(Бүтүүтэ.
Иннин «Кэскил» хаһыат 50 №-гэ көр).
Оҕо хаһыата, сурунаала кэскиллээх
Оҕо хаһыатын, сурунаалын таһаарар өрөспүүбүлүкэ, судаарыстыба – дойду инникитин саныыр, мындырдык дьаһанар. Ааҕааччы кыра сааһыттан иитиллэн тахсара чуолкай. Оҕо эрдэҕинэ ааҕыы култууратын иҥэриммэтэх киһи, эгэ, улаатан, ситэн баран ааҕара саарбах. Күн бүгүн оҕо инникитин саныыр регионнарга: Татарстаҥҥа, Чувашияҕа, Башкирияҕа, Тываҕа, Алтайга, Саха сиригэр оҕолорго аналлаах хаһыаттар, сурунааллар тахсаллар. Чааһынай хаһыат, мин билэрбинэн, Кыргызстаҥҥа тахсар. Турцияҕа «Bilim cocuk» диэн наука хайысхалаах дьэрэкээн сурунааллаахтар. Соҕуруу Кэриэйэҕэ букатын да, тиэмэлэринэн арахсан, кумааҕы сурунаал, хаһыат элбэх (холобур, спорка, култуураҕа, тылы таба суруйууга, тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах, о.д.а.). Хайалара да «кумааҕы хаһыаттан, сурунаалтан хал буоллубут, салҕан хааллыбыт, киэр гыныахха оҕо бэчээтин» диэн сонумсахтаммат. Манна кэлбит тас дойду, киин сир, атын регион дьоно оҕолорго аналлаах хаһыаттаахпыт диэтэхпитинэ, сэргии түһэллэр, оҕо хаһыатын үлэһитигэр ураты болҕомтолорун уураллар. Хаһыаппытын көрөөт: «Күннээҕинэн сирдэтиммэт, ааһарынан, албынынан дуйдаммат таһаарыылаах эбиккит», – дииллэр.
Биир идэлээхтэрдиин биир тылынан
Дойдубут тэбэр сүрэҕэр тиийэн, «Мурзилка» сурунаалга, «Пионерская правда» хаһыакка сылдьан, биир идэлээхтэрбитин көрүстүм, кэпсэттим. Съезкэ барарбын истэн, «Чуораанчык» сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ Татьяна Ильинична Жиркова оҕо курдук ис сүрэҕиттэн үөрбүтэ, тута кэллиэгэлэрбитигэр кэһии бэлэмниир түбүгэр түспүтэ. Кини биэрбит Чуораанчык уола Москваҕа, «Мурзилка» сурунаал эрэдээктэрэ Татьяна Филипповна Андросенко мусуой курдук кэбиниэтигэр олохсуйа хаалла.
«Мурзилка» эрэдээксийэтигэр үктэнээккин кытары, айар эйгэ сылаас тыына илгийэр: суруйааччылар хаартыскалара, сурунаал историятын сырдатар стендэлэр кичэллээхтик ыйанан тураллар.
Эрэдээктэри кытары кини солбуйааччыта, оҕо суруйааччыта, бу сурунаалга сүүрбэттэн тахса сыл үлэлиир Ирина Антонова көрүстүлэр. Үгүс тыла суох, бэчээт, хаһыат, сурунаал туһунан өйдөһөн кэпсэттибит. Сурунаал уһун олохтонон, Гиннесс Рекордун кинигэтигэр киирэн үйэтийбит, оттон үлэһиттэр сүүс да сылы уҥуордаан, сурунаал тахса турарыгар бигэ эрэллээхтэр.
Кумааҕыны туох да
солбуйуо суоҕа
– Оҕо сылдьан биһиги эмиэ «Мурзилканы» ааҕар этибит. Сурунаалбыт 1924 сылтан, биир да сылы көтүппэккэ, тахса турар, – дииллэр Татьяна Андросенко, Ирина Антонова. – Күннэтэ сурук бөҕөнү тутабыт: оҕолортон, суруйааччылартан. Ол эрээри, чахчы дьоҕурдаах суруйуулары эрэ таһаарабыт. Ирдэбилбит үрдүк. Биһиги сурунаалбыт – оҕо хаачыстыбалаах литературатын сайыннарар, таһаарар аналлаах. Нүөмэр аайы оҕолорго куонкурустары, биктэриинэлэри таһаарабыт. Эрэдкэллиэгийэ чилиэннэриттэн биирдэстэрэ – сурунаалбытыгар өр үлэлээбит 90-ча саастаах оҕо суруйааччыта Ирина Токмакова. Араас кэмҥэ эрэдээксийэҕэ Агния Барто, Самуил Маршак, Лев Кассиль уо.д.а. суруйааччылар үлэлээбиттэрэ, Виталий Бианки, Чингиз Айтматов уо.д.а. бэчээттэммиттэрэ. Литература – философияҕа чугас эйгэ. Тас дойдулар оҕолорго аналлаах таһаарыыларын кытары билсэбит, онно бэчээтинэй хаһыаттан, сурунаалтан, кумааҕы кинигэттэн ким да аккаастаммат. Онтон ордук суох диэн санаанан салайтараллар. Биһиги эмиэ ааҕа үөрэммит оҕо хаһан да ол умсугутуулаах дьарыгыттан аккаастаммат, оттон тиэхиникэнэн эрэ сирдэтинэр, уларыйа турар хартыыҥканан харахтаммыт оҕо (клиповай өйдөөх оҕо) уйулҕата кэбириир, ньиэрбэтэ мөлтүүр, бары ыарыы төрдө – ньиэрбэттэн диэн санаалаахпыт. Онон сүүһүнэн да сылларга бэчээт суолтата күүстээх буолуо, кумааҕыны туох да солбуйуо суоҕа диэн экчи эрэллээхпит.
«Ити хаартыскаҕа Сергей Михалковтуун, оттон онно – Швеция биллиилээх суруйааччыта Астрид Линдгренниин көрсө олоробут», – диэн дьиэлээхтэр историческай хаартыскалары көрдөрдүлэр. Сүрүн худуоһунньук Наталия Холендро сурунаалга 43-с сылын салгыбакка ойуулуур. Чуораанчык уолу сөбүлээтэ, тутан туран хаартыскаҕа түстэ.
«Пионерка» – оҕо саас доҕоро
Урут «Пионерская правда» хаһыат фирменнэй былааҥкатыгар араас куоракка олорор оҕолор аадырыстарын ыыппыттарын өйдүүбүн. Россия араас муннугар олорор оҕолорго «Пионерка» ити курдук, бодоруһарга далаһа уурара.
Миигин эппиэттиир сэкирэтээр Елена Михайлова, суруналыыс Олег Куманов көрүстүлэр. Эмиэ айар эйгэ, үлэлэрин сөбүлүүр дьон тыына кэлэр. Елена Анатольевна бу хаһыакка 40 сыл үлэлиир. Олег Александрович оҕо сылдьан «Пионерская правда» хаһыакка бэчээттэнэн, онтон куорсун анньынан, суруналыыс идэлэммит. Оҕо сааһын хаһыатыгар үлэлии сылдьарыттан астынар. 1925 сылтан тахсыбыт хаһыат бэйэтэ мусуойдаах эбит. Онно оҕолорго аналлаах уруоктары, араас тэрээһиннэри көҕүлүүллэр. Сыл аайы үгэс буолбут «Гиляровскай оонньуулара» эдэр кэрэспэдьиэннэри түмэр. Владимир Гиляровскай – нуучча биллэр суруйааччыта, суруналыыһа. Эрэдээксийэ кини аатын сүгэр уулуссаҕа турар.
– Соторутааҕыта манна суруйааччы Аркадий Гайдар кыыһа Евгения оҕолору кытта көрсүбүтэ. Москва пионердарын эмиэ түмээччибит. Экология сылынан Есенин аатынан мусуойу кытары бырайыактаахпыт. Сергей Есенин айылҕа туһунан хоһоонноругар болҕомтону уурбуппут. Эдэр кэрэспэдьиэннэрбит «Сириус», «Артек» Кииҥҥэ дьарыктаналлар. Саха сирин оҕолорун Свердловскай уобаласка Первоуральскай куоракка хайыһар күрэхтэһиитигэр ыҥырабыт. Бу – «Олимпионик» сыһыарыыбыт Россия үтүөлээх тренерэ Альберт Вахрушевы кытары кыттыгас тэрээһинэ (интэриэһиргээбит оҕолор «Кэскил» суруналыыһыттан 4sakral@mail.ru почтаҕа суруйан билсиҥ — аапт.), – диэн кэпсээтилэр биир идэлээхтэрбит.
Географиябыт
кэҥиир
Айантан төннөн иһэн, Москва куорат 1579 №-дээх оскуолатын үөрэнээччилэрин суруктарын туппутум. Ити «Пионеркалар» ситимнээн, ахсаан учуутала, 2007 сылтан Россия суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ Елена Сапрыкина-Вовчук оҕолор суруйууларын ыыппыт этэ. Ол матырыйааллары хаһыаппытыгар көрүөххүт. Елена Сапрыкина «Юность Севера» хаһыаты суруйтарар былааннаах. Онон «Кэскил», «Юность Севера» географията кэҥиир.
Бу айантан оҕо сааһым аргыстара буолбут оҕо бэчээтин кыһаларын көрөн, киэҥ Москва хатыламмат көстүүтүн, умсулҕаннаах ураты тэтимин иҥэринэн кэллим. Барыам иннинэ сүбэ-соргу буолбут Анатолий Павлов-Дабылга, Таисия Алексееваҕа, Татьяна Жирковаҕа, Евдокия Иринцееваҕа, эрэммит, итэҕэйбит бииргэ үлэлиир дьоммор барыларыгар ис сүрэхпиттэн махтанабын. Оҕо бэчээтэ салгыы сайдарыгар айымньылаах үлэбит үтүө түмүктээх буоллун!
Жанна ЛЕОНТЬЕВА.
Ааптар түһэриилэрэ.
Москва к.