Обургу саастаах оҕолорго интэриниэт ситимэ күннээҕи кэпсэтии, билсиһии, сонуннары үллэстии, тарҕатыы эрэ буолбатах. Куйаар ситимигэр олохпут барыта баарын кэриэтэ. Интэриниэт көмөтүнэн биһиги оонньуубут, социальнай ситимнэргэ олоробут, куйаара көстүбэт кэпсэтии, билсиһии барыта манна ааһар. Күннэтэ социальнай ситим нөҥүө элбэх атыы-эргиэн биллэриилэрэ, түргэнник харчыланар туһунан иһитиннэриилэр кэлэллэр.
Онуоха обургу саастаах оҕолор куйаар ситимин нөҥүө саарбах дьыалаҕа киирэн биэрбиттэрэ, эриллибиттэрэ бэлиэтэнэр буолла. Түөкүттэр угаайыларыгар аҕам саастаах эрэ дьон түбэһэр дии саныыр буоллахпытына, кэлиҥҥи кэмҥэ түөкүттэр оҕолору бултаһар буоллулар. Бу матырыйаалбар түөкүттэр оҕолору албынныылларыгар ханнык ньымалары туһаналларын билиһиннэриэм.
Аҕыйах хонуктааҕыта «Сунтаар сонуннара» хаһыакка биир дойдулаахпыт обургу саастаах оҕо аатырбыт «Роблокс» онлайн оонньууга ийэтин каартатыттан 126000 солк. түөкүттэргэ ыыппытын туһунан иһитиннэриини түбэһэ көрбүтүм. Маннык көстүү билигин киэҥник тарҕанан эрэр. Аттыбар сылдьар билэр оҕолорум түөкүттэргэ түбэспиттэрин истэммин куттаныах, сэрэхидьийиэх санаам киирдэ.
«Куйаар ситимигэр түөкүттэргэ түбэспиккит дуо?» диэн бииргэ алтыһар оҕолорбуттан ыйыталаспыппар маннык кэпсээтилэр. Ол курдук, ааттарын-суолларын таһаарбаппын эрээри, олоххо дьиҥнээхтии буолбут түгэннэриттэн быһа тардан кэпсиибин:
Л., 16 саастаах кыыс: «Телеграм каналга коллекционнай карточкалары атыылыыбыт диэн биллэриигэ хараҕым хатаммыта. Бастаан хайдах карточкалары атыылыылларын хаартысканан көрбүтүм. Онтон харчыгын бу счетка ыыт диэбиттэрэ. Ыыппытым кэннэ онлайн кэпсэтиибит тохтообута. Тутатына түөкүттэргэ түбэстим диэн таайбытым. Онтон ыла билбэт дьоммуттан тугу даҕаны атыылаһарга санаммаппын».
И., 15 саастаах, кыыс: «Мин онлайн араас оонньууларга оонньоон бириэмэбин атаарарбын сөбүлүүбүн. Үчүгэйдик оонньуубун диэххэ сөп. Ол курдук, биир оонньуубар «подарок» сүүйдүҥ диэн үөрдүбүттэрэ. Бу подарогы харчыга уларытыаххын сөп диэбиттэрэ. Ону мин үөрүүнү кытта сөбүлэспитим. «Подарокпын» кинилэргэ ыыппытым кэннэ миигин арааран «заблоктаан» кэбиспиттэрэ. Төһө да мин харчыбын сүтэрбэтэҕим үрдүнэн, түөкүттэргэ түбэспит, албыннаппыт курдук санаммытым».
Д., 15 саастаах уол: «Мин биллэр «Пойзон» онлайн маҕаһыынтан оригинал таҥастары атыылаһан ылабыт диэн биллэриигэ түбэспитим. Бу иннинэ инник дьарыктанар дьонтон билэр уолаттарым кроссовка ылбыттара. Ол иһин, кинилэр сүбэлэринэн мин эмиэ сакаастыырга санаммытым. Харчыбын толору ыыппытым кэннэ, сакаастаабыт табаарым 6 ый устата айаннаабыта. Наһаа өрүн иһин кыыһыраммын полицияҕа үҥсэбин диэбиппэр, сакаастаабыт дьонум харчыбын тутатына ыыппыттара. Маннык эмиэ буолар эбит. Онлайн сакаастыырбын тохтоппутум. Үчүгэйдик эрэнэр, билэр эрэ дьоммунан сакаас оҥотторобун».
Бу курдук билэр оҕолорум араас түөкүттэргэ түбэспиттэрин кэпсээтилэр. Буолбут түгэннэрэ кинилэргэ «үөрэх» диэн этэллэр. Оҕолор түөкүттэр угаайыларыгар хайдах киирэллэрий? Интэриниэт ситимиттэн ааҕан билбит ньымаларым туһунан билиһиннэриэм.
Оҕолору билигин араас ньыманан албынныыллар. Түөкүттэр оҕолорго элбэх харчыны тутатына өлөрүөххүн баҕарар буоллаххына, курьер эбэтэр дроппер буол диэн этиилээх тахсаллар. Обургу саастаах оҕо баһыылканы илдьэн биэрээччи, албыннаппыт дьонтон харчыны ылар киһи, банк картатын арыйан, харчыны устан биэрээччи буолар. Оҕо бэйэтэ да билбэтинэн түөкүттэр көрдөһүүлэрин толорор, куомуҥҥа киирэр. Бу үлэлэрин иһин оҕоҕо аҕыйах харчы эбэтэр бырыһыан биэриэхтэрин сөп эбит. Маннык үлэ сокуонунан көҥүллэммэт, түөкүттэргэ көмөлөһүү буолар.
Обургу саастаах оҕолор бары кэриэтэ араас онлайн оонньууларга оонньуурбутун сөбүлүүбүт. Бу оонньууларга үксүгэр аккауҥҥун атыылаа, оонньуу харчытын атыылас, ураты скинна ыл диэн этиилэр мэлдьи киирэллэр. Буоларын курдук оҕо ымсыырбыт санаатыгар эрэбилэ суох дьоҥҥо харчы ыытан, харчыта да, оонньуута да суох хаалар түгэнэ элбэх.
Өссө биир киэҥник тарҕаммыт түөкүттэр угаайыларынан төрөппүттэриҥ аатыгар кирэдьиит оҥотторуу буолар. Үгүс оҕо бэйэтин дааннайын куйаар ситимигэр угар. Маныаха, куһаҕан санаалаах дьон оскуола, Ис дьыала уорганнарын ааттарыттан оҕоҕо эрийэннэр араас ньыманан куттаан дьонун персональнай дааннайдарын тэҥэ, телефоннарыттан киллэрэн кирэдьиит оҥоттороллор. Оҕо куттаммыт, дьонун харыстыыр санааттан түөкүттэр этэллэрин барытын толорон иһэр. Онтон дьонноро элбэх харчыга ыйаналлар.
Тоҕо оҕолор түөкүттэргэ түбэһэллэрий? Мин саныахпар, оҕолор олус өр бириэмэ куйаар ситимигэр олороллор. Түргэнник харчыланар санааттан түөкүттэр угаайыларыгар бэйэлэрэ да билбэттэриттэн киирэн биэрэллэр. Ону тэҥэ, оҕо саамай сүрүн биричиинэтэ олоххо элбэҕи билбэтэ, олоҕу атыннык көрүүтүгэр сытар дии саныыбын. Онон төрөппүттэр уонна оҕолор биир санаалаах, ситимнээх буолуохтаахтар. Оччоҕо түөкүттэртэн чугас дьоммутун, бэйэбитин харыстанабыт.
Ира АФАНАСЬЕВА, Сунтаардааҕы ПТЛ-И 11-с кылааһын үөрэнээччитэ.
keskil14.ru