Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын өрөспүүбүлүкэтээҕи үһүс сийиэһэ түмүктэннэ. Икки күн устата саха тылын үөрэтиигэ оҥоһуллар өйөбүллэр, сокуон, быраап өттүнэн көмүскэлин, баар кыһалҕалар, ситиһиилэр, саҥа толкуйдар туһунан санаа атастаһар хас да түһүлгэ үлэлээтэ.
Сийиэһи үөрүүлээхтик арыйыы кэнниттэн планернай мунньах дакылаат киэбинэн буолбакка, бүгүҥҥү күҥҥэ чопчу баар кыһалҕаларынан, чопчу үлэлии олорор дьон санаатыгар, уопутугар тирэҕирэн санаа атастаһыыта буолла. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Сергей Местников салайан ыыппыт пленарнай мунньаҕар аан бастакынан саха тылын уонна литературатын учебниктарын туһунан буолла. Билигин оскуолаларга оҕолорбут үөрэнэ олорор учебниктарын ис хоһооно, тыла-өһө, сорудахтара уустугун, оҕону саха тылыгар умсугутуохтааҕар төттөрү тэйитэ олорорбут туһунан саха тылын учууталларын, төрөппүттэр өттүлэриттэн дьиксинэр санааны элбэхтик истэбит. Саха тылын саҥа учебниктарын оҥорууга оскуолаҕа үлэлии сылдьар учууталлар ааптар быһыытынан киирэн, Сергей Васильевич иһитиннэрбитинэн, үс сыл иһигэр (2025 сылга – 1-4 кылаастар, 2026 с. – 5, 6, 7, 8, 9 кылаастар, 2027 сылга – 10,11, кылаастар) оҕолорбутун саҥа учебниктарынан хааччыйыахтаахпыт.
Дьокуускай куорат баһылыга Евгений Григорьев иһитиннэрбитинэн, кэнники кэмҥэ куорат олохтоохторо 30 тыһыынча киһинэн эбиллибит. Бу аҥардас тыа сириттэн көһөн кэлбит дьон. Евгений Николаевич оҕо төрөөбүт тылынан саҥарарыгар дьиэ кэргэн улахан оруоллааҕын, дьиэҕэ оҕону кытта хайаан да сахалыы тылынан кэпсэтэри төрөппүт бэйэтин тус эбээһинэһин быһыытынан ылыныахтааҕын санатта.
Дьокуускай куоракка 57 тыһыынча оҕо баар эбит буоллаҕына, 17 тыһ. 613 оҕо сахалыы тылынан үөрэнэр. Евгений Николаевич этэринэн, тыа сириттэн Дьокуускайга дьон көһөн кэлиитэ куорат сиригэр сахалыы эйгэни тэрийиигэ үчүгэй, туһалаах. Ол гынан баран куорат оскуолалара 27 эрэ тыһыынча оҕону ылар кыахтаахтар. Ону хааччах оҥостубакка, оскуолалар икки бүк элбэх оҕону ылан үөрэтэ олороллор.
Дьокуускайга сахалыы кылаастар ахсааннарын элбэтии – төрөппүт биир саамай туруорсар боппуруоһа. Маныаха Сергей Васильевич Местников: «Биһиги куорат сиригэр сахалыы эйгэбитин тэрийэ сатыыр буоллахпытына, оскуолалары булгуччу саха тылын үөрэтиэхтээхтэрин туһунан ирдэбили күүскэ туруоруохтаахпыт», – диэн кытаанахтык эттэ.
М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи Федеральнай университет Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтун дириэктэрэ Гаврил Торотоев 8-11 кылаас үөрэнээччилэригэр ыытыллар төрөөбүт тыл уонна литература олимпиадатыгар 1000-тан тахса оҕо кыттыыны ыларын туһунан иһитиннэрдэ. Олимпиадаҕа кыайбыт уонна миэстэлэспит оҕолорго үрдүк үөрэххэ киирэр кыах баар. Холобур, өскөтүн нуучча тылыгар биир кэлим эксээмэнэ 75 баалтан үрдүк буоллаҕына, үөрэххэ быһа киириэхтэри сөп. 2021-2025 сс. 6 оҕо Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтугар быһалыы үөрэххэ киирбит. Олимпиада кыайыылаахтара Арассыыйа үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар киирэргэ эбии 10 баалы эбии ылаллар. Олимпиада түмүктүүр түһүмэҕин кыттыылаахтарыгар М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи Федеральнай университекка киирэргэ 3 баал эбии ааҕыллар. Олимпиада кыайыылааҕа буоларын туоһулуур Добун сурук 4 сыл устата суолтатын сүтэрбэт.
Гаврил Григорьевич тиэрминнэри тылбаастыыр хамыыһыйа үлэтин туһунан билиһиннэрдэ. Нууччалыы тыллары сахалыы тылбаастаан олоххо киллэриигэ үгүс үлэ ыытылла турар. Хамыыһыйа 660 тиэрмин тылы тылбаастаан бигэргэппит. Холобур, наардал (расписание), ойуулук (мультфильм), күннүк (дневник), оҥкул (план) диэн бигэргэтиллибит тыллары саха тылын учууталлара күннээҕи олоххо тутталларыгар көрдөстө.
Оскуолаларга саха тылын уонна литературатын чааһын кыччатыы кыһалҕатын Уус Алдан улууһун Лөгөйдөөҕү лиссиэй-интэринээт дириэктэрэ Михаил Пухов хайдах быһааран олорорун туһунан санаатын үллэстибитэ үгүс сэҥээриини ылла. Михаил Петрович этэринэн, оскуола миэстэтигэр сахалыы эйгэни тэрийиигэ туттар ньымалара үгүс. Ону сөпкө аттаран, кэллэктиип иһигэр төрөппүттэри кытта уопсай тылы буллахха, бары бииргэ олорон быһаарыстахха, төрөөбүт тыл үөрэтиллэр чааһын кыччатар кыһалҕатыттан тахсыахха сөп.
– ВУД чааһа эбиэттэн киэһэ ыытыллар. Ону биһиги кэллэктииби, төрөппүттэри кытта кэпсэтэн баран эбиэттэн киэһэ ыытыллар чааһы өрө таһааран, 5-с, 6-с уруогунан саха тылын, литературатын киллэрэн биэрбиппит. Ол суотугар оскуолабытыгар төрөөбүт тыл чааһын кыччатыы тахсыбата, үөрэх бырагыраамматыттан суох буолбут төрүт култуура предметин үөрэтэ олоробут, – диэн этэр Михаил Петрович.
Лөгөйдөөҕү лиссиэй-интэринээт сахалыы эйгэни тэрийиигэ ис хоһоонноохтук уонна оҕоҕо тиийимтиэ гына үлэлиир.
– Саха тыйаатырын кытта ситимнээхтик үлэлиибит. Оҕолорбут саха литературатын уруогар үөрэтэр айымньылара тыйаатыр сыанатыгар хайдах туруоруллан тахсарын, онно кимнээх, ханнык артыыстар үлэлииллэрин, көстүүмнэрин, гримнэрин хайдах оҥостоллорун, хайдах бэлэмнэнэллэрин – барытын саха тыйаатырын түгэҕиттэн кэрийэ сылдьан көрөллөр. Ити оҕо айымньыны ис иһиттэн ылынарыгар улахан туһалаах. Маны сэргэ биһиги “Кэскил” медиа-оскуоланы кытта үлэлиибит. Эдэр кэрэспэдьиэннэрбит сахалыы тылынан суруйаллар, видео оҥороллор, командировкаларга сылдьан өрөспүүбүлүкэ улахан тэрээһиннэрин сырдаталлар. Ити эмиэ үлэбитигэр улахан көмөлөөх – диэн дириэктэр бэлиэтээн эттэ.
Лөгөйдөөҕү лиссиэй-интэринээт саха тылын олимпиадатыгар үс бастыҥнар ахсааннарыгар киирсэр. Үс үөрэнээччи саха тылын олимпиадатыгар ситиһиитин түмүгэр быһа үөрэххэ киирбит. Биир кэлим эксээмэҥҥэ икки үөрэнээччитэ 92 баалы ылары ситиспит. Саха тылын биэрэр кыаҕын, күүһүн Лөгөйдөөҕү лиссиэй-интэринээт бүгүҥҥү күҥҥэ толору туһанан олорор уопутун сийиэс кыттыылаахтара улаханнык сэҥээрдилэр. Михаил Петрович үлэтин уопутун үллэстиитин: “Биһиги ытыктыыр учууталбыт Баһылай Бырдьаҕаанап тылынан түмүктүөхпүн баҕарабын – Омук күүһэ – өйүгэр, өйүн күүһэ – тылыгар”, – диэн сийиэс кыттыылаахтарын кытта тэҥҥэ түмүктээтэ.
Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Дмитрий Тихонов саха тылын сайдыытын саха төрүт дьарыгын кытта ситимниир. Ол иһин улууска ордук уолаттары түмэр муҥха, куйуур курдук төрүт дьарыктары көрдөрөр тэрээһиннэр тиһиктээхтик ыытыллаллар. Аны ыытыахха эрэ диэн буолбакка, уол оҕо “бу мин эр киһи буоларым быһыытынан булар-талар, аһатар-сиэтэр эбээһинэстээхпин, мин ыал аҕата буоллахпына” диэн хааннарын уһугуннарар гына бу тэрээһиннэри ыыталлар эбит.
– Төрөөбүт тылбыт сокуонунан, быраабынан көмүскэллээх буоларын туһугар дьиҥинэн, үлэ бөҕөтө ыытыллар, үбүлээһин бөҕөтө көрүллэр. Онтон миэстэтигэр биһиги тугу гынабыт? Бэйэбит туох хамсаныылары оҥордубут? Маннык толкуйдаан тураммыт миэстэтигэр үлэни ис хоһоонноон тэрийиэхпитин наада, – диэн Дмитрий Иванович эттэ.
Ил Түмэн Мунньаҕын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Александр Николаевич Жирков: «Оскуолаларга чаас кыччааһынын түмүгэр саха тылын статуһа түһэр, саха тылын рейтинэ намтыыр», – диэн бэлиэтээтэ. Ол түмүгэр саха тылын учууталын статуһа түһэр. «Онон саха тылын учууталын статуһун үрдэтэр туһугар дьаһаллары ыларгыт буоллар», – диэн Александр Николаевич Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыгар Дмитрий Тихоновка тус бэйэтигэр туһаайан эттэ.
Сийиэс пленарнай мунньаҕар Александр Николаевич Жирков саха тылын туһунан хас да суолталаах түгэннэргэ тохтоон ааста. Туох да диэбиппит иһин саха тылын үөрэтиигэ оскуола син биир эппиэтинэһи сүгэр. Үөһэттэн кэлэ турар саҥа сүүрэннэргэ, ирдэбиллэргэ, саҥа предметтэргэ наһаа оҕустарбакка, саха тылын уруогун суолтатын сүтэриэ суохтаахпыт.
– Саха тылын предметин приоритетын быһаарыахпытын наада. Приоритета суох саха тылын хайдах да өрө таһаарбаппыт. Саха тылын предметин саамай намыһахха тутан тураммыт саха тылын учууталын статуһун өрө таһаарар кыахпыт суох. Саха тылын учебниктарын оҥорууга харчы көрдүбүт, үлэ бара турар. Өссө ааспыт сийиэскэ учебнай-методическай сулууспаны (УМС) тэрийэбит диэн буолбута. Ол суох. Учебниктары методическай сулууспата суох хайдах таһаарыаххыный? Саха тэлэбидиэнньэтэ ойуулук бөҕөтө оҥорор. Бу ойуулуктар тылларын-өстөрүн методическай сулууспа хайаан да бигэргэтиэхтээх. «Мунньуускам тоҥно» диэбэт гына. Ойуулуктарга улааппыт оҕолорбут олох даҕаны “мунньууска” диэн саҥарар буолан тахсыах кутталлара баар. Ойуулуктарга сыыһа-халты туттаммыт тылы букатын ыһан кэбиһиэхпитин сөп. Оскуола үөрэтэр бырагыраамматыгар баар айымньыларынан тыйаатар испэктээкиллэри туруорууларыгар ситимнээх үлэ барыан наада. Ол иһин учебнай-методическай сулууспа хайаан да баар буолуохтаах, – диэн А.Н. Жирков бэлиэтээн эттэ.
***
Түһүлгэлэринэн үлэлэргэ учууталлар саха тылын үөрэтиигэ туттар ньымаларын кэпсээтилэр.
С.К. Макаров аатынан Чурапчы гимназиятын саха тылын уонна литературатын учуутала Сардана Николаевна Гоголева “5 С – саха тылын уонна литературатын уруогар” диэн ааттаах маастар-кылааһыгар учуутал бүгүн саха тылын оҕолорго үөрэтиигэ көрсөр киһи сонньуйар да, хомойор да түгэннэрин бэлиэтээтэ. Баар кыһалҕаттан тахсары учуутал уруогун сонурҕатар, соһутар, саҥаны биллэрэр, сэргэхситэр, ситиһиигэ тиэрдэр хайысхаларга көрөр. Сомоҕо домохтору үгүстүк туттар, кэпсиир. «Тимэҕэ сөллүбүт» диэн сомоҕо домоҕу оҕолор хайдах өйдүүллэрин туһунан суругунан үлэҕэ «тимэҕэ сөллүбүт диэн жестко уойбут киһини этэллэр» диэн көнөтүнэн суруйаллар. Социальнай ситимнэргэ саха тылын «пыр-пар» курдук кылгатан, нууччалы буукубаларынан солбуйан суруйсарбыт түмүгэр, оҕолорбут өйтөн суруйууга эрэ буолбакка, оннооҕор саха тылын олимпиадатыгар «үчүгэй» оннугар «ушуой», «норм», «үөрүү» оннугар «уоруу» диэн тыллары туттар буолбуттар. Тылбытын харыстыыр үлэбитин өссө кэҥэтиэхпитин наада. Оҕо күннээҕи олоҕун 6-7 чааһын төлөпүөҥҥэ атаарар, төрөппүттэрин, доҕотторун, учууталларын кытта суруйсар. Оччотугар төрөппүттэрин өттүлэриттэн оҕо төлөпүөнүгэр сахалыы шрифы хачайдаан туһанарыгар улахан ирдэбил турара наада буолбут. Оҕо сахалыы эйгэтин кинигэнэн, киинэнэн, тыыннаах тылынан тэрийэрбит таһынан, аны социальнай ситимҥэ сахалыы буукубалары туһанан суруйарын ситиһэр сорук турар.
Сардана Николаевна этэринэн, билигин саха тылын учууталлара уруокка үөрэтэр айымньыларыгар этиллэр предметтэрин, туох да омуна суох, тоһоҕотугар тиийэ уктан илдьэ сылдьаллар. Айымньыны ааҕан баран, бу тыл бу баар диэн предмети оҕоҕо туттаран-хаптаран көрдөрөллөр. Сардана Николаевна Гоголева маастар-кылааһыгар Суорун Омоллоон Күкүр Ууһугар күлүүс суолтатын айымньыны ис хоһоонун кытта алтыһыннары тутан хайдах кэпсиирин көрдөрдө.
Горнай улууһун А.Н. Осипов аатынан Бэрдьигэстээх орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала Кэскилээнэ Вячеславовна Лукина аныгы технологиялары уруогар хайдах туһанарын туһунан биир идэлээхтэригэр кэпсээтэ.
Ханнык мобильнай сыһыарыылары, ону хайдах туһанарын туһунан билиитин-көрүүтүн үллэһиннэ. Тута онно олорон хачайдаан оҥоһуу өй көмөтүнэн Хачыгыры, Бэйэбэрикээни, Мэник Мэнигийээни уруһуйдатан таһаардылар.
– Саха тылын үөрэтии олох сайдыытын, оҕо билиитин-көрүүтүн таһымын кытта тэҥҥэ баран иһиэхтээх. Оҕо төрөөбүт тылыттан интэриэһэ хаһан да сүтүө суохтаах. Учуутал онно тус эппиэтинэһи сүгэр. Ол иһин аныгы технологиялары билэн, үөрэтэн оҕолорбутун кытта тэҥ долгуҥҥа баран иһэбин, – диэн этэр эдэр учуутал К.В. Лукина.
Таатта улууһун Ытык Күөл 1 №-дээх оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала Галина Федоровна Им Алампа “Куоратчыт” кэпсээнин билиҥҥи олоҕу, ону кытта математика предметин кытта алтыһыннары тутан үөрэтэрин сэргээтибит. ”Куоратчыт” былыргы ньүдьү-балай олох, хаартыһыт аҕа, эрэй-муҥ, кыһалҕа эрэ курдук көрбөккө, Уйбаан дьиэ кэргэнин туһугар кыһаллар аҕа, оҕуһунан аам-даам тымныыга айаннаан куоракка тиийэр эт-хаан өттүнэн кыанар киһи. Галина Федоровна уруогар Уйбаан төһө километры айаннаан куоракка тиийэрий, төһө киилэ эти тиэйэн илдьэ барарый, төһө сыанаҕа туттарда, төһө харчыны сүүйтэрдэ, ол оннугар кини тугу ылыахтаах этэй, ол төһө сыаналаах этэй оччолорго диэн ыйытыыларынан сирдэтэн билиҥҥи олоҕу кытта ситимнээн таһаарар.
– Биһиги сахабыт литературата олус баай. Суруйааччыларбыт айымньыларын билиҥҥи оҕоҕо сөптөөхтүк аттаран, кэпсээн, сорудахтаан, оҕо интэриэһин учуоттаан тиэрдиэхпитин сөп, – диэн этэр Галина Федоровна Им.
Сийиэс чэрчитинэн, саха тылын учууталларын уонна литературатын учууталларын түмсүүтүн саҥа бэрэссэдээтэлинэн Мэҥэ Хаҥалас улууһун Т.Г. Десяткин аатынан Тумул орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала Анастасия Гаврильевна Дагданча талылынна. Бу иннинэ 8 сыл устата түмсүүнү салайбыт Жанна Федоровна Барашкова учууталларыгар өйөбүллэрин, түмсүүлэрин иһин дириҥ махталын биллэрдэ.
***
Сийиэскэ общественнай хамсааһыннар, ордук эдэр төрөппүттэр көхтөөхтүк кытыннылар. Оҕобутун сахалыы хайдах сатаан саҥардабыт, ол туһугар тугу оҥоробут диэн мунар-тэнэр эдэр төрөппүттэргэ бэйэлэрин холобурдарын кэпсээтилэр, уопуттарын атастастылар. “Күөрэгэй” түмсүү чилиэннэрэ – эдэр ийэлэр, аҕалар оҕолоро сахалыы саҥаралларын эппиэтинэс, эбээһинэс курдук ылынан үлэлииллэр, бэйэлэрин саастыы эдэр төрөппүттэри түмэллэр, аныгы оҕо уратытын учуоттаан бэйэлэрин ньымаларын тобулаллар, тугу билбиттэрин, арыйбыттарын үллэстэллэр. Эдэр төрөппүттэр маннык түмсүбүттэрэ мээнэҕэ буолбатах. Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын чинчийэр институт өрөспүүбүлүкэ уһуйааннарын уонна оскуолаларын оҕотун сахалыы саҥатын таһымын чинчийии түмүгүнэн, оҕолорбут бэйэлэрин икки ардыгар 5 эрэ бырыһыаннара сахалыы тылынан кэпсэтэллэр, төрөппүт оҕото сахалыы саҥарыахтааҕын эппиэтинэс быһыытынан ылынар эрээри, онно тугу гыныахтааҕын, ханнык ньымалары туһаныахтааҕын билбэт. Бу өттүгэр эдэр төрппүттэр түмсүүлэрэ бэйэлэрин саастыылаахтарыгар сүбэ-соргу буолаллар, ыйан-кэрдэн биэрэллэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларын харыстааһын уонна сайыннарыы» Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бырагыраамматын чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан 2025 сылга 100 мөл. көрүллүбүт. Бырагыраамма түөрт хайысханан – үөрэхтээһин, билим, култуура, көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ – үлэлиир. Тыл бырагыраамматыгар СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтэ эппиэтинэстээх. Сийиэс кэмигэр бырагыраамма түөрт хайысхатынан ханнык бырайыактар үлэлии, олоххо киирэ туралларын туһунан кэпсэтии түһүлгэтэ буолла. Иһитиннэриини 24 бырайыагы олоххо киллэриигэ үлэлиир эппиэтинэстээх тэрилтэлэр оҥордулар. Култуура миниистрэ А.И. Ноев кыттыыны ылла. Афанасий Иванович түһүлгэ үлэтигэр саха тылын учууталларын кыттыылара мөлтөҕүн бэлиэтээтэ: «Өрөспүүбүлүкэ тыл үлэлиир судаарыстыбаннай бырагыраамматыгар саха тылын учууталлара олох да наадыйбаттар диэн санаа миэхэ үөскээтэ. Бу бырагырааммаҕа өйөбүлү ылбыт бырайыактар оскуоланы кытта алтыһыылара хайдаҕый? Тыл политикатын бырагыраамматын үлэтэ оскуолаларга тиийиитэ хайдаҕый, эһиги маны оҕолору үөрэтиигэ хайдах туһаныахтааххытый? Саха тылын учууталларын кытта бииргэ үлэлиэхтээхпит диэн соруктаах тэриллибит түһүлгэ бу. Биһиги наукаҕа тирэҕириэхтээхпит. Онтуката суох үлэ, сайдыы барбат. Бу ыытыллар үлэ барыта оскуолаҕа тиийиэхтээх, тиэрдиллиэхтээх”.
***
Сэтинньи 25-26 күннэригэр ыытыллыбыт саха тылын, литературатын уонна култууратын өрөспүүбүлүкэтээҕи үһүс сийиэс кыттыылаахтара бу этиллибит санаалартан тус бэйэлэригэр эппиэтинэстэрин үрдэтэн, инники үлэлииргэ харахтара уоттанан, саҥа, сонун көрүүлэрдээх тиийэн, саха тылын үөрэтиитин ис хоһоонун дириҥэтэн, байытан, өссө умсугуйан туран үлэлииллэригэр эрэнэбит. Төрөөбүт тылбытын харыстыыр сахабын дэнэр хас биирдии киһи, саха тылын учуутала, төрөппүт тус эбээһинэһэ, эппиэтинэһэ.
Сардаана МАТВЕЕВА
keskil14.ru
С.Н.Донской-II аатынан Үөрэҕи сайыннарар уонна идэни үрдэтэр институт хаартыскалара