Хас биирдии киһи төрөөбүт тыллаах. Биһиги төрөөбүт тылбыт — саха тыла. Бу тылынан биһиги тылланыахпытыттан кэпсэтэбит, доҕордоһобут, үөрүүбүтүн-хомолтобутун үллэстэбит, алтыһабыт. Ол эрээри, билиҥҥи кэмҥэ ийэ тылынан ыраастык кэпсэтэр оҕо аҕыйаата. Тоҕо манныкка тиийдибит диэн мин Үөһээ Бүлүүгэ өр сыл саха тылын учууталынан үлэлээбит, төрөөбүт тылбытын чинчийэр, харыстыыр, сайыннарар үлэни ыытар Бурхалей Степанович Макаровы кытта кэпсэттим.
— Үтүө күнүнэн, Бурхалей Степанович.Эн улууска «Ийэ тыл» түмсүүтүн тэрийэн үлэлэтэҕин. Билигин оскуолаларынан сылдьан оҕолору кытта кэпсэтэҕин. Туох сыаллаах-соруктаах сылдьаҕын?
— Билигин ханна баҕарар истэр тухары оҕо төрөөбүт тылын билбэт буолла диэн кэпсэтии, этинии-тыыныы наһаа элбэх. Ол эрээри, ол туохтан тахсарын уонна тоҕо оннук буолан хаалбытын киэҥник ылан толкуйдааһын арыый даҕаны кыалла илик. Ол иһин биһиги билиҥҥи бэйэбит оҕолорбут төрөөбүт тылларын билиилэрин таһыма хайдаҕый? Чахчыта туохтан маннык тахсыбытый диэммит хас биирдии оскуолаҕа тиийэн оҕолору кытта кэпсэтэммит, чинчийэн, үөрэтэн билэ-көрө сатыы сылдьабыт.
— Төрөөбүт тылы билии таһыма нэһилиэктэринэн хайдах эбитий?
— Үөһээ Бүлүү улууһун эрэ ылан көрдөххө, билиҥҥи оҕо бу кэмҥэ сөп түбэһиннэрэн ол кэм тылынан эрэ саҥарар. Сахалыы уустаан-ураннаан саҥарар оҕо, биллэн турар, суох. Ол эрээри, күннээҕи туттар тылларынан хоп курдук санааларын толору этэллэр. Онтон кэтээн көрдөххө, бастакытынан, олус элбэх киирии тылы, ордук нуучча тылын хото тутталлар. Ол тутталларыгар сорох түбэлтэҕэ саҥарар оҕо бу тылы нуучча тыла диэн өйдөөбөт. Оннук турукка тиийэн хаалбыт оҕолор бааллар эбит. Иккиһинэн, улуус түгэх нэһилиэгэр, 100-тэн тахса км ыраах олорор тыа нэһилиэгэр, уонна улуус киинин оҕото тылы билиитэ тэҥ соҕус эбит. Ол аата улуус киинигэр олорор оҕо уонна түгэх нэһилиэккэ олорор оҕо тылы билээһиннэрэ араастаһыыта суох. Ол эбэтэр, ыраах олорор киһи наһаа үчүгэйдик сахалыы саҥарар эбэтэр улуус киинигэр олорор оҕо мөлтөхтүк саҥарар диэн киһи этэр кыаҕа суох эбит. Тоҕо манныгый диэн толкуйдаан көрдөххө, төрөппүт оҕотун кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт тылыгар сыһыарбыт, кинини кытта уу сахалыы кэпсэтэ-ипсэтэ сылдьар буоллаҕына, оннук оҕо ханна олороруттан тутулуга суох тылы билэрэ наһаа үчүгэй эбит. Онон мин толкуйдаан көрдөхпүнэ, дьиэ кэргэҥҥэ, дьиэ иһигэр төрөппүттэр уонна оҕолор икки ардыларыгар кэпсэтии саха тылынан барар буоллаҕына, ол оҕо төрөөбүт тылын үчүгэйдик билэр эбит. Онтон төрөппүт оҕото сахалыы саҥарарыгар болҕомтотун уурбат буоллаҕына уонна наһаа элбэхтик тэлэбиисэргэ, төлөпүөҥҥэ олордор буоллаҕына, ол дьиэҕэ оҕо төрөөбүт тылын билээһинэ лаппа намыһах буолар эбит. Онон дьиэ кэргэн оҕо тылы билэригэр сүрдээх улахан кыаҕы биэриэхтээҕин туһаммакка олорор.
Аны туран, үгүс оҕоттон ыйыттахпына, элбэх «оҕо дьиэбитигэр сахалыы кэпсэтэбит, онтон оскуолаҕа кэллэхпитинэ оҕолору кытта буккуйан кэпсэтэбит» диэн этэллэр. Тоҕо оннугуй? «Сорох оҕолор сахалыы үчүгэйдик өйдөөбөттөр эбэтэр нууччалыы наһаа элбэх тылы тутталлар, ол иһин биһиги кинилэри кытта нууччалыы кэпсэтэбит, хардарабыт» диир оҕолор кытта бааллар. Итинтэн туох түмүк тахсарый? Сибилигин үлэлии сылдьар дьон болҕомто ууруохтаах эбиппит. Холобура, кылааска баар 19 оҕо тастан кэлбит биир нууччалыы тыллаах оҕону сахалыы эйгэҕэ киллэриэхтээх эбит. Биһиги манна туох эмэ ураты ньыманы толкуйдаан көрүөхтээхпит.
— Оҕо ийэ тылын бигэтик билэрин, харыстыырын туһугар төрөппүт туохха болҕомтотун ууруохтааҕый?
— Оҕону биһиги күн сирин көрдөрөн, киһи гынан улаатыннаран таһаарарбытыгар төрүү да илигиттэн кинини кытта сахалыы эйгэҕэ, тылга-өскө үөрэтэ сатыахтаахпыт. Оҕо ийэтин иһигэр сырыттаҕына, кинини кытта кэпсэтии сахалыы тылынан барыахтаах. Онтон күн сирин көрбүтүн кэнниттэн бастакы тылы саҥарарыгар «ийээ», «аҕаа» дэтиэхтээхпит. Саамай чугас, истиҥ дьоммутун уу сахалыы ыҥырарга үөрэтиэхтээхпит. Саха тылын хара ааныттан намтаппакка сыһыаннаһыахтаахпыт.Маннык тыа оскуолаларынан сылдьан оҕолору кытта кэпсэтэн көрдөххө, оҕолор «хотоҥҥо сылдьабыт, көмөлөһөбүт» дииллэр. Онтон кинилэртэн сүөһү, сылгы туһунан ыйыталаһан бардахпына, «тарбыйах» диэни билбэттэр, «теленок» дииллэр. Сорохтор «корова» дииллэр, «туйах» диэни билэр оҕоотой аҕыйах . Ол аата сорох төрөппүттэр оҕолоругар бу билиини биэрбэккэ хаалаллар эбит. Төһө кыалларынан, оҕоҕо төрөөбүт тыл кэрэтин иҥэриэхтээхпит. Ол иҥэрии оҕо 4-5 сааһыгар диэри барар. Ону аһаран кэбистэхпитинэ, кэлин биллэрэрбит олус уустук буолар. Онон төрөппүттэртэн көрдөһөбүн: оҕолоргутун кытта уу сахалыы кэпсэтиҥ, саха гынан иитэн таһаарыҥ.
-Кэпсэтииҥ иһин махтал!
Алина Санникова,
X кылаас,
«Эрчим» медиакиин, Дүллүкү, Үөһээ Бүлүү