Бүгүн, ахсынньы 23 күнүгэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньахха туһаайар Анал этиитин оҥордо. Бу тэрээһин сыл аайы үгэс быһыытынан ыытыллар. Ил Дархан Анал этиитин түмүгүнэн Афанасий Петрович Илларионов аатынан Хайахсыт орто оскуолатын үлэһиттэрин санааларын ыйыталастым.
Федор Игнатьевич Борисов, Хайахсыт оскуолатын дириэктэри хаһаайыстыбаннай чааһыгар солбуйааччы:
– Бүгүн өрөспүүбүлүкэбитигэр биир улахан бэлиэ күн буолла. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев биһиги Сахабыт сирин Государственнай Мунньаҕын, Ил Түмэн депутаттарыгар, сыл аайы ыытар этиитин иһитиннэрдэ. Онно кини 2025 сыллаах үлэ-хамнас түмүктэрин ырытан эттэ уонна кэлэр 2026 сылга соруктары туруорда.
Ил Дархан Айсен Сергеевич этиитэ сүрдээх киэҥ. 2025 сылга өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар ыытыллыбыт үлэлэр барыта хабылыннылар. Мин оттон түөрт боппуруоска тохтуохпун баҕарабын.
Бастатан туран, билиҥҥи кэмҥэ доруобуйа киһиэхэ саамай сүрүн баайа. Онон Айсен Сергеевич доруобуйа хайысхатыгар сүрдээх улахан соруктары туруорда. Хас биирдии Саха сирин олохтооҕо үйэтин уһатыытыгар үлэ-хамнас барыахтааҕын туһунан эттэ. Ону олоххо киллэрэргэ 2025 сылга биһиэхэ сердечнай-сосудистай киин, онкологическай киин тутуллан үлэҕэ киирдилэр. Бу балыыһалар билиҥҥи аныгы үйэҕэ аан дойду стандартыгар эппиэттииллэр. Оттон тыа сиригэр бастакы көмөнү оҥорор доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин үлэлэрин-хамнастарын эмиэ чопчулаан эттэ.
Иккиһинэн, бэйэбит үлэбитинэн – үөрэхтээһин боппуруоһугар – эмиэ улахан анаалыһын оҥордо уонна инники соруктары туруорда. 2025 сылга биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр үөрэх хаачыстыбатын үрдэтиигэ үгүс үлэ барда. Үөрэхтээһин таһыма үрдээтэ, элбэх оҕо Бүтүн Арассыыйатааҕы олимпиадаларга миэстэлэстилэр. Хас биирдии оскуолаҕа үөрэх хаачыстыбатын үрдэтиигэ үлэ-хамнас былааннаахтык барар. Ол иһигэр быйылгы сылга ОГЭ-ҕэ уонна ЕГЭ-ҕэ үгүс предметтэргэ үрдүк көрдөрүүнү ситистилэр. Холобур, физикаҕа, информатикаҕа уонна да атын предметтэргэ. Мин саамай сөбүлээбитим диэн – тыа сирин аҕыйах ахсааннаах оҕолоох оскуолалар үлэлэрин-хамнастарын туһунан эттэ. Кинилэр өссө сайдыахтаахтар, тыа сиригэр дьон-сэргэ, ыччат олохсуйуохтаах диэн бэлиэтээтэ. Тыа сирин оскуолалара сабыллыа суохтаахтар, тыа сирин оскуолалара кадрдарынан хааччыллыахтаахтар диэтэ. Онон 2026 сылы көрсө бу хайысхаҕа эрэлбит улаатта. Биһиги, аҕыйах ахсааннаах оҕолоох оскуолалар, өссө туругуран туран үлэлээн, тыа сирин оскуолалара бары орто үөрэҕи биэрэр статустары илдьэ хаалыахтара диэн эрэнэбит.
Үсүһүнэн, билиҥҥи балаһыанньаҕа патриотическай иитии боппуруоһун киэҥник уонна күүскэ хабан эттэ. Ол курдук, «Патриот» диэн өрөспүүбүлүкэ киин аһылынна, үлэтин саҕалаата диэтэ. Онон дьэ, хас биирдии оскуола, хас биирдии үөрэх тэрилтэтэ оҕону патриотическай иитиигэ болҕомтотун ууран күүскэ үлэлиэхтээх. Биһиги оскуолабыт эмиэ итиннэ сөп түбэһэн, өссө 2015 сыллаахха оҕону патриотическай иитиигэ хамсааһыҥҥа «Эр киһи оскуолата» (“Школа мужества”) диэн бырагырааманы суруйан үлэлээн саҕалаабыппыт оруобуна билиҥҥи ирдэбилигэр сөп түбэһэр эбит. Итинник сүрдээх күүскэ болҕомтону ууруҥ диэн эттэ.
Төрдүһүнэн, мин биир саамай сөбүлээбитим диэн, хаарбах дьиэттэн саҥа дьиэҕэ көһүүгэ күүскэ үлэлээбитин туһунан. Улуустартан биһиги Чурапчыбытын эмиэ ааттаата. Сүрдээх элбэх саҥа дьиэни үлэҕэ киллэрдэ. Ол туоһутунан бу бэҕэһээ Мындаҕаайыга улахан, хас да квартиралаах уопсай дьиэ киирдэ. Онон үлэ-хамнас туһунан үчүгэй баҕайы этии буолла.
Биһиги Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич өрөспүүбүлүкэтигэр наһаа кыһанар. Кини күннэтэ үлэтин-хамнаһын, хайысхатын сөптөөхтүк тутуһан, өрөспүүбүлүкэ олохтооҕо үөрэхтээх, үлэлээх, сайдыылаах, уһун үйэлээх буоларыгар үлэни-хамнаһы туһаайан ыытар эбит диэн мин бу бүгүҥҥү этиини сөбүлээн иһиттим.
***
Анатолий Николаевич Филиппов, физкультура учуутала:
– Кэлэн иһэр 2026 сыл Саха Өрөспүүбүлүкэбитигэр Култуура сылынан биллэрилиннэ. Бу олус үчүгэй, дьоһуннаах сонун. Ил Дархан Анал этиитигэр олус тоҕоостоох, тыпа сирин олохтооҕун үөрдэр түгэни таарыйда. Биһиги СВО-ҕа сылдьар биир дойдулаахтарбытыгар туох баар күүспүтүнэн көмөлөһөбүт. 2025 сылга, Арассыыйаҕа Аҕа дойдуну көмүскээччи сылыгар (Год защитника Отечечтво) дойдубут Президенэ Владимир Владимирович Путин СВО-ҕа хорсун быһыыларын иһин үс саха саллаатыгар «Арассыыйа Геройа» аатын иҥэрдэ. Бу биһиги норуоппут киэн туттуута. Алмаас, көмүс, ньиэп, гаас хостооһуна биһиги өрөспүүбүлүкэбит бүддьүөтүн кэлэр сылга үрдэттэ. Бу олус үчүгэй көрдөрүү. Өрөспүүбүлүкэҕэ газификация үлэтэ күүскэ барар эбит. Олорор дьиэлэри, тэрилтэлэри гаастааһын тэтимирэр, өссө ону таһынан массыыналары, трактордары гааска көһөрөн эрэллэр эбит. Бу барыта олох-дьаһах таһымын үрдэтэр дии саныыбын.
Ил Дархан Анал этиитигэр бэлиэтээбитин курдук, биһиги 100 саастарыгар тиийбит 14 кырдьаҕастаахпыт уонна бу сылга 104 сааһын туолбут биир киһилээхпит эбит. Саха сирэ оҕо төрөөһүнүгэр Дальнай Востокка бастакы миэстэни, Арассыыйаҕа 10-с миэстэни ылар эбиппит. Бу биһиги ыччаппыт кэскиллээҕин, инникилээҕин туоһута. Элбэх оҕолоох ыалга коммунальнай өҥөҕө 30 бырыһыан чэпчэтии баар диэни саҥа истэн, дьэ ону эккирэтиһэр эбиппин дии санаатым.
Маны таһынан, МРОТ 2026 сылтан үрдүөҕэ диэтэ. Оҕолоох ыалларга тэрилтэлэрэ уларыйар үлэлиир графигы уонна эбии тэрийдиннэр диэн этии киллэрбиппит диэн эттэ. Бэйэм элбэх оҕолоох ыал аҕата буоларым быһыытынан бу этиини сэргии иһиттим.
«Эһиилги сылга бары түмсүүлээхтик үлэлээн Арассыыйа кыайарын туһугар дьулуһуохпут. Сахабыт сирэ сайдарын туһугар уонна хас биирдии киһи дьоллоохтук олорорун туһугар туруулаһыахпыт», – диэн эппитин сүрдээҕин сөбүлээн иһиттим. Кырдьык, түмсүүлээх буоллахпытына барыны барытын кыайыахпыт, сатыахпыт, ситиһиэхпит.
***
Лидия Петровна Саввина, история уонна обществознание учуутала.
– Бүгүн биһиги Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев Анал этиитин иһиттибит. Аан бастакынан Айсен Сергеевич 2025 сыл Арассыыйаҕа Аҕа дойдуну көмүскээччи сылынан биллэриллибитан, быйыл Улуу Кыайыы 80 сыллаах үбүлүөйэ буолбутун тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Онуоха Ил Дархаммыт туох үлэ-хамнас ыытыллыбытын билиһиннэрдэ. Саха сирин хас биирдии олохтооҕо, хас биирдии оскуола үөрэнээччитэ, биһиги учууталлар бу улахан бэлиэ даатаҕа кыттыбыппыт. Аҕа дойду Улуу сэриитэ ыалы барытын таарыйбытын быһыытынан, Кыайыы 80 сыла биһиги сүрэхпитигэр олус чугастык иһилиннэ. Бу үлэ барыта Аҕа дойдуларын көмүскээбит дьоммут туһунан үтүө өйдөбүлү хаалларар сыаллаах ыытылынна диэн этэбин.
Анал этиигэ өрөспүүбүлүкэбит хайдах таһымнаах салаллан олорорун барытын сэҥээрэ иһиттим. Аан дойду үрдүнэн тыҥаан турар балаһыанньаҕа биһиги өрөспүүбүлүкэбит сүрдээхтик дьаһанан олорорун киэн тутта иһиттим. Ол курдук, араас хайысханан төһө да ыарахаттар баалларын иһин, сөптөөх дьаһаныы түмүгэр биһиги олохпут айгыраабакка олорорун бары даҕаны билэбит.
Кэнники кэмҥэ үөрэхтээһиҥҥэ оптимизация ыытыллар диэн барыбытын долгуппут боппуруоска бары сүрдээх эрэнэ кэтэһэр тылларбытын эттэ. Оптимизацияҕа аҕыйах ахсааннаах үөрэнээччилээх оскуолалар улаханнык таарыллыахтара суоҕа, тыа сирэ бу саха норуотун уйата буолар диэтэ.
Ону таһынан, демография боппуруоһун эмиэ таарыйан ааста. Тыа сириттэн көһүүнү аҕыйатарга үлэ ыытыллыахтаах диэн эттэ. Бу тыа сиригэр олорор, үлэлиир үлэһиттэргэ, оскуола учууталларыгар эмиэ биир тыын боппуруос буолар. Ол курдук, биһиги оскуолабыт тыа сириттэн дьон көһөн барбат усулуобуйатын тэрийэр сыалтан олус сонун санаалары этэммит, барайыак ыламмыт үлэлээн эрэбит.
Айсен Сергеевич Анал этиитигэр саҥа оскуолалар тутуулара ыытыллыбыт курдук ыытыллыахтара, дьон олорор усулуобуйата тупсарыыга үлэ салгы ыытыллыа диэтэ. Ону таһынан, учуутал үлэтэ эмиэ сөптөөхтүк сыаналанарын бэлиэтээтэ. Кыра, аҕыйах оҕолоох оскуолалар сабыллыахтара суоҕа, тыа сирэ сайдыа, дьон-сэргэ олохсуйуо уонна төрүт дьарыкпытынан дьарыктанан, бэйэбит өбүгэлэрбит сирдэригэр-уоттарыгар олоруохпут этэ диэн – мин бэйэм тус баҕа санаам.
Оҕолору идэҕэ, идэлээх дьон буолан тахсалларыгар үлэлэһиэххэйин диэн эппитэ эмиэ олус үчүгэй. Оҕо аттестатын таһынан идэ ылан тахсара инники олоҕор туһалаах.
Өрөспүүбүлүкэбит баһылыга сылын аайы норуотугар тахсан Анал этиитин оҥорорун болҕойон истэбин. Салалтабыт норуокка чугас диэн олус үөрэбин. Кэлэр сыл ыарахаттардаах да буоллаҕына, биһиги тыа олохтоох, үлэһит дьоно син биир үчүгэйгэ-үтүөҕэ эрэллээх олоробут.
Сандаара БОРИСОВА, VII кылаас, «Мичээр» медиа-киин,
А.П. Илларионов аатынан Хайахсыт орто оскуолата, Чурапчы