күрэхтээх буолбут. Бу күрэхтэргэ төһө киһи кыттыбыта, ким миэстэлэспитэ ааттарынан чопчу суруллубут. Николай Данилович ахтарынан, «оһуокай оонньуута түүнү быһа барбыт. Дьэ ити түүнү быһа, сынньана түһэ-түһэ, кыратык аһыы-аһыы, сороҕор тохтоон дьону кытта кэпсэтэ түһэ-түһэ, үҥкүү тылын эппиттэрэ. Оһуокай быыһыгар эдэр да, эмэн да дьон араас оонньуу бөҕөтүн оонньообуттара. Нөҥүө күн тахсыар диэри биир көрүлээһин».
Сэрии устатын тухары биир да өрөбүлү өрөөбөтөх, биир да сынньалаҥы билбэтэх, үрүҥ харахтарын өрө көрбөккө үлэ үлүскэнигэр сылдьыбыт дьону ыһыах нөҥүө күнүгэр утуйан сынньаналларын көҥүллээбиттэр. Дьуукула учаастагар ыһыах иккис күнүгэр эмиэ салҕаммыт.
1928 с. биэрэпискэ Хаҕын нэһилиэгин ахсаана 598 киһи буоллаҕына, ыһыахха уопсайа Хаҕын нэһилиэгин үрдүнэн – 347 киһи сылдьыбыт. Күүтүүлээх Кыайыы үөрүүтүн үллэстэ, босхо ыһыах аһыгар кыанар-кыаммат бары кэллэҕэ. Сэриигэ 57 киһи ыҥырыллан барбытыттан 27 киһи өлбүт, аччыктааһынтан, кытаанах олохтон 80-ча киһи сырдык тыына быстар, сорохтор үлэ фронугар, сорохтор хоту балыктааһыҥҥа, сорохтор куоратынан көспүттэр, тулаайах хаалбыт оҕолору детдомҥа киллэрбиттэр. Онон сэрии сылларыгар нэһилиэк киһитин ахсаана лаппа аҕыйаабыт. Билигин 400-н тахса киһилээх кыра дэриэбинэ ахсааныгар киирэбит.
Кыайыы ыһыаҕын туһунан Николай Данилович кинигэтигэр бэлиэтээбит тылларын аҕалабыт:
«Чахчы, мин дууһабар, өйбөр санаабар, сүрэхпэр олорон хаалбыт ыһыах — дьэ ити этэ, ити ыһыаҕы ханнык да ыһыахха атастаспатым буолуо»
1945 сыллааҕы ыһыах саха норуота Аҕа дойду Улуу сэриитигэр өстөөҕү кыайыытын бэлиэтиир чахчы өрөгөйдөөх, үөрүүлээх, умнуллубат ыhыаҕа буолар. Сэрии ыар тыыныгар ыга баттатан куттара-сүрдэрэ аймаммыт, санаалара муунтуйбут, аас-туор олохтон тыыннаах хаалбыт дьон-сэргэ Улуу Кыайыыны уруйдаан-айхаллаан үөрэр-көтөр, санаата көтөҕүллэр. Кыайыы ыһыаҕа саха дьонугар салгыы килбиэннээх үлэҕэ күүстэригэр күүс, санааларыгар санаа эппитэ, инникигэ эрэли үөскэппитэ саарбахтаммат.
Рийана Васильева, Виталина Николаева, IX кылаас үөрэнээччилэрэ, Хаҕын орто оскуолата, Бүлүү
Алина Монастыршина уруһуйа