«…Ытык сирдэр нация санаатын түмэр, сомоҕолуур, күүрдэр аналлаахтар. Кинилэр улуу омук үрдүк аатын символлара буолаллар» Софрон Данилов
Аан айылгы «Сиинэ»
«Сиинэ» айылҕа паарката — Саха сирин ураты ытык харыстанар сирэ. Горнай улууґугар баар. 1996 сыллаахха Саха іріспµµбµлµкэтин Бырабыыталыстыбатын уурааҕынан төрүттэммитэ.
Семен Данилов аатынан Бэрдьигэстээх орто оскуолата «Сиинэ» айылҕа пааркатын кытта 2001 сыллаахтан бииргэ үлэлиир. Оҕолор балаҕан ыйыгар Сиинэҕэ «Сүмэ» экологическай лааҕырга түмсэллэр. Айылҕаны кэтээн көрөллөр, ытык сир кыылын-сүөлүн, үүнээйитин үөрэтэллэр. Сиинэ кэрэ көстүүтүн нөҥүө айылҕаны таптыы, харыстыы, чинчийэр үлэ диэн тугун билэ улааталлар.
“Бизоннары харыстыахха”
Ойуур бизоннара Россияҕа Саха сиригэр эрэ бааллар. 2019 сыллаахха Саха өрөспөөбөлөкэтин «Кыһыл кинигэтигэр» киллэрбиттэрэ.
Горнай улууһугар 2009 сыллааххха «Тыымпынай» бизонарий арыллыбыта. Манна бүөбэйдэнэн, иитиллэн, элбээн тахсыбыт бизоннары ойуурга босхо ыыппыттара. Ойуур бизоннара Горнай сиригэр-уотугар олохсуйууларын оҕолор кэтээн көрөллөр.
С.П. Данилов аатынан Бэрдьигэстээх орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ, учууталлара бизоннары чинчийиинэн дьарыктанабыт. «Дабаан» оҕолор научнай уопсастыбалара үгүс үлэни ыытар. Сүрүн сүбэһиппит «Тыымпынай» бизонарий дириэктэрэ В.С. Андреев буолар.
«Сүмэ» экологическай лааҕыр иитиллээччилэрэ саҥа, сонун дакылааттары суруйаллар. 2012 сыллаахха «Өлүөнэ очуостара» айылҕа паарката «Усть Буотама» питомнигар Канадаттан бизоннары аҕалыы үөрүүлээх тэрээһинигэр кыттыбыппыт. Оҕолорбут «Элк-Айленд» Канада айылҕа пааркатын инспектордарын, «Бизоннары харыстыахха» бырайыак ааптарын, Канадаттан сылдьар бизоннары чинчийэр оскуола үөрэнээччитэ кыыһы кытта көрсүбүттэрэ. 2016 сыллаахха Россиятааҕы айылҕа фондатын (WWF России) президенын Игорь Честины көрсөн, чинчийэр үлэлэрин билиһиннэрбиттэрэ. Билигин биһиги «Бизоннары харыстыахха» бырайыакка үлэлэһэбит.
Мотрена Антонова, Айта Семенова, «Сүмэ» экологическай лааҕыр иитээччилэрэ, С.П. Данилов аатынан Бэрдьигэстээх орто оскуолата, Горнай.
***
Мин Солоҕонум бизоннара
Солоҕон нэһилиэгэр Тыымпынай диэн сиргэ бизоннар бааллар. Саха сиригэр икки мөлүйүөн сыл аннараа өттүгэр үөскүү сылдьыбыттар. Ону баара икки тыһыынча сыл аннараа өттүгэр бултаан имири эспиттэр.
Максим Перфильев, III кылаас, Өрт орто оскуолата, Горнай.
***
Хаахынайдаах
Саха сиригэр, быһа холоон, 600 тыһыынча күөл баар. Олор ортолоругар Хаахынайдаах диэн күөл ураты тутуллан бэлиэтэнэр. Горнай улууґугар Аһымаҕа баар. 1994 сылтан, сокуонунан бигэргэнэн, ураты харыстанар күөллэр ахсааннарыгар киирсэр. Быһыыта-таһаата өрүскэ майгынныыр — 3 км. уһуннаах, 1 км. кэтиттээх. Горнай улууһун үрдүнэн дьикти улахан кээмэйдээх хаахынай, сордоҥ балыктар бу күөлгэ эрэ үөскүүллэр. Бэйэтин ураты көстүүтүнэн дьон-сэргэ болҕомтотун тардар күөл.