Бүлүүбүт куоратын биир улахан Петр Хрисанфович Староватов аатынан кыраайы үөрэтэр түмэлгэ сылдьан элбэҕи биллибит, сэргээтибит, иһиттибит. Өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастакынан оройуоннай кыраайы үөрэтэр түмэл 1917 сыллаахха биһиги Бүлүүбүт куоратыгар тэриллибит. Петр Хрисанфович сэбиэскэй былааһы олохтооһун ахтыыбынай кыттыылааҕа, 43 сыл учууталлаабыт, кыраайы үөрэтээччи. Бэйэтин ахтыытыгар суруйбутунан, түмэли тэрийиигэ Сунтаар, Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү оройуонун олохтоохторо улахан көмөнү оҥорбуттар. Түмэл дириэктэринэн Петр Хрисанфович 19 сыл үлэлээбит. 1964 сыллаахха түмэлгэ кини аатын иҥэрбиттэрэ.
Биһигини Мария Андреевна Алексеева, түмэл научнай сотруднига уонна Василина Васильевна Тараховская, түмэл фондатын сүрүн харайааччыта олус эйэҕэстик көрүстүлэр, ыйытыыларбытыгар хоруйдаатылар.
— Василина Васильевна, түмэл фондатын туһунан уонна туох үлэни ыытан байытаргытын сырдатыаххыт дуо?
Биһиги түмэлбит кыраайы үөрэтээччи, учуутал Петр Хрисанфович Староватов көҕүлээһининэн тэриллибитэ. Куораппыт, улууспут историятын уонна кини биллиилээх, үлэһит дьонун, айылҕатын туһунан кэпсиир матырыйааллар харалла сыталлар. Экспонаттары хаҥатарга, боростуойдук быһаардахха, атыылаһыахпытын, нэһилиэнньэттэн хомуйуохпутун сөп, ону таһынан олохтоохтор бэлэхтииллэр, археологическай уонна этнографическай экспедицияларга сылдьан хомуйабыт уонна атын улахан түмэллэри кытта атастаһар үлэни тэрийэн байытабыт.
— Мария Андреевна, түмэлгэ Кыайыы 80 сылынан туох тэрээһини ыыттыгыт?
Түмэл диэн бэриллибит, булуллубут маллары уһуннук харайа сытааһын буолар. Бүлүү былыргытыттан саҕалаан билиҥҥи олоххо диэри экспонаттар бааллар. Бу кэтэн турар таҥаспыт аны 20 сылынан маннык таҥнар этилэр диэн кэпсиир экспонат да буолуон сөп. Улуу Кыайыы 80 сылынан сибээстээн Анал байыаннай дьайыыга аналлаах быыстапка туруордубут. Бүлүү улууһуттан байыаннай дьайыыга элбэх эдэр уолаттарбыт сэриилэспиттэрэ, сэриилэһэ да сылдьаллар. Ону сырдатар, киэҥ араҥаҕа кэпсиир, билиһиннэрэр сыаллаах тэрийдибит. Байыаннай дьайыыга сылдьан суох буолбут байыастар төрөппүттэрэ оҕолорун хаартыскаларын, малларын аҕалан тэҥҥэ тэрийистилэр. Быыстапканы элбэх киһи сылдьан сэргээтэ.
— Түмэлгэ ордук кимнээх сылдьалларый?
Кыраайы үөрэтэр түмэл үс саалалаах: этнография, история уонна айылҕа. Иккис этээскэ историяны кэпсиир саала баар. Былыргы Бүлүүнү төрүттээбит казактартан саҕалаан билиҥҥэ диэри, биллиилээх дьоммут тустарынан, космос даҕаны уонна онтон да атын араас киэҥ тиэмэлэри кэпсиир олус интэриэһинэй элбэх экспонаттар бааллар. Кыра оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ кэлэн көрөллөр, сылдьаллар. Кыра оҕолор айылҕа туһунан саалабытын ордук сэҥээрэллэр, оскуола оҕолоро историяны, этнографияны, былыр сахалар хайдах олорбуттарын сэргээн көрөллөр.
— Кэпсээҥҥит иһин улахан махтал!
Сиһилии видео-матырыйаалбытыгар көрүҥ:
Света Павлова кэпсэтиитэ, Оля Арбыкина видеоҕа устуута, 7 кылаас үөрэнээччилэрэ, Г.И.Чиряев аатынан Бүлүү 1-дээх оскуола «Ориентир» медиа киин эдэр кэрэспэдьиэннэрэ