“Кэскил” медиа оскуола юнкорын быһыытынан бастакы командировкам муус устар 3-4 күннэригэр Кэбээйи улууһун Сииттэ нэһилиэгэр буолан ааста.
Командировкам сүрүн сыала – Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Чурапчы оройуонун холкуостарын күүс өттүнэн хоту көһөрүү историятын кытта ыкса билсиһии, олохтоохтору кытта көрсүһүү, бу тиэмэҕэ билиибин-көрүүбүн хаҥатыы.
Эһэм Андрей Васильевич Гоголев хоту көһөрүүллүүгэ түбэһэн, Булуҥ улууһугар сылдьыбыта. Онон бу тиэмэ мин дьиэ кэргэммин кытта ыкса ситимнээх буолан, бастакы командировкабар олус эппиэтинэстээхтик сыһыаннаспытым.
НОРУОТ ТРАГЕДИЯТА
Сииттэҕэ айанныам иннинэ Чурапчы улууһун бэтэрээннэрин сэбиэтин салайааччытын Мотрена Николаевна Матвееваны көрсөн кэпсэппитим. Мотрена Николаевна кэпсээбитин курдук, биһиги улууспутуттан 5318 киһи көһөрүллүүгэ түбэһэн барбытыттан 3 тыһыынча кэриҥэ киһи тоҥон, мунан, аччыктаан тыыннара быстыбыт. 1942 сыллаахха күһүн хомуналларыгар үс эрэ хонук биэрэннэр, Аллараа Бэстээххэ аҕалтаабыттар. Өлүөнэ өрүс кытылыгар аһаҕас халлаан анныгар 20-чэ хонук устата олорон, айанныыр баржаларын кэтэспиттэр. Күһүҥҥү тымныыга өлүү-сүтүү Бэстээхтэн саҕаламмыт. Чугас дьоннорун сэрии толоонугар атаарбыт Чурапчы дьонугар күүс өттүнэн хоту көһөрүү эрэйин-муҥун икки бүк улаатыннарбыт.
Маннык ыарахан түгэҥҥэ дойдутун дьонугар үтүө сыһыанын анаабыт киһинэн сахалартан бастакы историческай наука доктора аатын ылбыт саха саарыннарыттан биирдэстэрэ Георгий Прокопьевич Башарин буолар. Ийэтэ, аҕата, чугас дьоно суох тулаайах хаалбыт 34 оҕону күүс өттүнэн көһөрүүттэн, өлүүттэн-сүтүүттэн быыһаабыт. Аллараа Бэстээххэ аһаҕас халлаан анныгар өрүс кытылыгар баржаны кэтэһэн сору-муҥу көрө олорор 34 тулаайах оҕону хомуйталаан, Дьокуускайга оҕо дьиэтигэр аҕалан туттарбыт. Георгий Прокопьевич Башарин күүс өттүнэн көһөрүүттэн быыһаабыт оҕолоро үтүө дьон буолан, оҕо-уруу төрөтөн дьоһун олоҕу олорон ааспыттар. Биир дойдулаахпыт, профессор, саха саарына Георгий Прокопьевич Башарин бу алдьархайдаах түгэҥҥэ дойдутун, норуотун иннигэр оҥорбут үтүө быһыыта, кыһамньылаах сыһыана бүтүн норуот инники кэскилин кытта ситимнээх буолбута.
– Чурапчы оройуонун күүс өттүнэн хоту көһөрүү биһиги норуоппут улахан трагедията буолар. Үс улууһунан көһөрүллүбүттэрэ – Кэбээйи, Эдьигээн, Булун. Сыала-соруга диэн сэрии кэмигэр фрону балыгынан хааччыйыы. Чурапчы оройуонун хоту көһөрөр туһунан 213 №-дээх уураах өрүскэ, муораҕа балыктыыр диэн тугун билбэтэх Чурапчы дьонугар ыар охсууну оҥорбута. 5318 киһи көһөрүллүүгэ түбэһэн барбытыттан 2 тыһыынчаттан эрэ тахса киһи дойдутугар эргиллибитэ. Сэттэ нэһилиэк букатын эстибитэ. Төлөй нэһилиэгэ бүтүннүү эстэн, саҥаттан кэриэтэ атаҕар туран, нэһилиэк буолбута 30-ча сыл буолла. Бахсы нэһилиэгэ 400-кэ киһилээх нэһилиэк буолан олорор. Мэлдьэхси, Кындал кыайан нэһилиэк буолбакка, билигин аҕыйах ыаллаах учаастак эрэ буолан олороллор.
Билигин биһиги улууспутугар Чурапчы көһөрүллүүтүн 62 кыттыылааҕа олорор, онтон өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 120 киһи баар, – диэн кэпсээбитэ Чурапчы улууһун бэтэрээннэрин сэбиэтин салайааччыта Мотрена Николаевна Матвеева.
Биһиги улууспутугар көһөрүллүү сиэртибэтэ буолбут дьоммутун умнубаппыт. Куруук ахтан-санаан ааһабыт, оскуолабытыгар үөрэтэбит. Сыл аайы балаҕан ыйын 19 күнүгэр – Кутурҕан күнэ бэлиэтэнэр.
Мотрена Николаевна Сииттэ нэһилиэгэр Чурапчы көһөрүллүүтүн туһунан кэпсиир икки кинигэни анаан ыыппытын оскуола уонна олохтоох бибилэтиэкэлэргэ туттардым.
СИИТТЭҔЭ АЙАН
Биһиги Сииттэҕэ айаммыт муус устар 3 күнүгэр саҕаламмыта. Чурапчыттан Сииттэҕэ диэри айаннаан тиийэрбэр Өлүөнэ өрүһү иккитэ туораатым. Айанныыр күммүтүгэр инчэҕэй хаар, тыал, ардах кытта түспүтэ. Нам улууһун бүтэһик нэһилиэгиттэн – Түбэттэн Кэбээйи сирэ-уота саҕаланар. Өлүөнэ өрүһү туораан, Сииттэҕэ тиийэҕин. Эбэҕэ киирээппитин кытта былыт барыта үрэллэн, халлаан арыллан, күн бөҕөтө буола түстэ. Бу иннинэ улахан тибии, буурҕа түспүт. Суол оҥорооччулар хата, айаны-сырыыны тохтоппот курдук кэмигэр ыраастаан, киэҥ-куоҥ гына астаран иһэллэр эбит. Онон өрүс суола көнө бөҕөтө. Эбэ ортотугар суол икки аҥы арахсар – Сангаарга, Батамайга уонна Сииттэҕэ барар суоллар.
Өлүөнэ өрүһү туораан, Сииттэлиир суолга таҕыстыбыт. Эбэттэн тахсан баран, Сииттэҕэ диэри 20-30-ча мүн. курдук айанныыр эбиккин. Аара баран иһэн Арыылаахха Чурапчы дьонун аҕалан сүөкээбит сирдэригэр өйдөбүнньүк бэлиэ турарын көрөн аастыбыт. Эргэ Тоҕойго эмиэ өйдөбүнньүк бэлиэ баар. 2021 сыллаахха буолбут ойуур баһаара Сииттэ кэрэ айылҕатын улаханнык алдьаппыт. Харааран-бороорон турарын көрөр олус хомолтолоох.
Сииттэҕэ киирэр аартыкка олус тупсаҕай гына оҥоһуллубут “Сииттэ” диэн суруктаах, сэргэлээх, аттыгар балаҕан моһуоннаах олорон сынньанан ааһар сирдээх. Ити курдук Дьокуускайтан 5-6 чаас айаннаан Сииттэҕэ кэллибит.
2025 – КЭБЭЭЙИ УЛУУҺУГАР ДОЙДУГА БЭРИНИИЛЭЭХ БУОЛУУ СЫЛА
Биһигини В.Е. Колмогоров аатынан орто оскуолаҕа көрүстүлэр. Айан дьонун итии астаах остуолга олордон чэйдэттилэр. Ол кэнниттэн кэлбит ыалдьыттары көрсөр үөрүүлээх тэрээһин буолла. Туох сыаллаах-соруктаах кэлбиппитин кэпсээтибит. Оҕолор оскуола историятын кэпсиир литературнай дьүһүйүүнү ааҕан иһитиннэрдилэр. Салгыы оскуола устун экскурсиялаатыбыт. Сииттэ орто оскуолатыгар 60-тан тахса оҕо үөрэнэр. 2015 сыллаахха икки этээстээх саҥа таас оскуола тутуллан үлэҕэ киирбит.
Чурапчы көһөрүллүүтүгэр аналлаах быыстапканы көрдүбүт. География учуутала, кыраайы үөрэтээччи Анна Лазаревна Сивцева барытын сиһилии кэпсээтэ, көрдөрдө. Сииттэ оскуолатын юнкордарын Виолетта Сергееваны, Ньургун Сивцевы кытта биир хамаанда буолан үлэлээтибит.
Оскуола дириэктэрэ Андрей Викторович Новгородов Сииттэ сириттэн төрүттээх. Оскуоланы бүтэрэн, үрдүк үөрэххэ үөрэнэн, үлэһит буолан, ситэн-хотон баран, киин сиртэн дойдутугар төннөн кэлэн үлэлээбитэ бэһис сыла буолбут.
Кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрэ дойдутугар туһалаах, көмөлөөх үлэһит киһи буолар гына улаатыннарбыттар. Ханна да сырыттар дойдутун ахтан-санаан талаһар, дойдутугар төннөн кэлэ турар санаа киниэхэ куруук баар эбит. 2025 сыл Кэбээйи улууһугар дойдуга бэриниилээх буолуу сыла.
– Онон оскуолабытыгар дойдуга бэриниилээх буолууга үлэтин хайысхата өссө суолталанан, үлэбитин өссө кэҥэтэн ыытабыт, – диэн кэпсиир Андрей Викторович.
Оскуолаҕа Арассыыйа үөрэтэр бырайыагынан “Точка роста”, ”Цифровая образовательная среда” хайысхалар үлэҕэ киирбиттэр.
1942 сыллаахха Сииттэ нэһилиэгэр күүс өттүнэн көһөрүллэн кэлбит Чурапчы дьонугар Мария Ивановна Колмогорова улахан оруоллаах. Кини 1942-44 сс., 1947-1950 сс. Сииттэ оскуолатыгар учууталлаабыт.
1942 сыл күһүнүгэр Чурапчы оройуонуттан Сииттэҕэ Хоптоҕо нэһилиэгиттэн “Андреев”, Алаҕартан “Ворошилов”, Мэлдьэхситтэн “Кыһыл Сис” уонна Төлөй нэһилиэгиттэн “Төрүт” холкуостар күүс өттүнэн көһөрүллэн кэлэн, алын кылаастаах оскуолаҕа эбии 5-6 кылаастар арыллар буолбуттар. Онон алтынньы ыйга Мария Ивановнаны Сииттэ оскуолатыгар нуучча тылын учууталынан анаабыттар. Чурапчы көһөрүллүүтүн ыар сылларыгар Мария Ивановна сэрии тулаайахтарыгар, дойдуларыттан күүс өттүнэн көһөрүллэн кэлбит оҕолорго иккис ийэлэрин кэриэтэ буолбут.
Дьон ыарахан кэмигэр тугунан да сыаналаммат үтүө сыһыанын анаабыт үтүө учуутал Мария Ивановна Колмогорова төрөөбүтэ 100 сылыгар аналлаах научнай-практическай конференция буолан ааспыт. Ол матырыйаалларын түмэн кинигэ тахсыбыт. Онтон салгыы алын сүһүөх учууталларыгар конференция ыытыллыбыт.
Оскуола дириэктэрэ бэлиэтээн эппитин курдук, дьонугар-сэргэтигэр, дьиэтигэр-уотугар чугас, дойдутун туһугар ис сүрэҕиттэн ыалдьар киэҥ толкуйдаах ыччаты иитэн таһаарыыга оскуола, учуутал улахан оруоллаах. Ол иһин Андрей Викторович профессиональнай стандарка эппиэттиир, оҕо туһугар сүрэҕинэн-быарынан ыалдьар, Мария Ивановна Колмогорова курдук учууталлар элбии туралларыгар баҕарар.
Мин санаабар, онуоха кини бэйэтинэн холобур буолар. Киин сиртэн тыа сиригэр дойдум туһа диэн кэлэн үлэлии сылдьар дириэктэрдээх оскуолаҕа ол кыаллар суол дии санаатым.
ҮТҮӨ СЫҺЫАН ҮТҮӨ ӨЙДӨБҮЛЭ
Чурапчы көһөрүллүүтүн туһунан кэпсиир быыстапкаҕа былыргы иистэнэр массыына баар. Бу иистэнэр массыына оскуола үлэһитэ Евдокия Павловна Лебедева ийэтэ Евдокия Гаврильевна Иванова массыыната. Евдокия Гаврильевна төрөппүттэрэ Гаврил Саввич, Екатерина Васильевна Ивановтар Сииттэҕэ көһөрүллэн кэлбит Чурапчы дьонун дьукаах ылан, ыар сыллары бииргэ атаарбыттар. Чурапчы дьоно Сииттэ үтүө ыалыгар махтанан, иистэнэр массыыналарын бэлэх ууммуттара билигин үтүө өйдөбүл буолан турар.
– Эбэм нэһилиэстибэ быһыытынан бу иистэнэр массыынатын ийэбэр хаалларбыта. Ийэм ону хараҕын харатын курдук харыстаан илдьэ сылдьара, олус күндүтүк саныыра. 1998 сыллаахха ууга барбыппытыгар, уу түһээтин кытта биир бастакынан массыынатын сууйан-тараан, көрөн-истэн үлэлэппитэ. Үтүө өйдөбүл быһыытынан оскуола музейыгар туттарбыта, – диэн кэпсиир Евдокия Павловна Лебедева.
АРЫЫЛААХХА
Сииттэҕэ командировкабыт иккис күнэ, муус устар 4 күнүгэр, Арыылаахха Өйдөбүнньүк бэлиэҕэ айантан саҕаланна. 1942 сыллаахха Чурапчылары аһаҕас халлаан анныгар килэгир кумахха аҕалан сүөкээбиттэр. Арыылаахтан Сииттэҕэ диэри билигин көнө суолунан аҕыйах мүнүүтэ айаннаабытын иһин, урукку кэмҥэ суола-ииһэ суох дойду, үс хонук устата айанныыллар эбит. Арыылаахха дьон бөҕөтө олорорун олохтоох булчуттар көрөннөр тыллаабыттарыгар биирдэ билбиттэр. Кимиэхэ да тугу да биллэрбэккэ, сүүһүнэн ахсааннаах киһини аҕалан кураанах кытылга сүөкээн кэбиспиттэр. Билиҥҥи чахчынан, манна 559 киһи күүс өттүнэн көһөрүллэн кэлбит, кинилэртэн 144 киһи суорума суолламмыт.
2009 сыллаахха Улуу Кыайыы 65 сылын көрсө Сииттэ олохтоохторо Арыылаахха Өйдөбүнньүк бэлиэни туруорбуттар. Өйдөбүнньүк бэлиэ ааптара Роман Игнатьевич Попов. Кини Сииттэ төрүт олохтооҕо. Өр сылларга оскуолаҕа үлэ уруогун учууталынан үлэлээбит.
– Чурапчы оройуонун күүс өттүнэн хоту көһөрүү Саха сирин историятыгар ХХ үйэ хара мэҥэ буолар. Историяттан сүппэт, дириҥ кутурҕаннаах. Биһиги дьоннорбут урут ити туһунан сибигинэһэн кэпсэтэр этилэр. Көһөрүллүү туһунан кэпсэтии тахсаары гыннаҕына, дьоммут кулук-халык, харахтарын кистии тутталларын өйдүүбүн. Дириҥ кутурҕаннаах, алдьархайдаах түбэлтэ буолан ааспыт диэн биһиги, оҕолор, син сэрэйэр этибит. Онтон 90-с сыллартан көһөрүллүү туһунан аһаҕастык кэпсиир, суруйар, үөрэтэр буолбуттарыгар биирдэ билбиппит.
Оскуолаҕа үлэлии сылдьан, бэйэбит сирбитигэр-уоппутугар буолбут норуот трагедиятын туһунан кэпсиир үйэлээҕи оҥорботохпутуна, аҕа көлүөнэ дьоммутугар иэстээх хаалыахпыт диэн санааттан оскуола коллектива бары турунаммыт, “Эрэл” бырайыагы үлэлэтэн саҕалаабыппыт. Нэһилиэкпит баһылыга Александр Спиридонович Сивцев бу бырайыагы өйөөн, Арыылаахха Өйдөбүнньүк бэлиэни туруорбуппут. Ити кэмҥэ олохтоох ааптарбыт Василиса Клементьевна Попова киһи дууһатын кылын таарыйар «Уоскутун, ол сырдык куттары» диэн хоһоону суруйан таһаарбыта. Ол хоһоон тылларыттан строкалары ылан, икки кыталык көтөн иһэрин оҥорбуппут. Күрүөлээн-хаһаалаан биэрбиппит. Төһө кыалларынан бу Өйдөбүнньүк бэлиэ үйэлээх буоларын курдук оҥорбуппут. Кыайыы 65 сылыгар Чурапчы улууһун улахан делегацията кэлэ сылдьыбыта. Сүрдээҕин астыммыттара, уйадыйбыттара, махтаммыттара. Аҕа көлүөнэ иннигэр ытык иэспитин толорбут курдук сананан, дууһалыын чэпчээбиппит, – диэн Роман Игнатьевич Попов киһини долгутар гына кэпсээтэ.
ҮЙЭТИТИИ ҮЛЭТЭ
Арыылаах учаастагар сылдьан баран олохтоох бибилэтиэкэҕэ Чурапчы көһөрүллүүтүн ыччаттарын кытта көрсүһүүгэ сырыттыбыт.
Сииттэ нэһилиэгин баһылыгын солбуйааччыта Петр Петрович Степанов Улуу Кыайыы 80 сылыгар туох үлэ ыытылларын туһунан билиһиннэрдэ.
– Кыайыы 80 сылыгар үлэни ыытарга анал хамыыһыйа тэриллэн, үлэ бара турар. Сииттэҕэ киирэр аартыкка “Сииттэ” диэн суруктаах бэлиэни көрбүккүт буолуо. Ити бу күһүн оҥорбуппут. Оскуола үөрэнээччилэрин ортолоругар бырайыак күрэҕин ыыппыппыт. Анастасия Григорьевна Сидорова салайааччылаах сэттис кылаастар бырайыактарынан ити оҥоһуллубута. Ону таһынан эмиэ оҕолорбут бырайыактарынан Ийэ Скверэ, Тимофей Сметаниҥҥа аналлаах өйдөбүнньүк оҥоһуллубуттара.
Нэһилиэкпит көстөр кэрэ-бэлиэ сирдэригэр оҕолорбутун кытыннаран, ону олоххо киллэриигэ бары бииргэ үлэлиибит. Оҕолорбут оҥорбут үлэлэрин хойут улаатан да баран, өйдүү-саныы, көрө-истэ сылдьыахтара. Бэйэм бастакы идэм учуутал. Нэһилиэк ыытар үлэтигэр сүрүн тирэхпит оскуолабыт буолар. Чурапчы көһөрүллүүтүн үөрэтиигэ, үйэтитиигэ үлэбит оскуолаттан “Эрэл” бырайыактан тирэҕирэн саҕаламмыта. Оскуола коллектива нэһилиэкпитин кытта бииргэ түмсэн үлэлээн, 1942 сыллаахха балаҕан ыйын ортото Чурапчы түөрт холкуоһун дьонун түһэрбит сирдэригэр Арыылаах учаастагар Өйдөбүнньүк бэлиэни 2009 сыллаахха туруорбуппут. Кыайыы 65 сылыгар 2010 сыллаахха Чурапчы улууһуттан улахан делегацията кэлэ сылдьыбыта. Харахтарыттан уу тахсыар диэри долгуйбуттарын көрөммүт, сөпкө өйдөөн, бу Өйдөбүнньүгү бириэмэтигэр оҥорбут эбиппит диэн бэйэбит да долгуйбуппут. Роман Игнатьевич эппитин курдук, санаабыт кытта чэпчээбит курдук буолбута. Сылын аайы хайдах да халлаан буоллун, балаҕан ыйын 19 күнүгэр Арыылаахха наар тахсабыт.
Эдэр дьоҥҥо эһиэхэ биири бэлиэтээн этиэхпин баҕарабын. Кэбээйи өрүстэн тэйиччи турар буолан, дьон өлүүтэ-сүтүүтэ элбэх этэ. Биэрэккэ аһаҕас халлаан анныгар хааллартаан кэбиспиттэр. 20-чэ көстөөх, оччолорго сырыы, сибээс суох кэмигэр бириэмэ бөҕөтүн сүтэрэн, элбэх өлүү-сүтүү тахсыбыта, – диэн баһылык солбуйааччыта Петр Петрович Степанов кэпсээтэ.
Сииттэ нэһилиэгэр 2012 сылтан “Утум” түмсүү айымньылаахтык үлэлиир. Салайааччы Мария Степановна Обутова.
– Биһиги нэһилиэкпитигэр Чурапчыттан төрүттээх дьон элбэхпит. Хас да сыллааҕыта 70-ча киһи диэн аахпыппыт. Билигин 100-ни чугаһаттыбыт. 1942 сыллаахха биһиги нэһилиэкпитигэр быһа холоон 600-кэ киһи күүс өттүнэн көһөрүллэн кэлбитэ. Суола-ииһэ суох сиргэ Арыылаахха аҕалан таах сүөкээбиттэр. Ким да билбэккэ олорбут. Дьон бөҕөтө кутуллан кэлэн олорор сурахтарын истэн, олохтоох сирдэрин булларбыттар. Оччолорго олохтоох нэһилиэнньэ төһө кыах баарынан көһөрүллүү алдьархайыгар түбэспит дьону өйөөн, көмөлөһөн, ыар кэмнэри бииргэ атаарбыттар, – диэн кэпсиир түмсүү салайааччыта Мария Степановна Обутова.
“Утум” түмсүү нэһилиэк туох баар тэрээһиннэригэр барытыгар кыттар. Көһөрүллүү туһунан чинчийэр, үйэтитэр, Чурачы улууһун кытта ситимниир үлэлэри ыытар, матырыйааллары хомуйар.
Хоту көһөрүллүү кыттыылаахтара Мария Семеновна Дьячковская, Александра Ивановна Дьячковская, Мария Харлампьевна Барашкова, Мария Николаевна Макарова, Акулина Ивановна Обутова (Собакина) Сииттэ уолаттарыгар кэргэн тахсан, кийиит буолан, оҕо-уруу төрөтөн, Сииттэттэн силистэнэн-мутуктанан ыал дьон буолбуттар.
ӨКҮЛҮҮС БААХЫЛАТА
Олохтоох бибилэтиэкэҕэ буолбут көрсүһүүгэ Өкүлүүс баахылатын астына амсайдыбыт. Чурапчы көһөрүллүүтүн кыттыылааҕа Өкүлүүс – Акулина Ивановна Обутова (Собакина) билигин биһиги кэккэбитигэр төһө да суоҕун иһин кини баахылатын туһунан Сииттэ дьоно олус үчүгэйдик ахталлар. Акулина Ивановна 1936 сыллаахха Чурапчы оройуонугар Кытаанах нэһилиэгэр төрөөбүт. 5-6 саастаах кырачаан кыыс дьонун кытта көһөрүллүүгэ түбэһэн Булуҥ улууһугар тиийбит. “Сииктээх” холкуоска олорон киһи-хара буолбут.
– Биһиги аҕабытын, Сииттэ киһитин Степан Егорович Обутовы көрсөн, кэргэн тахсыбыт. 10 оҕоломмуттарыттан, икки оҕо эрдэ ыалдьан өлбүт. 8 оҕо бары баарбыт, үлэһит, дьиэлээх-уоттаах дьоммут. Онон Акулина Ивановна элбэх ыччаттардаах, сиэннэрдээх, хос сиэннэрдээх, – диэн кэпсиир кыыһа Мария Степановна Обутова.
Акулина Ивановна нэһилиэк общественнай олоҕор куруук кыттар сүрдээх сэргэх киһи эбит. Асчыт, иистэнньэҥ бөҕөтө эбит.
Сииттэ дьонугар-сэргэтигэр кини Өкүлүүс диэн аатынан биллэр. Баахылатын туппутунан сылдьар олус истиҥ кырдьаҕас эбитэ үһү. Бу көрсүһүүгэ кэлбит дьон барыта остуолга баахыла турарын көрөн “хайа, Өкүлүүс баахылата дии!” диэн үөрэ түспүттэрин мин наһаа соһуйа көрбүтүм. Онтон билбитим, кинилэр бары Өкүлүүс баахылатын амсайбыт дьон эбиттэр. Билигин ийэтин баахылатын кыыһа Валентина Степановна суохтаппат. Тэрээһиннэргэ Өкүлүүс баахылатын астаан ыытар эбит.
– Ийэбит төрүт дойдутуттан илдьэ хаалбыт сылаас өйдөбүлэ баахылата этэ. Баахыла оҥорорун туохтааҕар да ордороро. Оҥорботоҕуна туга эрэ итэҕэс курдук сананара, – диэн кэпсиир кыыһа Мария Степановна Обутова.
СИИТТЭ КИЙИИТТЭРЭ КЭПСИИЛЛЭР
Олохтоох бибилэтиэкэҕэ буолбут көрсүһүүгэ көһөрүллүү кыттыылаахтарын ыччаттара кыттыыны ылбыттара. Татьяна Васильевна Герасимова нэһилиэк участковай балыыһатын медсестрата, үлэ ветерана. Сииттэҕэ кийиит буолан олохсуйан олорбута 40-ча сыл буолан эрэр.
Кини Чурапчы Дириҥиттэн кэлбит. Төрөөбүт сирэ – Мугудай.
– 1987 сыллаахха кийиит буолан кэлбитим. Онтон ыла Сииттэҕэ олоробун. Эбэлээх эһэм Чурапчы көһөрүллүүтүн кыттыылаахтара. Ийэм өттүнэн аҕатын аймахтара Васильевтар диэн улахан дьиэ кэргэн 20-чэ буоланнар манна көһөрүллэн кэлбиттэр. Ийэм оччолорго 14-15 саастаах кыыс Кэбээйи улууһугар Чурапчы оройуонун холкуостарын күүс өттүнэн көһөрүллүү боппуруоһун биир бастакынан көтөхпүт, Хоптоҕоттон көһөрүллэн кэлбит “Андреев” холкуос чилиэнэ Семен Иванович Лавров үөлээннээҕэ эбит. Эһэм оччолорго 50-тан тахсыбыт киһи манна кэлэн балык туустааһыныгар сылдьыбыт. Сүрдээх кыахтаах, туттуулаах-хаптыылаах оҕонньор эбит. Төлөйтөн төрүттээх.
Бобуулаах буолан, көһөрүллүү туһунан кэпсээбэттэрэ. Биирдэ эмит түмсэ түстэхтэринэ, ботур-ботур кэпсэтэллэрин өйдүүбүн. Сииттэҕэ кийиит буолан кэлэн эрэ баран биирдэ үчүгэйдик билбитим. Семен Иванович Лавров үйэтитиигэ элбэх үлэни ыыппыта. Настаа кыыһа эбиккин диэн кэлэ сылдьар этэ, – диэн кэпсиир Татьяна Васильевна Герасимова.
***
Наталья Васильевна Гуляева Сииттэ кийиитэ. Ийэтэ Прасковья Павловна Жиркова Чурапчы Мугудайыттан төрүттээх. Ийэтин аҕата Павел Ионович Жирков убайын кытта көһөрүллүүгэ түбэспиттэр.
– Аллараа Бэстээххэ кытылга ый курдук баржа кэтэһэн олорбуттар. Эһэм оччолорго 40-тан тахсыбыт киһи эбит. “Маннык буоллаҕына, кыргыттарым иэдэйэллэр эбит” диэн кыргыттарын Прасковьяны (мин ийэм) уонна Еленаны Мэнэ Хаҥалас Хаптаҕайыгар детдомҥа илдьэн туттарбыт. Онно көрөр дьахтары булан, кыргыттарын кини илиитигэр туттарбыт. Иһит-хомуос хаалларбыт. Хоту баржанан айаннаан иһэн Сииттэ Арыылааҕар иһэ быһыта тыытан, тыына быстыбыт. Убайа Өлүөнэ кытылыгар киһилии мастаан көмпүт. Биир эдэр уол эппитэ, ойуур саҕатыгар киһи уҥуоҕа баар диэн. Эһэм көмүллүбүт сирэ ол турдаҕа буолуо дуу диэн курдаттыы таайа сатыыбын. Убайа Дьуон Булуҥунан, Эдьигээнинэн сылдьан, дойдутугар эргиллибит.
Аҕам детдомҥа хаалларбыт кыргыттара киһи хара буолан, оҕо-уруу төрөтөн ыал, үлэһит буолбуттара. Елена Павловна Жиркова кэлин Намҥа олорбута. Оҕолоро ыччаттара бааллар. Иккис кыыһа мин ийэм Прасковья Павловна Жиркова. Кыргыттарым сыдьааннара тардан буолуо, үһүөн Чурапчыга кэргэн тахсан олороллор.
Ийэм детдомҥа улааппытын туһунан: «Аҕабын бүдүк-бадык өйдүүбүн. Кыргыттар наар иккиэн сиэттиһэн сылдьар уонна наар Чурапчыга барар ыра санаалаах этибит “, – диэн кэпсиирэ. Детдомтан тахсалларыгар аҕалара кыргыттарыгар анаан хаалларбыт иһиттэрин биэрэн ыыппыттар, – диэн Наталья Васильевна Гуляева кэпсээнин уйадыйа иһиттибит.
«ДОЙДУЛААХ, ДЬОННООХ-СЭРГЭЛЭЭХ КИҺИ ӨЛӨН-ОХТОН БИЭРБЭТ«
Сииттэҕэ командировкабыт нэһилиэк баһылыга Семен Тимофеевич Тимофеевы кытта интервьюнан түмүктэннэ.
Сииттэ нэһилиэгэр 400-кэ киһи олорор. 380 төбө ынахтаах, 290-тан тахса сылгылаах. Ааҕан көрдөххө, Сииттэ хас биирдии олохтооҕор биирдии төбө ынах, сылгы тиксэр курдук. Быйаҥнаах сирдээх-уоттаах дойду эбит. Дьэдьэнтэн саҕалаан сугунугар тиийэ сир аһын арааһа барыта үүнэр. Балыга, булда эмиэ дэлэй бөҕөтө.
Семен Тимофеевич дойдутугар төрдүс сылын баһылыгынан үлэлиир. Сииттэҕэ саҥа таас оҕо саадын дьиэтин тутуута ыытылла турар. 2027 сылга барыта этэҥҥэ буоллаҕына, үлэҕэ киириэхтээх. Улахан болҕомто тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга ууруллар.
Ыччат дьону дойдутугар, тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаран үлэһит дьону иитэн таһаарыыны Сииттэ инники сайдыытын кытта ситимниир. Дьон олохсуйарыгар табыгастаах буоллун диэн Интернет түргэн ситимэ холбонон турар.
– Дойдулаах, дьонноох-сэргэлээх киһи өлөн-охтон биэрбэт, – диэн күүстээхтик этэр нэһилиэк баһылыга.
ТҮМҮК САНАА
Сииттэҕэ икки күннээх командировкам умнуллубат өйдөбүллэри хаалларда. Киһи киһиэхэ сылаас, истиҥ сыһыана, ыарахан кэмҥэ бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһүү, ааспыт олох историятын ытыктааһын үйэлээх өйдөбүл буоларын итэҕэйдим. Сииттэҕэ Чурапчы көһөрүллүүтүн үйэтитиигэ хас биирдии киһи сүрэҕин сылааһын анаан кыттыһарын көрөммүн долгуйдум.
Сииттэ нэһилиэгэр олус үчүгэйдик көрсүһүүнү тэрийбит оскуолаҕа, нэһилиэк дьаһалтатыгар, бииргэ үлэлээбит юнкордарбар Виолетта Семеноваҕа, Ньургун Сивцевка, командировканы тэрийбит Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан “Кэскил” оҕо бэчээтин кыһатыгар, ыраах айаҥҥа көҥүллээн ыыппыт гимназиябар, сүбэ-ама буолан көмөлөспүт салайааччыбар С.Г. Марковаҕа дириҥ махталбын тиэрдэбин.
София ГОГОЛЕВА, VIII “А” кылаас,
С.К. Макаров аатынан Чурапчы гимназията
Чурапчы-Дьокуускай-Сииттэ