Саха норуодунай суруйааччыта Василий Егорович Васильев-Харысхал төрөөбүтэ 75 сылыгар аналлаах декада бастакы тэрээһинэ — өрөспүүбүлүкэ таһымнаах научнай-практическай конференция “Айыы Кыһата” национальнай гимназияҕа сэтинньи 2 күнүгэр ыытылынна. Манна 22 улуустан уонна Дьокуускай куораттан барыта 123 киһи кыттыыны ылла. Конференция арыллыыта дириҥ ис хоһоонноохтук ааста. Тэрийээччилэртэн биирдэстэрэ, П.А. Ойуунускай аатынан литература түмэлин дириэктэрэ Р.Н. Каженкин арыллыыны сэргэх кэпсэтии быһыытынан иилээн-саҕалаан ыытта. Мустубут ыалдьыттар, Харысхал үөлээннээхтэрэ, бииргэ айбыт-туппут дьоно, биир дойдулаахтара кини олоҕун араас өттүттэн сырдаттылар.
Киирии тылы Россия үтүөлээх учуутала, национальнай гимназия дириэктэрэ Лидия Петровна Шамаева эттэ:
— В.Е. Васильев – Харысхал уола Кузьма 1980-с сыллардаахха 26-с оскуолаҕа миэхэ үөрэммитэ. Кини сиэнэ биһиги оскуолабытын бүтэрбитэ. Василий Егорович сүрдээх сайаҕас, турбут-олорбут киһи этэ. Оҕотугар даҕаны, оскуолаҕа даҕаны ис дууһатынан ыалдьара. Галина Васильевна — биһиги туох баар учебнай-методическай литературабытын, учебниктары, пособиелары барытын көрөн дьаһайар ытыктабыллаах киһибит. Бу дьиэ кэргэн сүрдээх сырдык, сайаҕас сылаас холумтаннаахтар. Кэлин элбэх пьесаны суруйан, чинчийэн, төрөөбүт норуотун историятын үөрэтэн, норуотугар сүрдээх үчүгэй бэлэх хаалларда. Биһиги сүрдээх улахан махталлаахпыт. Уонна дьиктитэ диэн, Айыы Кыһата тэриллиэҕиттэн Амма кытылын Даайа Амматыттан саҕалаан сыл аайы, бастаан Кыталык Уйбааны кытта, сатыы хаамар этибит. Күн аайы 20 км кыччаабыта 15 км, сороҕор 30 км атахпыт элэйиэр диэри кытылынан төттөрү-таары сайын айыы Аммаҕа сылдьар этибит. Аммаҕа биирдэ сырыттыҥ даҕаны оннук абылыыр күүстээх. Оннук кэрэ айылҕалаах сиргэ чахчы даҕаны бу маннык суруйааччылар үөскүүр кэрэ түөлбэлэрэ диэн олох эрэллээхпит. Бу курдук патриот дьон баар буоланнар биһиги сахабыт омуга үүнэр-сайдар, кэлэр кэскиллээхпит.
Баһылай Харысхал аата Саха тыйаатырыгар көмүс буукубанан сурулларыгар сыраласпыт дьоннортон биирдэстэрэ Анатолий Павлович Николаев 2021 сыллаахха тахсыбыт “Ааспыт кэм аартыктарынан” кинигэҕэ тохтоон ааста:
— Баһылай — сахаларга таҥара биэрбит киһитэ. Тоҕо диэтэххэ Баһылай курдук сарсыҥҥыбытыгар анаан олус элбэҕи оҥорбут киһи сахаларга биһиэхэ ахсааннаах.
Бу күннэргэ Харысхал туһунан элбэх саҥа санаалар үөскүүллэрэ буолуо. Бу кинигэ 2000 эрэ тираһынан таҕыста. Бу мустуу түмүгүнэн бу кинигэни өссө 5000 экземпляр бэчээттэтиэххэ наада. Ол — биһиги кыайыыбыт буолуо этэ. Бу кинигэ биһиэхэ сахаларга өссө тиийэ илик. Баһылай биир үчүгэйэ диэн, кини биһиги сарсыҥҥыбыт туһунан наһаа элбэх ыйытыы бэлиэтин туруорбут киһи. Барыы-кэлии кэмнэригэр, саҕалааһын буолбутугар Михаил Ефимович Николаев наһаа сүрэҕэр-быарыгар чугастык ылыммыта. Чуолаан эмиграция туһунан боппуруоһу. Ол иһин Баһылайы бэйэтигэр ыҥыра сылдьыбыта. Онно улахан кэпсэтии буолбут этэ. Харысхал миэхэ кэлэн наһаа үөрэн кэпсээбитэ. Михаил Ефимович олох оһуобай киһи эбит диэн. Мин баҕарбыт баҕам туолан эрэр диэн наһаа үөрэн-көтөн кэлбитэ. Ол гынан баран ол комитет дуу, департамент дуу арыллыбатаҕа. Онтон бу кинигэтин таһаарбыта. Бу кинигэтин таһаараары кэнники Баһылай наһаа ыксыыр этэ. Чэй иһэ кэллэҕинэ куруук ыксыыр. Уонна суруйан бүтэрэн баран, ол түүн өлөөхтүүр. Онон бу кинигэ тула кэпсэтии буолуон наада. Бу кинигэ тула туох эрэ санаалар үөскүөхтэрин наада. Тоҕо диэтэххэ, Харысхал биһиги куттанан сибигинэһэн кэпсэтэр темабыт аанын астаҕа дии. Кыралыын улаханныын Манньыаттаах уолун туһунан истэллэр, ол гынан баран ону улаханнык саҥарар табыллыбат этэ. Ону аһаҕастык улаханнык саҥарбыт, саҥарарын ааһан дьоҥҥо бастакынан таһаарбыт — Харысхал. Эмиграция туһунан, тумаҥҥа симэлийбиттэр, сиик буолан сүппүттэр туһунан. Онон, Харысхал — сахаларга таҥара биэрбит киһитэ.
Бу күн Саха обкомун уурааҕынан төрүттэммитэ 99 сыла буолбут “Чолбон” сурунаал бас эрэдээктэрэ, кыраайы үөрэтээччи, поэт, публицист, суруналыыс Г.Г. Андросов Харысхал сурунаалга үлэтин сырдатта:
— Баһылай Егорович биһиги сурунаалбытыгар 5 сыл үлэлээбитэ. Бу кэмҥэ сурунаалга икки улахан түгэн буолар, ол курдук 1990 сыллаахха П.П. Никитин “Хотугу сулус” сурунаалга “Чолбон” диэн төрүт аатын иҥэрэр. Онно Василий Егорович редакция биир чаҕылхай үлэһитин быһыытынан туруорсубута, эппитэ-тыыммыта хайаан да баар буолуохтаах. Кини биир сөргүтүспүт дьыалата “Чолбон” сурунаал аатын төнүннэриигэ буолуохтаах дии саныыбын. Манна үлэлии сылдьан, төрөөбүт Амматыттан тирэҕирэн, Саха АССР үрдүкү үлэтигэр депутат быһыытынан талыллан республикабыт саҥа мөссүөннэнэр, саҥа сэбэрэлэнэр улахан уларыйыылар кэмнэригэр конституция, суверенитет үөскүүрүгэр бэйэтин кырата суох кылаатын киллэрбитэ. Кини олоҕор уларыйыы, саҥа хардыы оҥоһуллар кэмигэр биһиги сурунаалбытыгар публицистика уонна очерк отделын редакторынан үлэлээн ааспыта. Биһиги 100 сыллаах историябыт биир дьоһун суолталаах сорҕотун быһыытынан сурунаалбыт историятыгар аата кыһыл көмүс буукубанан суруллуоҕа. Биһиги сурунаалбыт киэн туттуута — бастакы редактор Алампа Софронов аатынан бастакы бириэмийэни — иккитэ субуруччу Баһылай Егорович ылан турар. Онон сурунаал историятыгар бастыҥ ааптар быһыытынан эмиэ киирэ сылдьар. “Уолаттар, миигин тиэтэтэн иһиҥ, кымньыылаан иһиҥ, оччоҕо өссө суруйан иһиэм”, — диир этэ. Бүгүҥҥү конференцияҕа кини айар үлэтэ, общественнай, сырдатааччы быһыытынан үлэтэ барыта эриэ-дэхситик сырдатылыннын, кэнчээри ыччакка хааллын. Айар күрэскэ кыттыбыт бастыҥ үлэлэри “Чолбон” сурунаалга таһаарарга мэктиэ тылы биэрэбин.
Амма улууһун, Соморсун, Мээндиги нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо, СӨ физическэй култууратын үтүөлээх үлэһитэ, сэрии сылын оҕото, кыраайы үөрэтээччи Михаил Алексеев өр сыл муспут баай матырыйаалын аҕалан билиһиннэрдэ. Оҕолорго анаан Василий Егорович туһунан кэпсээтэ:
— Василий Егоровичтыын биһиги 2000 сылтан билсэр, истиҥник санаһар этибит. Суруйарын мэһэйдиэм диэн мээнэ сылдьыбат буола сатыыбын, оттон кини буоллаҕына мин убайбар хайаан да сылдьан барар санаалаахпын диэн, миэхэ мэлдьитин сылдьара уонна табаарыстарын, кыраайы үөрэтээччилэри аҕалара. История чахчыларын чопчулаһара, сэдэх материаллары аҕалара. Мээндиги ытык сирдэригэр анал бэлиэлэри туруортаабыппыт. Саха сирин биир чаҕылхай ыччата Харысхал барахсан норуотун туһугар үлэлээн-хамсаан махталлаах дьайыылары оҥорон барбыта. 1895 с соморсуннар перепистарыгар Айанньыт диэн өбүгэбит сурулла сылдьар. Бу өбүгэбит аатын бырааппар Харысхалга сыһыара саныыбыт, тоҕо диэтэххэ Харысхал бэйэтин модун санаатыгар уйдаран Кытай, Америка, Австралия уонна сойуус архыыптарынан биһиэхэ хаһан даҕаны хатыламмат үлэни хаалларбыта кинигэ буолан тахсыбытыттан үөрэбин.
Конференцияҕа Саха өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотекатын кыраайы үөрэтэр салаатын сүрүннүүр библиотекара Виктория Ильина Харысхал айар үлэтин, олоҕун сиһилии арыйар киэҥ ис хоһоонноох быыстапка туруорда. Быыстапка туһунан бу курдук билиһиннэрдэ: “Василий Егорович айымньылара “Аммаҕа саас этэ” диэн айымньытыттан саҕалаан, биһиги баай фондабытыгар барыта баар. Саха ытык-мааны дьонун олоҕун кырдьыктаахтык арыйбыт “Ааспыт кэм аартыктарынан “ диэн эмиграннар тустарынан улахан үлэтин документальнай арамаан киэбинэн суруйбут. Кыраайы үөрэтиигэ, историяны сөргүтүүгэ улахан краеведпыт буоларын быһыытынан Саха сиригэр, Россия да таһынан сылдьан, биһиги биллиилээх дьоммут олорон ааспыт сирдэрин үөрэтэн, ол туһунан тэттик кинигэлэри суруйбута баар. “Хотугу сулус”, кэлин “Чолбон”, “Полярная звезда” сурунаалларга бэчээттэммит уус-уран айымньылара бааллар. Айымньыларын Альбина Борисова, Аита Шапошникова нууччалыы тылбаастаабыттара. Тыва тылынан эмиэ тылбаастаммыта электроннай библиотекабытыгар баар. Драматург быһыытынан “Антология Саха театра” үс томнаах улахан кинигэҕэ тахсыбыта. Манна спектакыллара хас сыллаахха тахсыбыттара хронологиянан бэриллэр, ханнык артыыстар оонньообуттара суруллар. Ону таһынан элбэх кинигэҕэ киирии тылы суруйбута биллэр. “Писатели Якутии” диэн библиограф В.Н. Павлова оҥорбут справочнигар суруйааччы быһыытынан киирэ сылдьар. “Избранные народом” диэн таһаарыыга депутат быһыытынан сырдатыллар”.
Конференцияҕа анаан, Харысхал хаартыскаларынан уонна цитаталарынан таҥыллан оҥоһуллубут халандаарга Василий Егорович “Сыал улахан уонна кылбачыгас буолуохтаах” диэн этиитин ох тыл оҥостон конференция саҕаланна. Дьүүлүүр сүбэ киирбит үлэлэр үрдүк таһымнарын, уратылаахтарын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Секциялар түмүктэринэн кыайыылаахтар быһаарылыннылар, ону таһынан “Муҥутуур кыайыылаах” диэн анал бэлиэ олохтонно. Бу бэлиэни ылбыт ХИФУ ХИНТуоКҮ устудьуона Алексей Борисов “Баһылай Харысхал – документалист суруйааччы” диэн үлэтин туһунан санаатын үллэһиннэ:
“Харысхал айар үлэтиттэн чуолаан историческай, документальнай айымньыларын ырыппыппыт. Уопсайа 8 айымньы: 7 пьеса, биир роман. Саха бастакы көлүөнэ интеллигенциятын туһунан пьесалар, документальнай роман — Харысхал айар үлэтин ураты өрүтэ, саха литературатыгар саҥа, сонун сүүрээн, новаторство буолар диэн. Харысхалы суруйааччы быһыытынан өйдүүргэ, арыйарга инники айар үлэтин ырыппыппыт. Кини саха бастакы көлүөнэ интеллигенциятын бэрэстэбиитэллэрин олохторун чинчийэн, ырытан, уус-уран уобарас оҥорон саха ааҕааччытыгар, көрөөччүтүгэр төнүннэрбит үтүөлээх. Ити — кини суруйааччы быһыытынан новаторствота. Суруйааччы историческай хабааннаах документальнай айымньыларын наука, литературоведение предметин быһыытынан чинчийии аҕыйаҕынан, анаан-минээн туспа ырытыыны, дириҥ хорутуулаах чинчийиини эрэйэр. Чинчийэр үлэм салайааччыта филология билимин доктора, саха литературатын кафедратын сэбиэдиссэйэ Валентина Григорьевна Семенова”.
Бу курдук, саха норуодунай суруйааччыта Баһылай Харысхал аатынан бастакы научнай-практическай конференция элбэх киһини үмүрү тардан таһаарыылаахтык ааста.
Антон Спиридонов, Дамир Стручков “Айыы Кыһата” национальнай гимназия 8 а кылааһын үөрэнээччилэрэ, Дьокуускай