Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө биһиги нэһилиэкпитигэр Иван Павлович Готовцев аатынан Тандатааҕы историко-краеведческай музейбытыгар «Улуу Кыайыынан кынаттанан» диэн быыстапка турда. Бу быыстапкаҕа Аҕа дойду Улуу сэриитин туһунан кэпсиир эксопанаттар туһунан эһиэхэ кэпсиэхпин баҕарабын.
Саллаат медальона. Бу чахчы сэдэх экспонат. 1990 сыллаахха муус устар 7 күнүгэр булбуттар. Иннокентий Матвеевич Готовцев медальона буолара дакаастаммыт.
Полевой суумка. Бу Сэбиэскэй Аармыйа старшай лейтенанын Андрей Иванович Андросов полевой суумката. Хамаандынай састаапка (офицердарга, сержаннарга, прапорщиктарга) аналлаах суумка. Көһөрүүгэ, харайыыга, докумуон туттуутугар, суруйууга аналлаах, хамаандаҕа наадалаах тэриллэри уктарга наадалаах.
Саллаат кура. Саллаат таҥаһын сүрүн чааһа. Кур чиэс уонна хорсун бэлиэтэ. Сулууспа кэмигэр кур араас функциялары толоруон сөп. Бастакытынан, саллаат форматын тутар уонна ыраас чэнчис көрүҥү биэрэр. Иккиһинэн, бэстилиэт кобуратын, противогаһы, фляганы, хонуу сумкатын – барытын курга иилэн илдьэ сылдьаллар. Бу куру музейбытыгар 1976 сыллаахха Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Роман Евсеевич Калининскай огдообото Мария Ивановна бэлэхтээбит.
Сэрии котелога. Бу котелогу “Дружба народов” диэн ааттыыллар. Бу экспонакка оччотооҕу сэбиэскэй норуот түмсүүтүн көрүөххэ сөп. Котелок таһыгар Татарченко, Соколов, Дидиашвили диэн араспаанньалар суруллубуттар.
Пулемет рукоятката. Бу Социалистическай Үлэ Дьоруойа В.А. Дегререв конструкцията. Бу пулемету Ильмень күөл түгэҕиттэн оҕолор булан таһаарбыттар. Онно 30-ча сыл сыппыт. Старая Русса куорат музейыгар биэрбиттэр. 1970 сыллаахха Новгород куорат бочуоттаах олохтооҕо А.А. Бурцев Танда музейыгар анаан туттарбыт.
***
“Ийэлэр өлбөт үйэлээх хорсун быһыылара” диэн бырайыак чэрчитинэн, киэн туттар ийэбит Ульяна Ивановна Кривошапкинаҕа анаан быыстапка турда. Кини түөрт уола, икки аймаҕа – биир балаҕантан алта киһи – сэриигэ, бастакы хомуурга ыҥырыллан барбыт.
Маны таһынан музейбытыгар 200-кэ саллаат суруктара бааллар. Сэрии толоонуттан төннүбэтэх, Кыайыы кынаттаах эргиллэн кэлбит хорсун буойуттарбыт суруктарын аахтыбыт.
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр аттанар дьону биһиги нэһилиэккэ Арҕаа Билиргэ муспуттар. Элбэх киһи кэлэн атаарбыта диэн кэпсииллэр, Танда сирин күөх отугар элбэх да харах уута тохтубута…
Танда сэттэ кылаастаах оскуолатын бүтэрбит эдэр дьон, кадровай байыаннайдар, учууталлар, салайар үлэһиттэр, холкуостаахтар 1941 сыллаахха атырдьах ыйын 12 күнүттэн, бастакы хомууртан саҕалаан, уоттаах сэриигэ ыҥырыллан барбыттар. 1941-1945 с.с. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр “Кыттаайы”, “Сулус”, “Кыһыл Танда”, “Табалаах” холкуостар туруу үлэһиттэрэ ыҥырыы туппуттар. Байаҕантай нэһилиэгин хорсун уолаттара улуу Москва хаардаах хонуутугар, Ильмень күөл мууһугар, Курскай Тоҕойго, Сталинградка, Ленинградка, Белоруссия бадарааннаах маардарыгар, Карпат хайаларыгар, Днепр өрүһү туорааһыҥҥа, Прага, Вена, Варшава, Будапешт, Берлин куораттары ылыыга, Хинган хайаларыгар уоттаах кыргыһыыларыгар сылдьыбыттара.
Уопсайа Байаҕантай нэһилиэгиттэн 130 киһи сэриигэ ыҥырыллан барбытыттан, 78-һа сэрии толоонугар охтубут, ол иһигэр 34 киһи сураҕа суох сүппүт, 52 киһи эргиллэн кэлбит.
Биһиги нэһилиэкпитигэр ыытылла турар “Мин дьиэ кэргэним өйдөбүнньүгэ” бырайыакка хорсун буойуттарбытын ахтан-санаан ааһабыт. Кинилэр мэтириэттэрэ үтүө өйдөбүл буолан музейбытыгар тураллар.
Биһиги Аҕа дойду Улуу сэриитин Дьоруойун В.Д. Лонгиновы киэн тутта ааттыыбыт. 1941 сыллаахха атырдьах ыйыгар сэриигэ ыҥырыллан барбыт. Владимир Дионисович Краснознаменнай, Суворов уонна Богдан Хмельницкай уордьаннардаах 206-с дивизия, Кутузов уордьаннаах Плоштенскай 722-с полкатын 1-кы стрелковай батальонун пулеметнай ротатын отделениетын командира эбит. Бу полка 1942 сыллаахха Воронеж куорат анныгар буолбут кыргыhыыга кыттыыны ылбыт. Сумскай, Курскай уобаластары босхолуур кыргыhыыларга Владимир Лонгинов түөрт тѳгүл бааhырбыт. 1943 сыл балаҕан ыйын 15-с түүнүгэр старшай лейтенант Савченко 1-кы ротатын састаабыгар маҥнайгынан Днепр ѳрүһү туорааhыны саҕалаабыт. Бу операцияҕа Владимир Дионисович Лонгинов бэйэтин пулеметун уотунан ѳстѳѳх 80-тан тахса, онтон балаҕан ыйын 29 күнүгэр ѳстѳѳх 60-тан тахса саллаатын уонна офицерын суох оҥорбут. Хорсуннук сэриилэспит старшай сержант Владимир Дионисович Лонгиновка ССРС Верховнай Сэбиэтин Президиумун 1943 сыл алтынньы 25 күнүнээҕи ыйааҕынан «Кыhыл сулус» мэтээли туттаран туран, Советскай Союз Геройун аата иҥэриллибит. Ленин уордьаннаах. 1943 сыл сэтинньи 18 күнүгэр Украинаны босхолуур иhин кыргыhыыга хорсуннук сэриилэhэ сылдьан, Черкасскай уобалас Каневскай оройуонун Пшеничники дэриэбинэ анныгар геройдуу охтубут. Кини уҥуоҕа Пшеничники дэриэбинэҕэ быраатскай могилаҕа кѳмүллэн сытар.
Кый ыраах сиртэн, Тандаттан тыыл бэтэрээннэрэ “барыта кыайыы туһугар, барыта фронт туһугар” диэн өйдүүн-санаалыын, түүннэри-күнүстэри күүстэрин харыстаабакка үлэлээбиттэрэ. Үлэ фронугар бэбиэскэ тутан 11 киһи барбыта. Сэрии саҕанааҕы салайааччылар Клавдия Дмитриевна Готовцева эдэркээн киһи “Сулус” холкуоһу салайа сылдьыбыт. Иван Гаврильевич Охлопков “Кыттаайы” холкуоһу салайбыт. Онтон “Кыһыл Танда” холкуоска ол ыар сылларга Иван Егорович Готовцев диэн, оччолорго дьаһаллааҕынан биллибит, ытыктанар киһи бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит. Маны таһынан Николай Моисеевич Ефимов үлэлээбит. Сэбиэт бэрэссэдээтэллэринэн сэрии саҕана Гаврил Дмитриевич Егоров, Иннокентий Иванович Калининский үлэлээбитттэр.
Үлэ фронугар сылдьыбыт Елена Николаевна Софронова ахтыытыттан көрдөххө, кини бэбиэскэ тутан 1945 сыллаахха Алдаҥҥа ыҥырыллан барбыт. Тыаҕа мас бэлэмигэр үлэлээбит. 1946 сыллаахха төннөн кэлбит. Елена Николаевна ахтыытыгар суруйбутунан, онно кинилэр ньиэмэс билиэннэйдэрин кытта бииргэ үлэлээбиттэр. Тыыл бэтэрээннэрэ Саха сиригэр эрэ буолбакка, Россия атын куораттарыгар эмиэ тиийэн үлэлээбиттэр.
Күн-дьыл ыраатан истэҕин аайы Аҕа дойду сэриитигэр кыттыбыт хорсун буойуннар, тыылга үлэлээбит хоһуун дьоннор тустарынан өйдөбүл симэлийэн сүтүө суохтаах. Биһиги, эдэр көлүөнэ, кинилэри ытыктыыр, кэриэстиир уонна үйэтитэр ытык иэстээхпит.
Күндүүнэ ЕГОРОВА, VII кылаас,
М.Н. Готовцев аатынан Танда орто оскуолата, Уус Алдан
Туйаара Мамонтова видеота, IX кылаас
Ааптар хаартыскалара