Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Саха сириттэн 62091 киһи, ол иһигэр Таатта улууһуттан 1933, Чурапчы улууһуттан 1598 киһи ыҥырыллыбыт. Онтон Тааттаттан 922 киһи, Чурапчыттан 976 киһи дойдуларыгар эргиллибэтэхтэр.
1940 c. Таатта нэһилиэнньэтин ахсаана 13808 киһи эбит. Сэриигэ ыҥырыллыбыт 1933 киһиттэн 723-һэ эргиллэн кэлбит. Үлэ фронугар 288 киһи сылдьыбыт.
Түгэх эһээлэрим тыылга үлэлэрэ
2012 сыллаахха Дьокуускай куоракка Федоровтар дьиэ кэргэҥҥэ иккис оҕонон төрөөбүтүм. Ийэм Таатта Ытык Күөлэ, аҕам Чурапчы Мырылата. Билигин биһиги Тааттаҕа Ытык Күөлгэ олоробут, сайынын Баайаҕаҕа эбэм дойдутугар, күһүн, саас Мырылаҕа, аҕам дойдутугар, хайаан да тиийэ сылдьабыт.
Ийэм Ия Михайловна Федорова (Сивцева), бииргэ төрөөбүттэр төрдүөлэр. Эбэм Слепцова Изабелла Александровна бииргэ төрөөбүттэр төрдүөлэр. Эһэм Сивцев Михаил Николаевич, бииргэ төрөөбүттэр төрдүөлэр. Хос эһэм Слепцов Александр Александрович, бииргэ төрөөбүттэр төрдүөлэр. Хос эбэм Черкашина Христина Ананьевна, бииргэ төрөөбүттэр үһүөлэр.
Түгэх эһэм (хос хос эһэм) Слепцов Александр Тимофеевич, бииргэ төрөөбүттэр үстэр. Түгэх эбэм (хос хос эбэм) Ябловская Ольга Романовна, түөрт бииргэ төрөөбүттэр. Хос хос хос эһэм Тообука.
Аҕам Федоров Егор Дмитриевич, бииргэ төрөөбүттэр төрдүөлэр.
Эһэм Федоров Дмитрий Дмитриевич, бииргэ төрөөбүттэр сэттэлэр, эбэм Валентина Егоровна, бииргэ төрөөбүттэр ахсыалар. Хос эбэм Авдотья билигин 94 саастаах.
Хос эһэм Федоров Дмитрий Алексеевич – Чаппаай Миитэрэй, бииргэ төрөөбүттэр 10-нар, хос эбэм Балааска – Пелагея Захарова.
Түгэх эһэм (хос хос эһэм) Федоров Алексей.
Мин аймахтарбыттан сэриигэ ийэм өттүттэн Слепцов Иван Тимофеевич кыттыбыт.
Ийэм өттүттэн Слепцов Александр Тимофеевич, аҕам өттүттэн Федоров Дмитрий Алексеевич тыылга үлэлээбиттэр.
Федоров Дмитрий Алексеевич
Мария Дмитриевна Матвеева – Маайыс, учуутал: «Биһиги аҕабыт Федоров Дмитрий Алексеевич Чурапчы улууһун Соловьев нэһилиэгин Мэҥэлээх алааһыгар 1914 сыллаахха төрөөбүтэ. Эдэр эрдэҕиттэн тэтиэнэх, сытыы-хотуу, түргэн туттунуулаах буолан араас үлэҕэ үлэлээбит. Колхозтары тэрийиигэ активнайдык кыттыбыт. Дьону түмэ үөрүйэх буолан «Чаппаай Миитэрэй» диэн ааттаабыттар. “Амма кыһата” колхозтарга бэрэссэдээтэллээбит, ревизордаабыт, атыыһыттаабыт, субан сүөһү көрбүт. Сэрии, сут-кураан сылларыгар “Амма кыһата” колхоз биир да оҕо, улахан киһи сүтүктэммэккэ туорууру ситиспит. Булчуттарга биирдии курууска бурдугу биэрэн бултатан тыыннаах хаалбыппыт диэн кырдьаҕастар кэпсииллэрэ. Ол кытаанах сокуоннаах кэмҥэ куттаммакка бултатара үһү. НКВД-лар «тоҕо биир да киһи хоргуйбата” — диэн тутан хаайа сылдьыбыттар үһү. Сэрии кэнниттэн хотуурунан биир га сири биир күҥҥэ охсоро дииллэр”.
Александра Самсоновна Бочкарева-Иннокентьева – Сууралдьыма, Россия худуоһунньуктарын Союһун чилиэнэ: «Чаппаай Миитэрэй ыраас хааннаах, сыыдам сырыылаах, кэлбит-барбыт киһи киэнэ кэрэмэһэ этэ, майгылаах бастыҥа, күн аһыныгас санаалаах дьиҥнээх саха киһитэ этэ. Ону таһынан сүүрүүк, атаҕар кыанар киһи. Мин дьонум ытыктыыллара, күндү ыалдьыт этэ».
Слепцов Александр Тимофеевич
“Баайаҕа” кинигэтигэр сурулларынан табаарыстыбалары тэрийсибит, 1931-1937 сылларга 13 хаһаайыстыбалаах “Кыһыл Кутаама» табаарыстыбаны салайбыт. 1940-1943 сылларга 1-Игидэй нэһилиэгин солбуйар бэрэссэдээтэлэ уонна бэрэссэдээтэлэ.
Неустроева Александра Андреевна-Боттос Суурата 2020 сылга кэпсээниттэн: «Мин сэрии саҕана иккискэ үөрэнэрим. Билигин Кутаамалар үһүө хааллыбыт. Тообукалар олохтоох Кутаамалар, Чомполообукка олорбуттара. Слепцов Александр Тимофеевич “Кутаама” колхоз бэрэссэдээтэлэ этэ, онтон сэрии кэмигэр сэбиэттии Баайаҕаҕа киллэрбиттэрэ. Кэлин “Стаханов” колхозка быстах кэмҥэ бэрэссэдээтэллээбитэ. Сэрии сылларыгар Баайаҕаҕа үлэлээбитэ. Үчүгэй үлэһит дииллэрэ, дьон ытыктыыр этэ. Өксөө сэбиэт диэн ааттыыллар этэ. Бастакы кэргэнэ Прасковья, иккис кэргэнэ өлбүтэ, үһүс кэргэнэ Өлөксөөһө. Ийэтэ аҕата ааттаах дьоннор этэ. Кэлбити барбыты барыларын аһаталлара. Онтон кэлин мин биирдэ эмит лэппиэскэ таһааран оҕолорго Сашаҕа (мин хос эһэм) уонна Валяҕа бэрсэрбин өлүөр диэри бэркэ саныыра. Хомсомуоллар наһаа түмсэллэрэ, элбэҕи кэпсэтэллэрэ.
Өксөө үлэлиир кэмигэр 16 м. усталаах, 12 м. туоралаах мунньахтыыр саалалаах, ларек хостоох, үлэһиттэр олорор кухнялаах, бырабылыанньа дьиэ тутуллан 1936 с. үлэҕэ киирбитэ. Ол бырабылыанньа дьиэ кэлин 60-с сылларга Томторго көһөрүллэн, бастаан детсад дьиэтэ, онтон өссө көһөрүллэн гараж мастерскойа буолан турар. 1937 с. 16 м. усталаах, 8 м. туоралаах улахан типовой ыскылаат уонна дириҥ боппуолдьалаах ампаар тутулланнар 1938 с. Дедюкина Парасковья Ильинична бэрэссэдээтэллиир кэмигэр ситэриллибиттэрэ.
Онон Өксөө үлэлээбит кэмигэр колхоз сүөһүтэ холбонон, ситэн, улахан тутуулар ыытылланнар, колхоз олоҕун бигэтик булбута.
Өксөө ааттаах сааһыт, ууһут, мас ууһун бэрдэ этэ дииллэрэ. Кэригигэ сэрии саҕана Саллааттыын 36 андыны өлөрбүттэрэ биллэр. Ордук тапсан Дьэһиэлэп Бүөтүрдүүн кыттыһаллара».
Кыыһа Слепцова Декабрина Александровна: “Доруобуйатынан сэриигэ барбатах, түбүркүлүөстээх быһылаах, сэбиэт бэрэссэдээтэллээбитэ, 1954 с. Уолба Баайаҕа икки ардыгар быһа суолга Соҕуруу Лампаҕа ууга түһэн өлбүтүн туһунан кэпсииллэр. Бултаан-алтаан, кустаан, балыктаан колхоһун дьонун аһатара. Ол сылдьан өлбүт диэн кэпсииллэрэ”.
Сиэнэ Мандарова Клара Васильевна: “Детсад ампаарыгар көстүбүт докумуоннартан элбэх докумуон көстүбүтэ. Онно 12 лиистээх тэтэрээккэ Кутаамалары хозяйственнай кинигэ курдук оҥорон ыалларынан таблицаҕа киллэрбитэ баара, наһаа үчүгэй буочарынан суруллубут этэ. Ол биһиги эһэбит сэкэрэтээрдии сылдьан оҥорбут докумуоннара этэ. 1942 с докумуоннар быһылаах этэ”.
Түгэх эһэм чахчы үлэлээбитин туоһулуур докумуону Тааттатааҕы архыыптан буллум. Ол кини автобиографията буолар.
Слепцов Александр Тимофеевич – Өксөө Сэбиэт
Өксөө Кутаама колхозка алта сыл 1932-1938 сс. бэрэссэдээтэллээбитэ. Кини иннинэ икки сыл Т.Я. Неустроев бэрэссэдээтэллиир кэмигэр колхоз бастакы тэриллибитэ буолан ынах, сылгы сүөһүлэри хомуйуу саҕаламмыт буоллаҕына, Өксөө кэмигэр хомуллуохтаах сүөһү хомуллан, колхоз олоҕун бигэтик булбута.
Бастакы уопсай хотон Уус Томторугар Дьэһиэл дьиэтин анныгар тутуллубут буоллаҕына, Өксөө кэмигэр Үрүйэҕэ улахан кыстык хотон, Үөр ыйаабыкка сайылык титиик, онтон Куруҥхаайыга кыстык хотон, титиик уонна биэ ыыр хааччах тиэрбэс дал, титиик Куруҥхаайыга тутуллубуттара.
Ордук элбэх сүөһүнү Муттугуга олохтоох 100-кэ сүөһүлээх Луковцев Степан Никитич – Хоочуй оҕонньору кулаах оҥороннор, бэйэтин куоракка киллэрэн хаайан, уолун Баһылайы оскуолаттан уһулан, сүөһүлэрин Стаханов уонна Кутаама колхозтар аҥаардаспыттара. Оҕонньору хаайыыттан сотору таһаарбыттара, эмээхсинэ Сусанна Баайаҕа балыыһатыгар таҥас сууйааччынан үлэлии киирбитэ, Баһылайдаах Арсен Кутаама колхоз үлэһиттэрэ буолбуттара.
Өксөө үлэлиир кэмигэр 16 м. усталаах, 12 м. туоралаах мунньахтыыр саалалаах, ларек хостоох, үлэһиттэр олорор кухнялаах, бырабылыанньа дьиэ тутуллан 1936 с. үлэҕэ киирбитэ. Ол бырабылыанньа дьиэ кэлин 60-с сылларга Томторго көһөрүллэн, бастаан детсад дьиэтэ, онтон өссө көһөрүллэн гараж мастерскойа буолан турар. 1937 с. 16 м. усталаах, 8 м. туоралаах улахан типовой ыскылаат уонна дириҥ боппуолдьалаах ампаар тутулланнар 1938 с. Дедюкина Парасковья Ильинична бэрэссэдээтэллиир кэмигэр ситэриллибиттэрэ.
Онон Өксөө үлэлээбит кэмигэр колхоз сүөһүтэ холбонон, ситэн, улахан тутуулар ыытылланнар, колхоз олоҕун бигэтик булбута.
Ити эттэххэ дөбөҥүн иһин толоруута, олоххо киириитэ үгүс кэпсэтиинэн, араас тыллары истэн дьиҥ сыранан олоххо киллэриллибитэ өйдөнөр. Тоҕо диэтэххэ хайа ыал үйэлэр тухары иитиллэн кэлбит сүөһүлэрин буор босхо биэрэргэ сөбүлэһэ охсуохтарай? Син биир босхо былдьыыллар диэннэр арыый элбэх сүөһүлээхтэр сүөһүлэрин ыһа сатааһыннара, пһпры элбэх идэһэлэнии, кэлэн былдьыахтарын, кур оҕустарын эт тоҥоругар тиийбэккэ өлөрүүлэрэ ыал аайы баар суол эбитэ үһү.
Ол кэмҥэ үөһэ салалталартан, бачча сүөһүтэ ыаллартан уопсайга хомуйуу диэн дьаһал кэлэрэ үһү, дьэ ону толороору нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ колхозтарга тахсан биирдиилээн ыалларынан хотоннорунан кэрийэн, кыстатан туруорар сүөһүлэрин комиссия тэрийэн ааҕан, төһө сүөһүлээхтэрин көрөн, эн бу сүөһүгүн сыл таһаараат аны саас колхозка биэрэҕин диэн бэлиэтээн, суруйан бараллара үһү. Ол этии туолуохтаах, барыахтаах сүөһү өллөҕүнэ ол ыал атын сүөһүтүн толуйан биэрэрэ. Оттон биэрбэтэх киһи кылаас өстөөҕө аатыран сууттаныаҕа диэн кытаанах ирдэбил турара үһү.
Онон Өксөө ити үөһэттэн ыйыылар төһө кытаанахтарын билбит, буспут-хаппыт салайааччы буолар, ол иһин үрдэтэн нэһилиэк советын бэрэссэдээтэлинэн талбыттара.
Өксөө ааттаах сааһыт, ууһут, мас ууһун бэрдэ этэ дииллэрэ. Кэригигэ сэрии саҕана Саллааттыын 36 андыны өлөрбүттэрэ биллэр. Ордук тапсан Дьэһиэлэп Бүөтүрдүүн кыттыһаллара.
Өксөө илиитэ хаһан да иллэҥ буолбат, ону-маны кыһа оҥоро сылдьар ааттаах мас ууһа. Ол курдук оннооҕор дугдаҕа сытан үтүмэннээх анды төбөтүн кыһара, түксү сынньана түһүөххүн, саппаас төбө олус элбээтэ диэтэхтэринэ, илиим иллэҥ буоллаҕына тэһийбэппин, маннык кыһа олордохпуна ордук сынньанабын дии-дии кэпсэтэ-кэпсэтэ илиитэ кыһа олорор буолара үһү. Кэлин 1959 с. Дьэһиэл Өксөө барахсан өлбүтэ ыраатта да, кыспыт төбөлөрө бу туһалыы сырыттахтара диэн Кэригигэ сытан кэпсиирэ. Кус мончуугун адьас тыыннаах курдук оҥороро, сорох аһаары ньыхайан эрэр, сорох харабыллаан моонньо уһаан олорор гына оҥортоон аспыта, долгун хамсаттаҕына тыыннаах кустар курдук көстөллөрө үһү.
Аҕата Тообука Түмэппийэ диэн ааттаах бэрэстээк ууһа эбитэ үһү. Өксөө да, Мэхээлэ да иккиэн дэгиттэр уустар этилэрэ. Мас холбукалары, араамалары, остуоллары, олоппостору олус бэркэ оҥороллоро дииллэрэ оҕонньоттор. Төһө да салайар үлэһит буолан араас мунньахтарга сылдьыбытын Өксөө быыс булан ону-маны оҥорбута баар буолара үһү.
Алексан Слепцов сайын муҥхалыылларыгар, муҥха маска иҥиннэҕинэ харбаан киирэн, сороҕор умсан араарара. Кус оҕолорун бултуулларыгар, хайа да улахан күөллэр арыы куталарыгар куоппут кустары харбаан киирэн кытыыга күрэтэрэ.
Ууһут киһи ууттан өлөр диэн саха өһүн хоһоонугар этиллэринии, эмиэ оннук кустаан Соҕуруу Лампаҕа Далыччы күөлүгэр, кус оҕолорун арыы куталарыттан күрэтэн таһаартыы сылдьан, ууга түһэн өлбүтэ. Ити 1952 с. сайын этэ.
1941-1945 сылларга буолбут Аҕа Дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы сэриигэ кыттыбыт уонна тыылга үлэлээбит эһээлэрбит өҥөлөрүнэн, дьулуурдарынан, дьаныардарынан кэлбитэ. Кинилэр ааттарын умнубаппыт, хорсун быһыыларынан киэн туттабыт. Бүгүн дойдуга бэриниилээх буолууга, дьон туһугар олоҕу олорууга өбүгэлэрбит олохторо холобур буолар.
Бүгүн буола турар анал байыаннай дьайыыга мин аҕам, таайым, таай эһэм улахан уола кытталлар.
Россия Президенэ В.В. Путин: «…участники специальной военной операции своим героизмом и преданностью Родине продолжают дело своих отцов, дедов и прадедов, которые также были патриотами своей страны. Они на поле боя отстаивают суверенитет и безопасность России. Личным примером беззаветного служения Отечеству они с честью продолжают ратные традиции патриотизма своих отцов, дедов и прадедов. Такими отцами, мужьями искренне гордятся родные семьи и все мы», – диэн этиитэ элбэҕи толкуйдатар.
Игорь ФЕДОРОВ, VI «Б» кылаас,
А.Е. Мординов аатынан Тааттатааҕы лицей