30 сыл аннараа өттүгэр, Улуу Кыайыы 50 сылыгар, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Егор Филиппович Сутаковы көрсөн кэпсэппит суруйуум “Амма олоҕо” хаһыат 1995 сыл атырдьах ыйын 3 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэммитэ. Суруллубут – суоруллубат. 30 сыл кэнниттэн уот сэрии ортотунан ааспыт буойун кэпсээнин эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабын.
1933 сыллаахха комсомол обкомун ыҥырыытынан Амма оройуонун Эмис нэһилиэгиттэн икки киһи – Константин Филиппович Чемезов уонна Егор Филиппович Сутаков Алдаҥҥа көмүс хостооһунугар барбыттара. Оччолорго Егор Филиппович 20 саастааҕа. Эдэркээн уол сир аннынааҕы салгыны, оччотооҕу ыарахан усулуобуйаны тулуйбакка, үс сыл үлэлиэхтээҕин, икки сыл үлэлээбитин кэннэ 1935 сыллаахха дойдутугар ыыппыттар. Табаарыһа Константин Чемезов ыалдьан олохтон туораабыт. Егор Филиппович доҕорун көмүс уҥуоҕун Орочоон бириискэтигэр харайбыт.
Дойдутугар эргиллэн кэлэн холкуоска үлэлээн стахановец, ударник аатын ылбыт. Көрдөрүүлээх үлэтин түмүгэр оройуоҥҥа, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллыбыт тыа хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар кыттыбыт.
Итинник үлэлии-хамсыы сырыттаҕына, Сэбиэскэй Сойууска өстөөхтөр сэриинэн саба түһэн, Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланар.
1942 сыллаахха иккис хомуурга түбэһэн, Егор Филиппович Сутаков норуот эйэлээх олоҕун уһанса сэриигэ аттанар.
– Дьоммуттан, төрөөбүт дойдубуттан барар ыарахан этэ. Мантан айаннаан, Украинаҕа илдьибиттэрэ. Онно 5-с ударнай аармыйа 136 стрелковай дивизиятыгар анаммытым. Командирбыт чуваш киһитэ Худрин, генералбыт Ватутин диэн этилэр. Политчаас начальнига Чурапчы киһитэ Роман Харитонович Кривошапкин диэн баара. 1942 сыл атырдьах ыйын ортотуттан оборонаҕа турбутум. Ол турдахпына биирдэ эмискэ баҕайы тыас-уус бөҕөтө буола түстэ. Хантайан көрбүтүм – 80-ча сөмөлүөт күнү-ыйы бүөлээн, өрө анньан кэллэ да, биир да буомбаны бырахпакка, арҕаа Киев куорат диэки ааһа турда. Эмискэ баҕайы тула өттүбүт уу-чуумпу буола түстэ. “Туох эрэ буолаары гыннаҕына маннык чуумпу буолааччы”, – диэн саллааттар кэпсэтэллэрин истэбин. Сотору ньиэмэс халыҥ аармыйата сэриинэн саба түспүтэ. Икки хаан өстөөх былаастар кыргыһыыларыгар иккиэннэриттэн биирдэстэрэ хайаан да кыайтарыахтаах. Бу сэрии сокуона. Биһиги командирбыт наар этэр этэ: “Ийэ сир быйаҥын өстөөхтөргө биэримэҥ. Ол кэриэтин өлөргүтүн утуйарга холооҥ”, – диэн. Ол кыргыһыыга биһиги кыайбыппыт. Сэрии кэнниттэн сир ньуура көстүбэт гына барыта киһи өлүгэ буолбута. Сэрии хонуутугар бастакы кыргыһыым итинник этэ, – диэн Егор Филиппович кэпсээнин саҕалаабыта.
– Онтон Днепр өрүс баһыгар турар Харьков куораты ылыы иһин кыргыһыы саҕаламмыта. Днепр өрүс быстан уолан хаалар эбит этэ. Сатыы киһи хайдах баҕарар туоруура. Бу сэриилэһэ сылдьан хаҥас бүлгүммэр табыллан, ойуур иһигэр баар санчааска киирэн бэрэбээскэлэппитим. Ол кэнниттэн өйдөөбүтүм – хаҥас өттүм кыайан хамсаабат буолан хаалбыт. Сэрии бөҕөтө буола турар. “Ийэ дойду иһин охсуһуҥ, өлөргүтүн утуйарга холооҥ”, – диэн бирикээс сотору-сотору иһиллэр. Хайыыр да кыах суох. Уҥа илиибэр саабын иилинним уонна сэрии толоонугар киирдим. Кэннибэр командирбыт хаһыы-ыһыы бөҕөтө. Саабын сиргэ ууран баран, бирикээһи толорон ытыалыыбын. Ол ытыалыы сытан өйдөөн көрбүтүм үрэхтээх сиргэ сэриилэһэ сылдьар эбиппин. Өстөөхтөр кириэстии – үрэх устатын тула уонна үрэҕи туора ыталлар. Буулдьа туох да быыһа суох. Миигин туой сиирэ-халты ааһан, долуой да таппат. Ити курдук сэриилэһэн Харьков куораты босхолообуппут.
Били, босхоҥ буолбут хаҥас өттүм сэрии толоонугар туох да эмэ-томо суох букатын ыалдьыбакка, оһон киһи киһинэн буолан хаалбытым. “Ийэ дойдуҥ туһугар бааһырбакка охсус” диэбит курдук сэрии толооно букатын да “эмтээбит” курдук буолан тахсыбыта.
Харьков куорат иһин улахан кыргыһыы кэнниттэн оборонабар төннүбүтүм. Сотору буолан баран штабпытын 50 миэтэрэ үрдүктээх сиргэ өрүс кытыытыгар көһөрбүппүт. Өрүс баһыгар кыракый дэриэбинэ олохтоохторо ханна да кыайан барбакка, сэрии ортотугар олороллор эбит. Күүстэринэн кэриэтэ Саха сиригэр тэриллибит холкуостарга оҕуруот аһын үүннэрэргэ көмөлөһүөххүт диэн көһөрбүттэр. Сэрии кэмигэр, кырдьык, бу Амманан, Чурапчынан холкуостарга кэлэн үлэлээбиттэр эбит.
Днепр үрдүгэр 6-с ударнай аармыйа баара. Онно биһигини, 5-с ударнай аармыйаны, көмөҕө бараҕыт диэтилэр. Бирикээс аата бирикээс. Хайаан да толороҕун. Онон өрүһү туораары түүн муоста оҥоробут. Ньиэмэстэр ону билэннэр, оҥорон сордоммут муостабытын дэлби буомбалаан, сүүрүк устун ыытан кэбиһэллэр. Сор-муҥ бөҕөнөн икки күн устата муостабытын оҥорон, 7 таанканы туоратан истэхпитинэ, күнү-ыйы сабардаан, 140-ча сөмөлүөт көтөн кэлэн, эмиэ арҕаа диэки ааһан истэҕинэ, биһиги аармыйабыт ытыалаан барда. Миэхэ 2 миэтэрэ уһуннаах таанканы үлтүрүтэр сааны туттардылар. Өстөөхтөр сөмөлүөттэрэ Днепр өрүс хабыллар хаба ортотугар буомба быраҕан истилэр. Оччо үлүгэрдээх эстиигэ, тыаска-ууска Днепр өрүс балыктара икки аҥы күрдьүк курдук өрөһөлөнө түстүлэр. Ити ытыалаһыыга биир сөмөлүөтү таптым. Ытан баран хантайан көрбүтүм летчига испиискэ хаатын саҕа буолан көстөн, халлаан куйаарыттан таҥнары сурулаан түһэн иһэрин өйдүүбүн. Онтон сөмөлүөт күлүм гынаат, сиргэ сууллан түспүтэ. Таанкаларбытын итинник син туораппыппыт.
Нөҥүө күнүгэр 5-с ударнай аармыйа генерала Ватутин саллааттарын мунньан, “139 артиллерийскай дивизияны көмүскүү уонна Киев куораты босхолуу барар буоллубут. Онно биирдии киһи 30 киилэ таһаҕастаах буолуохтаах. Ол баран иһэн өстөөхтөр ылан олорор дэриэбинэлэрин босхолуубут”, – диэн бириикээс биэрдэ. Икки ый устата сатыы хааман, сэриилэһэн Киев куоракка тиийбиппит. 5 түүннээх күн сэриилэһэн, 1943 сыл сэтинньи 5 күнүгэр Киев куораты босхолообуппут. Ити үлүгэрдээх кыргыһыыга, көр, сытыы буулдьа атаҕым тумсугар эрэ кэлэн түһэр.
Киев куораты босхолоон баран, Житомирскай уобаласка кэлбиппит. Манна 4 аармыйа – 5-с, 6-с ударнай аармыйалар, 139-с артеллирийскай дивизия уонна “Малая Земля” сир аармыйата.
Житомирскай уобаласка 70-тан тахса күн блокадаҕа түбэспиппит. Өстөөхтөр кэннибитигэр үс хос эргийэн сыталлар. Аспыт да, уубут да суох.
Ол дойдуга ньылхаархай түүлээх от үүнэрэ. Хоргуйан өлүмээри, түүн ол оту үргээн киллэрэн сиибит. Аны кумаҕы хаһан, онтон тахсар сөрүүн салгыны эҕирийэн утахпытын ханнарабыт.
Сэрии сэбэ олох аҕыйах. Онтукабытын ыксаллаах бириэмэ буоллаҕына туттуохпут диэн ууран сытыарабыт. Өстөөхтөрбүт ол төгүрүйэн сытан радионан: “Эһиги кыайтардыгыт. Биһигиттэн хайдах да гынан төлөрүйэр кыаххыт суох. Сааҕытын-сэпкитин биир сиргэ быраҕаттаан баран биһиэхэ кэлиҥ. Эһигини дьиэҕитигэр ыытыахпыт», – дииллэр. Ону истэ-истэ нуучча саллааттара сиргэ силлииллэр. Онтон командирбыт: “Биир да киһи өстөөххө барымаҥ. Ол кэриэтин бэйэҕитин бэйэҕит дьаһаныҥ», – диэн баран киһи уҥуоҕун таарыйдаҕына тоҕо тэбэр буулдьалары хас саллаат аайы түҥэттэ. Биһиги бары ылан сиэппитигэр угуннубут. “Барар сирбит чугас” дии сыттахпытына өстөөхтөр саба түстүлэр. Икки төгүллээх киирсии кэнниттэн биһиги кыайдыбыт. Биир үтүө күн командирбыт хос эргийэн сытар өстөөхтөрү утары барар туһунан биллэрдэ. 3 ый кэриҥэ уу испэккэ, ас аһаабакка, харахпыт уолан, уостарбыт дэлби хатан хаанынан оҕуолуу сылдьар буолбут, киһи аатыттан ааспыт дьоҥҥо өстөөҕү утары барар син биир этэ. Бэйэбитин бэйэбит дьаһаныахпытын кэриэтэ өстөөх буулдьатыттан өлбүт быдан ордук курдуга. 3 ый кэриҥэ төгүрүйэн олорбут өстөөхтөр саамай быһаарыылаах кыргыһыыга кэннинэн чугуйбуттарыттан сүрдээҕин диэн соһуйбутум. Ити курдук сэтинньи ый 12 күнүгэр Житомирскай уобалас блокадатыттан босхоломмуппут.
Бу кыргыһыыга төбөбөр бааһырбытым эрээри бу да сырыыга өлөр өлүү мин диэки эргиллибэтэҕэ. 4 ый устата Тбилиси, Баку госпиталларыгар сытан эмтэммитим. 1944 сыллаахха 2-с группалаах инбэлиит буолан дойдубар эргиллэн кэлбитим. Мин төрөөбүт күнүм — ыам ыйын 6 күнэ, Кыайыы күнүн чугаһа. Баҕар, ол иһин дьылҕам миигин ити кырыктаах кыргыһыылартан харыстаабыта, араҥаччылаабыта буолуо, – диэн бойобуой сырыыларын туһунан оччолорго 82 саастаах Егор Филиппович Сутаков 18 эрэ саастаах киһиэхэ итэҕэйэн, аһаҕастык кэпсээбитэ.
***
Д.Д. Избеков 1966 сыллаахха таһаарбыт “Якутяне в боях за Родину” кинигэтигэр: “В числе воинов освободивших Киев, затем под Житомиром были и якутяне. Командиром стрелкового отделения в 136-й стрелковой дивизии воевал ранее упомянутый Г.И. Худрин. Старшиной в 196-м отдельном артиллерийском дивизионе служил якутянин Николай Прокопьевич Гузеев, заместителем командира стрелковой роты 100-й дивизии – Василий Максимович Тимофеев, рядовым – Егор Филиппович Сутаков, Эмисский наслег Амгинского района”, – диэн суруйбута баар.
Егор Филиппович аата Московскай уобалас Подольскай куоракка Россия оборонатын министиэристибэтин Киин архыыбыгар (АМО, ф. 33, оп. 686044, д. 2766) сурулла сылдьар.
Егор Филиппович Харьковы, Киевы, Житомиры босхолооһун иһин, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин, Кыайыы үбүлүөйдээх мэтээллэринэн, Албан Аат III степеннээх уордьанынан наҕарадааламмыта.
***
Сэрииттэн эргиллэн баран, 1945 сыллаахха Елена Павловна Солдатованы кытта олохторун холбоон, 11 оҕоҕо күн сирин көрдөрбүттэрэ.
Суруналыыс, сэрии тулаайаҕа Прокопий Иосифович Караканов 2001 с. кулун тутар 23 күнүгэр “Саха сирэ” хаһыакка “Ыанньыксыт Өлөөнө” диэн ыстатыйатыгар Елена Павловна туһунан маннык суруйар:
“…Дүөгэлэрэ, бииргэ үлэлиир табаарыстара ыанньыксытынан билинэллэр, “Ыанньыксыт Өлөөнөнөн” эбэтэр көннөрү “Торуой Өлөөнөнөн” ааттыыллар. Тоҕо диэтэххэ, Солдатова Өлөөнөлөр иккиэлэр эбит. Кини иккис Өлөөнөнөн буолар. Ону тэҥэ сэрии бүтэн, олох арыый көнөн барыаҕыттан ылата Өлөөнө хотонтон тахсыбатах ыанньыксыт. Саппыйа алааһын фермата Өлөөнө олоххо иккистээн эргиллиитин, олох дьолун, олох үөрүүтүн ортотугар сылдьыбытын көрбүт, онно олук охсубут ферманан буолар. Манна кини үтүөкэннээх үлэһит аатырарын чиҥэппитэ, манна кини элбэх оҕолонуу үөрүүтүн-көтүүтүн билбитэ. Саппыйа алааһа ыанньыксыт Өлөөнө аһыытын-кутуутун аһарбыта, оҕо-аймах истиҥ миэчээрин үөрүүтүгэр үктэннэрбитэ. Үрүҥ илгэлээх алаас Өлөөнөнү сэрииттэн эргиллэн кэлбит Егор Сутаковтыын көрсүһүннэрбитэ, Саппыйа алааһа Өлөөнөнү Герой Ийэ оҥорбута”.
Егор Филиппович, Елена Павловна 1995 сыллаахха, Улуу Кыайыы 50 сылыгар, ыал буолан олорбуттара 50 сылларын бэлиэтээбиттэрэ. Уот сэрии ортотунан ааспыт буойун Егор Филиппович Сутаков, сэрии ыар сылларын этинэн-хаанынан билбит тыыл бэтэрээнэ, Герой Ийэ Елена Павловна Солдатова бу олохтон утуу-субуу — 2001, 2002 сыллардаахха — туораабыттара.
Сардаана МАТВЕЕВА-СОЛДАТОВА
keskil14.ru