Суруйааччылар — оҕолорго
Анна Денисовна Неустроева
(Салгыыта. Иннин «Кэскил» хаһыат 10 №-гэр аах).
Саас хаар харааран, чалбах уута тахсан, от-мас ирбитэ. Ынах сүөһү хонууттан мэччийэн аһыыр буолбута. Көтөр-сүүрэр бары мунньустан, кус-хаас саҥата бөҕө элбээбит. Хонуу ахсын күндү ырыалаах күөрэгэй чыычааҕым ыллаан-туойан, тырымныы-тырымныы оонньоон ахан эрэр.
Кэтэх хара тыаҕа кэрэ саҥалаах кэҕэ кыылым барахсан, өтөр буола-буола, этэн чоргутара. Сөп буола-буола онно-манна саа тыаһа бүһүргүүрэ. “Быһыыта, сааһыттар куһу кыайдылар. Оттон биһиэхэ киммит сааһыт буолан, кини саатын тыаһа тыаһыа буоллаҕай?”, – дии саныыра Даайыс. Кини ботуой- итиэй курдук эттээх-сииннээх, уҥуоҕунан намыһах соҕус, икки имин хаана тэп-тэтэркэй, кыргыылаах баттахтаах, уонуттан тахсан эрэр саастаах, Дырыдаал Дьаакыптаах улахан кыыстара этэ.
Даайыс эһэтэ Болодьумаар оҕонньорго оҥорторбут үс-түөрт тиргэлээҕэ. Онтукайын кинилэр дьиэлэриттэн көстөн турар Дьахтар Алааһа диэн ааттаах, тыаны уот сиэбититтэн тахсыбыт, кыра тураҥнаах тыымпы оҕото баарыгар, ол бадарааннаах кытыытыгар ынах хомуйа сылдьан, таарыйа ииппитэ. Кини тиргэлэрин хас сарсыарда аайы, күнүс хаста даҕаны, киэһээҥҥитин буоллаҕына төрүт көтүппэккэ, балтын Ааныһы, сурдьун Уйбааҥканы батыһыннара сылдьан, кэрийэр этэ. Ол сылдьан, халлаанынан кус үөрэ көтөн куһугураан аастаҕын аайы, үөһэ хантас гына көрө түһээт, саҥа аллайан:
– Тоҕо баҕас үчүгэйдэрэй! Ити үлүгэр үгүс кустартан саатар биир эмэ кус биһиги тиргэбитигэр түһэн ааспат буоланнар! – диэн кыһыы-аба бөҕөҕө бараллара.
Кырдьыга, кинилэр дьон түһүөх да кустары түһэрбэккэ айдаараллара. Тиргэлэрин уһун күн уонна, кылгас күн биэстэ кэрийэллэрин, Дьахтар Алааһын тыымпытын уутун кустарга иллэҥнээбэттэрин бэйэлэрин буруйдарынан ааҕыммат этилэр. Кинилэргэ көрөн турдахтарына, тиргэҕэ кэлэн биэрбэккэ, куруутун кустар бэйэлэрэ буруйдаах курдук буолаллара.
Даайыс кыыс, сарсыарда эрдэ туран, ийэтигэр ынах этэрэн биэрэр этэ. Арай ол сылдьан иһиттэҕинэ, Дьахтар Алааһын диэки хас сарсыарда аайы кустар аһаан чалыгыратар тыастара, араастаан саҥарсан чаачыгырыыллара сүрдээх буолара. Даайыс буоллаҕына, ону истэ-истэ, үс мастаах тоһоҕо бүтэй үрдүгэр ыттан туран, тиргэбэр кус иҥнибитэ буолаарай диэн, айаҕын аллаччы атан баран, хантайа-хантайа, өндөйө-өндөйө көрөрө.
Ийэтэ Хобороос, Салбырҕас Саадьаҕайы ыы олорон, хаһыытаан бытарытара: “Хотуой!!! Торбоскун тарт! Көр, ынаҕын быһа эмнэрдэ э-э! Туох буолуох баҕайытын көрөн хааллаҕай. Хаһан эһиги дьон ииппит тиргэҕитигэр кус иҥниэҕэй, сымыйанан…” – диэн. Даайыс ийэтин хаһыытыттан ходьос гына түһээт, бүтэй үрдүттэн соҕотохто сиргэ ыстанара. Сүүрэн тибигирээн кэлэн, үрүҥ нуоҕайдаах төбөлөөх, кутуругун сыыһын сүр үчүгэйдик тойтороҥното-тойтороҥното, күүгэннээҕинэн ийэтин эмэн бардырҕата турар торбоһу, быатын төбөтүттэн ылаат, ийэтин сыҥааҕын аннынааҕы күрүө аллара маһыгар сыһан чыраахтаһан илдьэн, баайан кэбиһэрэ.
Торбос эрэйдээх, ийэтин үүтүн төһө да минньигэһиргээн эмпитин иһин, ону боруостатара. Хаһыыттан тэбиэһирбит Даайыс эмискэ баҕайы тэбинэ-тэбинэ моонньуттан тардыалаан, сыһан баайбытыттан, икки дьабадьытыттан үрүҥ күүгэн тохто-тохто, сөтөллөн бараахтыыра. Онон аһаабытын амтана да биллибэт этэ. Кырдьыга, онно Даайыс ийэтэ Хобороос буруйдаах. Торбоһун моонньуттан быалаабакка эрэ, сылгылыы бас быалыыра буоллар, хас баайдах аайы моонньун быһыта тыыттарыа уонна сөтөллүө да суох этэ.
Биир күн Даайыс сарсыарда ынахха турбатаҕа. Киэһэттэн үлэх этэ. Даайыс, Ааныс уонна Уйбааҥка буоланнар, киэһэ утуйаары сытан, ийэлэриттэн Хобороостон көҥүллэппиттэрэ: сарсын сарсыарда эрдэ үһүөн Дьахтар Алааһыттан тиргэлэрин эһэн, атын сиргэ, Тимир Умаппыт диэки илдьэн, иитиэх буолбуттара.
Дьахтар Алааһыгар кус аанньа түспэт, түстэҕинэ да, киһи утуйбутун кэннэ, түүн түһэр. Түүн аһыырыттан ордон, хата, манньалаатар да, эн тиргэҥ диэки устубат ээ… Күнүс буоллаҕына, эчи, түһүөх да кустары түһэрбэттэр, киһитэ-сүөһүтэ элбэҕэ бэрт. Сатахха, кыһытыан иннигэр, ыалларын Хаабырдаах ыттара Мохсоҕол обургу, биирдэ кустар түһэн, саҥардыы тиргэлэрин диэки устан, чугаһаан эрдэхтэринэ, өрө харбаан киирэн, киһи абарыах, көтүтэн кэбиспитэ. Ону иччитэ Хаабырга эттэххэ кыһаммат, ытын сыаптаабат, хата, күлэр буоллаҕа, – дэһэн, улахан булчут дьон быһыытынан күө-бааччы сэһэргэспиттэрэ.
Хобороос сарсыарда ынаҕын ыан киирэрин кытта, оҕолор уһуктан, тура эккирээн, бэрт тиэтэллик таҥнан, чэйдии охсон баран, үһүөн тиргэлэрин көрө барбыттара.
Уйбааҥка, дьиэтиттэн тахсаат, кустар бааллара буолаарай дии санаан, ону көрө охсоору, дьиэ күрүөтэ үс мастаах тоһоҕо бүтэйгэ ыттыбытынан барбыта.
– Бүтэй үрдүгэр ыттыма, ыттыма! Баҕар, кустар баар буоллахтарына, били Хаабырдаах Мохсоҕоллоругар дылы, эмиэ көтүтэн кэбиһиэҥ, – диэбитэ, саҥардыы бүтэй алын маһыттан иккис маһыгар үктэнэн эрэр Уйбааҥканы ырбаахытын тэллэҕиттэн илгиэлии-илгиэлии, аҕаһа Ааныс.
– Ээ-э. Суох-суох, көтүтүөм суоҕа. Бэйи, Ааныс, тардыма-тардыма! – диэбитэ Уйбааҥка.
– Уйбааҥка киһи тылын истиэ дуо? Баҕар, кырдьык, кустар баар буоллахтарына, тиргэбит диэки күрэтиэ этибит. Оттон кус иҥнибит буоллаҕына, эрдэттэн көрбөккө эрэ, эмискэ киирэн ылар ордук үчүгэй буолуо этэ, – диэн, Уйбааҥка диэки өс-саҕа буолан, кынчарыйа-кынчарыйа, Даайыс эмиэ буойбута.
Уйбааҥка обургу, сорунан баран тохтуох киһи буолбатах, харса суох өрө хатаастан, бүтэй үрдүгэр ыттан, тоһоҕо төбөтүттэн тутуһан туран, тиргэлээх тыымпытын диэки көрө түһээт:
– Оҕолоор, тиргэбитигэр кус иҥнибит быһылаах. Туох эрэ мөхсөр, чэ, бара охсуохха! – диэт, Уйбааҥка бүтэй үрдүттэн биирдэ сиргэ ыстаммыта уонна Дьахтар Алааһын диэки туох да харса суох сүүрэ турбута.
– Кырдьык дуо? Бэйи, тохтоо, Уйбааҥка! Кырдьык этэҕин дуо?.. Иэхэйбитин-иэхэйбитин, – дии-дии, Ааныс уонна Даайыс буоланнар, Уйбааҥка кэнниттэн сүүрэн тэбиммиттэрэ. Арай, улам чугаһаан иһэн көрбүттэрэ, биир тиргэлэригэр улахан баҕайы кус иҥнэн баран, тула мөхсө сылдьар эбит. Дьэ, оҕолор урут үөрбэтэх үөрүүлэрин үөрбүттэрэ. Бууттара быстарынан сүүрэн тиийэн, үөрүү-көтүү бөҕөнөн этэрбэстэрин турута тэбиэлээбиттэрэ, үһүөн бадарааннаах ууга көтөн түспүттэрэ.
Ким да иннинэ урут улахан булчут Даайыс бултаах тиргэтигэр өрө батыччахтаан тиийбитэ. Кус сордоох хаҥас дабыдалын төрдүттэн иҥнибит. Кутталыттан икки хараҕын муҥунан көрбүт, моонньун күөкэтиэҕинэн күөкэччи туттубут. Бадарааннаах чычаас ууга икки атаҕынан тэбинэ-тэбинэ, аҥаар кынатынан сапсына-сапсына, тиргэ туһаҕа төһө уһунун сиргэ төттөрү-таары сүүрэлии сылдьыбыта.
Кустан эрэ сэрэхтээх, киһи сибикитин биллэр эрэ, сиир симиэтэ көрүөн иннинэ, кини билэн-көрөн уулаах от быыһыттан урутунан көтөн курбачыйан тахсар бэйэтэ, уһугар кэлэн Дьахтар Алааһын амахтаах уутугар түһэн, оһол быатыгар оҕолор тиргэлэригэр окумалыттан ылларан, кус сүрэхтэнэн олорор атыыр көҕөн сордооҕу Даайыс туох да эппиэтэ суох моонньуттан бобу харбаабыта.
Киэһэ сырдык-хараҥа былдьаһыыта, киһи-сүөһү утуйбутун кэннэ, хонук сир көрдүү сылдьар көҕөн обургу, көтөн курбачыйан кэлэн, кынатын даллаппытынан түспүтэ биллэн турар суол. Сэрэхтээҕин сэрэх, ол-бу диэки көрөн-истэн, тыас-уус иһиллээн баран, быһыыта, барыта үчүгэйгэ дылы дии диэбиттии, Дьахтар Алааһын кытыы амаҕыттан аһыы-аһыы, сүр үчүгэйдик устан сургуйан тиргэҕэ иҥнэн, тилигирии түспүтэ чахчы…
1938 с.
(Салгыыта бэчээттэниэ).