Биллэрин курдук, сирдэр ааттара сүрүннээн күөллэр ааттарынан бараллар. Былыр өбүгэлэрбит ууну бата күөл кытыытыгар олохсуйаллара, сири-дойдуну ааттыыллара.
Холобур, кэлин Чуукаары кытары холбоспут Андайбыт туһунан маннык номох баар. Бэстээх, Андайбыт, Торбуох буоланнар бырааттыылар эбит. Кинилэр төрүт сирдэрин баһылыктара суостара-суодаллара бэрдиттэн күрээн балыктаах күөллэрдээх сирдэри батыһан Андайбыт Улгумдаҕа, Торбуох Хорулаҕа баран олохсуйбуттар. Оччолорго сир үллэрэр биэдэмэс оҥоһуутугар балыктаан аhаабыт күөллэрэ кинилэр ааттарынан суруллан төрүт олохсуйан хаалбыттар. Онон Андайбыт сирэ манна былыр олоро сылдьыбыт киhи аатынан ааттаммыта биллэр.
Чуукааp сирдэрин ааттара бу эҥэр олорор дьон, дойду историятын кытта ыкcа ситимнээхтэрэ биллэр суол. Mаннa тоҥустар олоpо сылдьыбыттарын биһиги сорох сир-дойду тоҥустуу ааттаахтарыттан билэбит. Быһа холоон 15 сиp aaта эбэҥки тылыттан киирбит. Сандьылыҥда, Улгyмда, Далаҥда үрэхтэр тоҥустуу aaттaаxтар. ҥда диэн тылы үөскэтэр сыһыарыы сир саамай бэлиэ уратытын көрдөрүүнү yoнна сүгүрүйүүнү бэлиэтиир эбит. Ол аата тоҥустар бу улахан күөллэрдээх, үрэхтэрдээх алаастары ытыктаан ааттаабыт буолуохтарын сөп. Онтон Мэтээкээн диэн сир аатыгар -кан тылы үөскэтэр сыhыарыы кьччатар, атаахтатар формаҕа туттуллар.
Чинчийии көрдөрөрүнэн cиpдэp аaттаpа араас төрүөттээх буолаллар эбит. Ол курдук:
1. Географическай балаһыанньатын көрдөрөр ааттар: Арҕаа Бэрэ, Бүөр Көлүйэ, Бэрэ, Көрдүгэн, Арҕаа Күөл.
2. Ото-маhа элбэҕин көрдөрөр ааттар: Бэс Күөлэ, Бэттиэмэлээх, Көппөхтөөх, Маар Күөл, Маар, Oттoох Күөл, Хомустаах.
3. Кыылы, көтөрү-сүүрэри кытта сыһыаннаах сирдэр: Ат өлбүт, Буостаабыт, Кубалаах, Көтөрдөөх, Кыталыктаах, Cyop ыйаабыт, Тый Бас, Хампах, Xoптoлууp.
4. Cир-дойду географическай уратытынан, рельебинэн ааттаммыт сирдэp: Арыылаах, Муоһааны, Myopа Maap, Сис Күөлэ, Сис анна.
5. Дьон аатынан ааттаммыт күөллэр: Тоҥус күөлэ, Хардары күөлэ, Дьоондур Маара, Киргиэлэй.
6. Күөллэр тас быһыыларынан ааттаммыт сирдэр: Myнду күөлэ, Тыымпы, Уһун Эбэ, Хараҥа уулаах, Кыйык, Орто күөл, Ойбон күөлэ, Оччугуй Элгээн уо. д. а.
Дойдум аатын суолтатын туһунан эттэххэ, Чуукаар диэн «xoйyy оттоох cиp», эбэҥкилии тылтан «күөх оттоох cиp» диэн. Oнтон Болгар тылыттан «чукар» диэн үрдүк сир, xaйa диэн суолталаах эбит. Биһиги Чуукаарбытыгар 7 томтордоох мырааннаахпыт. Үрдүк сирдээх, мырааннаах буолан, баҕар, биhиги нэһилиэкпит маннык ааттаммыта буолуо диэи сабаҕалыахха эмиэ сөп.
Багдарыын Сүлбэ «Дойду сурахтаах, алаас ааттаах» диэн Саха сирин топонимикатын чинчийбит үлэтигэр «Hьypбa Хорулатыгар уонна Чуукаарыгар Эһэ буоссаабыт диэн сирдэр бааллар. Булчуттар өлөрдүбүт диир оннугар буоссаатыбыт дииллэрэ. Итини өксөкүлээх булчуттар уонна айанньыттар сирэйинэн ааттыахтарын харыстаан саҥарар саҥалара» диэбит. Ону таһынан Чуукаарга Хатыҥ күлүүстээх диэн сир бaap. Бy cир тоҕо итинник ааттаммытын туһунан кэпсээн күн бүгүнүгэр диэри иһиллэр. Ити сиргэ тас ампаардарыгар Хатыҥтан күлүүс оҥостубут ыаллар олоро сылдьыбыттар эбит. Ол иһин Хатыҥ күлүүстээх дэммит.
Бу курдук дойдум сирдэрин ааттара үөскээбит суолларын үөрэттэххэ олус интириэһинэй эбит. Эһиги эмиэ дойдугутун сиһилии чинчийиҥ, билиигитин хаҥатыҥ диэн сүбэлиэхпин баҕарабын.
Туһаныллыбыт литэрэтиирэ:
- «Ньурба улууһун Чуукаар нэһилиэгин күөллэрин төрүт ааттара» Чуукаар оскуолатын выпускнига Андреев В. А. научнай-практическай үлэтэ;
- Багдарыын Сүлбэ. Дойду сурахтаах, алаас ааттаах / Багдарыын Сүлбэ. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, 1982. — 230, [1] с.
Видеосюжетка Надежда Иванова, Надежда Казакова, Саргылана Назарова хаартыскаҕа түһэриилэрэ уонна устуулара киирдилэр.
Дария ДАНИЛОВА, Чуукаар оскуолатын 11 кылааһын үөрэнээччитэ.
keskil14.ru