Саха поэзиятын лирикатыгар үс сүрүн форманы сырдатыахха сөп: «Мин», «Биһиги», «Оруолларынан». Саха литературата поэзияттан саҕаламмыта.
Урукку үйэлэр былдьаһыктаах кэмнэригэр күүс-сайдыы суолун сырдаппыт киһиннэн Алексей Елисеевич Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй буолар. Кини хара маҥнайгыттан бэйэтэ сөптөөх суоллаах, ньымалаах суруйааччы буолан үөскээбитэ. Өксөкүлээх Өлөксөй фольклортан төрүттээх айымньыларыгар былыргы сахалар айбыт духовнай культуралара, тылларын баайа, олохторун майгыта, олоххо талаһар санаалара мунньуллубута. Киһи аймах бу орто туруу дойдуга олорор саамай тыын боппуруостарын эппитэ. «Өксөкүлээх Өлөксөй – аан маҥнайгы бүтүн Саха сирин үрдүнэн биллибит саха ырыаһыта-хоһоонньута, айар тыл аҕата. Өксөкүлээх Өлөксөй хоһоонньут эрэ буолбатах, кини – саха былыргы олоҕун чинчиһитэ. (…) » (Ойуунускай).
Поэт орто дойдуга айыы дьонун олохторун быыһаары аналланан үөскээбитин лирическэй айымньыларыгар мындырдык ойуулаан көрдөрөр. А.Е. Кулаковскай айымньыларыттан «Мин» формаҕа киирсэллэр: «Хомус», «Ырыаһыт», «Үрүйэ».
«Хомус» диэн аймньытыгар саха хомуһа үрдүк аналлаах музыкальнай тэрил буоларын дьүһүйбүтэ, аан бастаан дириҥ көрүүлээхтик, иэйиилээхтик суруйбута. Хомус уус киһи иэйбит санаата иҥэн, үөһэттэн анаммыт Үрдүк Айыылар ыйаахтарынан, алгыһынан улахан күүс түмүллүбүт тэрилэ буолар. Көстөр дьүһүнүнэн кыракый эрээри, музыката баай, киэҥ, дириҥ. Атын музыкальнай инструментан уратыта диэн хомус киһиэхэ тыын киллэрэр, санааны-оноону ыраастыыр, дьикти алыптаах энергетиката киһи ис туругун эмтиир. Ону тэҥэ, үтүө санаа, бөҕөх, сэниэ биэрэр, күөдьүтэр. Саха киһитэ эрэйгэ-буруйга, кыһалҕалаах түгэннэригэр, ыарахан кэмнэригэр үтүөнү түстүүр аналлаах эбит:
Икки атахтааҕы
Эрэй-буруй обургу
Иэдэтэр күнүгэр
Эҥсиллибит көхсүн
Эмтии этэр буол
Манна лирическэй герой – хомус уобарыһын нөҥүө айар киһи үлэтин, суолтатын, норуотугар туһатын туһунан этэр. Поэт норуотун кыһалҕатын этэр, кини дьылҕатыгар ыалдьар, ыарахан күнүгэр ырыанан-тойугунан күүс-көмө буолар аналлаах эбит. Бу хоһоонунан кини поэт, суруйаачы быһыытынан бэйэтин сыалын-соругун этиммит.
«Ырыаһыт» диэн хоһоонугар эмиэ айааччы обраһын лирическэй хабааннаахтык арыйар. Лирическэй герой айыллар күнүгэр иэйэхситэ тыл идэтин иҥэрбит уонна кинини саха дьоно ыарахан күнэ тирээн кэллэҕинэ ыралаах ырыатынан санааларын ыраастыырга ыйаахтыыр:
Ыарахан санааҕа ылларбыт
Ытык нуолур бэйэлээх,
Ыраас доҕотторгун
Ыксаабыт көҕүстэрин
Ыралаах ырыаҕынан
Ырыта ыллаан биэриэн
Ыраастыыр буол диэн
Чыҥыс Хаантан
Ыйаахтаах эбитим үһү,
Одун Хаантан
Оҥоруулаах эбитим үһү.
Ол эрэн кини сүрүн соруга-суола дьон-сэргэ ортотугар эйэни, или олохтооһун буолар. Ырыаһыт – поэт лирическэй геройа.
Онтон «Үрүйэ» айымньыга кыракый үрүйэчээн хайдах курдук сир ийэ үрдүгэр туһаны аҕаларын, айылҕаны киэргэтэрин, көтөр сүүрэр абыралынан буолара ойууланар. Ол эрэн, үрүйэчээн ханна эрэ ыраах муораҕа түһэн симэлийдэҕинэ, бу сир ийэ дойду курааныхсыа, кууруо-хатыа:
Күтүр-күтүр дойдуларга
Күөх-күөх дойдуларга
Күүстээх күрүлгэннэрэ
Күүтэ сытара буолаарай?
Уо! Сыаналаах сыһыылаар!
Сырдык үрүйэҕитин
Сыллыы-ууруу сыппыккыт
Сыччаҕа буолаарай?
Лирическэй герой дьылҕата эмиэ бу үрүйэ курдук уларыйан, кырдьыы кэлэрин санатан бэйэтин туругун арыйар. Кини эдэр сылдьан ыллаан-туойан, дьоҥҥо туһаны аҕалбытын билинэр. Маннык бэлиэ уобарастары саха поэзиятыгар киллэртээбит үтүө өҥөлөөх. Өксөкүлээх Өлөксөй суруйааччы быһыытынан суолтатын лирическэй айымньыларга бэлиэтээтибит.
Кулаковскай эпическай поэзиятын А.И.Софронов – Алампа лириката ситэрэн-хоторон биэрбитэ. Оччотооҕу олох уопсастыбатын, айылҕа кэрэтин, таптал алыптаах эйгэтин туойбута. Ити кэми Алампа мындырдык суруйбатаҕа буоллар өйдөнүө суоҕа этэ. Кини поэзията саха ааҕааччыларын кутун-сүрүн туппута.
«Анемподист Софронов – саха литературатын төрүттээбит классик суруйааччылартан биирдэстэрэ. Уус-уран литература үс көрүҥэр өлбөт-сүппэт төрүт, чыпчаал буолар үрдүк таһымнаах айымньылары суруйбута. Кини айар үлэтэ саха литературата сайдыытыгар улаханнык сабыдыаллаабыта, утумнааччылары үөскэппитэ» (В.Г. Семенова).
«Саха поэзиятын ити биир аан бастакы хараҥаччыта – күн бүгүнүгэр диэри мин талаһар чымаан чыпчаалым, мин поэзиям суолдьут сулуһа. Кинини хас саҥа аахтаҕым ахсын бэйэм бастыҥ кыталык ырыабын ыллыахпын баҕарар баҕам үүйэ тутар» (Сэмэн Данилов).
А.И. Софронов айымньыларыттан «Оруолларынан» формаҕа киирсэр холобурдарынан: «Ойуун», «Булчут» хоһооннорун ааттыахха сөп. «Мин» формаҕа киирсэр холобурунан саха поэзиятын чаҕылхай, иэйиилээх «Үрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр» хоһоону ааттыахха сөп.
Алампа сахаларга аан маҥнайгынан саамай нарын, сүрэҕи ытатар-ыллатар, кэрэ иэйиини — таптал хонуутун аспыта.
«Үрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр» диэн хоһоонугар лирическэй герой поэкка ордук чугас. Кини историческай сирэй (А.И. Софронов-Алампа) атын биллэр историческай сирэйгэ (тапталлааҕар Евдокия Константиновна Яковлева-Гоголеваҕа) таптлын истиҥ сыһыана көстөр. Хоһооҥҥо саха дьахтарын идеала көстөр. Лирическэй герой тапталлааҕын дьүһүнүн айылҕа кэрэ көстүүлэригэр холоон сөҕөр-махтайар:
Үрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр,
Маҥан туллук эрэ далластыыр,
Ыраастыыра эрэ бөлтөрдүүр,
Доҕойумалыыр эрэ доҕоруом!
Поэт тапталлааҕа саха ырыатыгар-тойугар үгүстүк киирбит көтөрдөрүгэр тыыннааҕымсытан туллук, кыталык кэрэлэрин барытын иҥэриммит. Холобур, кыталык – үтүө, ыраас быһыы идеала. Сахаҕа кыталык Айыы ытык кыыла, айыылар орто дойду дьонугар кыталык буолан көстөллөр. Бу көтөрдөр тас дьүһүннэринэн, мааныларынан сырдык ыраас бэлиэтигэр киирсэллэр. Дьахтар кэрэ мөссүөнүн айылҕа кэрэ эттиктэригэр күҥҥэ, кустукка ханыылыыр. Лирическэй герой тапталлааҕын «көмүһүөм», «киэргэлиэм», «саһарҕаам» диэн араас эгэлгэ тылынан таптаан ааттыыр. Бу барыта поэт уустаан-ураннаан тылы баайдык билэрэ айар уратытын бэлиэ көстүүтэ буолар.
Поэт «Ойуун» диэн хоһоонугар лирическэй герой – ойуун. Кини эгэлгэ баай тылларынан ойууннуура көстөр. Лирическэй герой төрөөбүт норуотун тылын, культуратын сайдар кэскилин туһунан санаатын этэр. Ойуун кэлэр кэскилин, бар дьонун истиҥ тылларынан алҕыыр, инникини өтө көрөр:
Сай күдүө санаалаах
Саха урааҥхай
Саргы бөҕөтө салаллыа,
Төлкө бөҕөтө төрүттэниэ,
Ийэ тыла иһиллэтиэ,
Аҕа өһө аҕыннарыа,
Отох бэйэтиттэн уурайан,
Олоҕун оҥостуо
Тэгэл омугу кытта
Тэҥнэһэн сэргэстэһиэ,
Улахан омугу кытта
Уруурҕаһыа буоллар,
Бэйэтин тылынан
Бэчээттэниэ буоллар…
Лирическэй герой сэбэ сэбиргэлэ ойууланар:
Төлкөлөөх түөрэҕим,
Олбоҕум үрдүгэр
Олоро түс эрэ.
Лирическэй герой ойуун буоларын быһыытынан айылҕаны кытта күүстээх сибээстээҕэ, быстыспат ситимнээҕэ ойууланар. Кини улуу муораҕа умсан «Кэтэ балыгы кытта кэпсэтэн», «Тойон балыгы кытта доҕордоһон» үрдүк маҥан халлааҥҥа өрө көтөн тахсан «Күнү кытта көссөн», «Чолбону кытта доҕордоһон» орто дойду олоҕун, норуотун ыарахан олоҕун чэпчэтэр алгыстаах күнэ үүммүтүн этэр.
Оттон, «Булчут» диэн хоһоонугар лирическэй герой – булчут буолар. Хоһооҥҥо бастаан лирическэй герой бултуу барарыгар тугу таҥнара ойууланар:
Тордох сону
Догдоччу кэтэн,
Сарыы этэрбэһи
Саллаччы анньынан
Салгыы тыатыгар баран куобахха айа иитэр уонна саха сиэринэн Баай байанайыгар алҕыыр. Айымньыга булчуттан ураты суор баар. Манна киһи уонна айылҕа бэйэ бэйэлэрин ситэрсэр аналлаахтара чаҕылхайдык ойууланар. Ол курдук, Айаҕа куобах түбэспитин көрөн суор «туустаабыт сиринэн тобулута тоҥсуйда», «маҥалайа туолла, куттаҕа хоччоото» уонна үрдүк халлаан диэки өрө көтөр. Булчут айатыгар айаннаан кэлбитэ «куобаҕа сэмнэх буолан тэлгэммит, хаана хаарга саккыраабыт, уонна ончу оппотох, ханна да хаалбатах». Ханна эрэ халлааҥҥа суор «хааны булан, хара тыа баһа хамныар дылы хаһыытаан хааҕырҕаата». Бу кини – айылҕа оҕото үөрбүт санаата көстөр. Дэлэҕэ этиэхтэрэ дуо, «Уол оҕо төрөөтөҕүнэ – суор үөрэр» диэн өс хоһооно баар. Уол оҕо айылҕатын арчылаан, харыстаан, бултаан-алтаан ийэ сирин харыстыыр анала буолар.
Саҥа олох кэлиитин кырдьыктаахтык туойбут, саха норуота хаалыыттан, батталтан көҥүлгэ, сайдыыга тахсар суолу торумнаан биэрбит, революционер-поэт, саха сэбиэскэй литературатын төрүттээбит киһинэн Платон Алексеевич Ойуунускай буолар. Платон Алексеевич Ойуунускай олоҕун бүтүннүүтүн төрөөбүт дойдута сайдарыгар, кэнчээри ыччат сырдык кэскиллэнэригэр анаабыта. Кини олоҕу, революцияны бөлөһүөктүү көрөн хоһоонноругар киэҥник, дириҥник, иэйиилээхтик ойуулаабыта.
«… Биһиги ийэ тылбыт – саха тыла – киэҥ, дириҥ, муударай, ис хоһоонноох, хомоҕой-ньымсаҕай, имигэс формалаах, бэрт баай-дэлэй өҥнөөх-кырааскалаах, сүрэҕи өрүкүтэр, дууһаны долгутар, өйү үлүһүтэр күүстээх-кыахтаах, имэҥнээх-илбистээх, кэрэ-дьикти тыл! Саха тыла итинник буолуутугар П.А.Ойуунускай үтүөтэ-өҥөтө уһулуччу улахан. Ойуунускай саха норуотун улуу поэта, саха уус-уран тылын улуу маастара. П.А. Ойуунускай литератураҕа, тылга – биһиги национальнай киэн туттуубут!» (Күннүк Уурастыырап). П.А. Ойуунускай айымньыларыттан «Биһиги» формаҕа киирсэллэр: «Син биир буолбаат?!», «Көҥүл» о.д.а.
П.А. Ойуунускай Максим Кирович Аммосовка анаан суруйбут «Син биир буолбаат?!» хоһооно гражданскай, политическай хайысхалаах. Саха хамначчытын иннигэр сырдык суолу аһаары, хараҥа олоҕу халбарытар туһугар, саҥа олох иһин охсуспут буойуттар уобарастара чаҕылхайдык арыллар:
Үлэлиирбит курдук үлэлиэхпит,
Үрүҥнэри кытта мөккүһүөхпүт…
Үрүҥү үнтү тэпсэргэ
Үҥүү, батас өргөстүөхпүт
Лирическэй герой санаата төлөөннөөх, күүстээх, хорсун, халбаҥнаабат, мүлчүрүйбэт: «Хомойорбун билбэппин, хоргутарбын көрбөппүн», «Уоттаах улуу санаабыт уҕарыйыа дии санаабаппын», «Санааҕа-онооҕо ылларан, санньыйыаҕа дии санаабаппын». Бу санааны уһулуччулаах чинчийээччи В.Н. Протодьяконов этиитин бигэргэтэн биэриэххэ сөп: «Саха омук быһыытынан толору бырааптаах олоххо хайа да суолунан кэлбитэ соро-муҥа буолбатах, кини дьоло-соргута. Омук көҥүлэ – Ойуунускай олоҕун сүрүн сыала, соруга, баҕата этэ, оттон өрөбөлүүссүйэ – ол сыалы ситиһэргэ үҥүүтэ, батаһа этэ»
Оттон «Көҥүл ырыата» хоһоонугар эмиэ төрөөбүт дойдутун, норуотун туһугар долгуйар. Батталы суулларар, батталлаах үйэни эһэр кэм кэлбитин, сайдыы аартыга арылларын ойуулуур. Норуоту бэйэтин илэ охсуһуугу туруоран ыҥырар:
Дирбиэн-дарбаан күннэргэ
Дирбийэн-дарбыйан тураммыт
Көнөр көҥүлү көрдүөхпүт,
Көмүс солону көмүөхпүт…
Бары тэҥҥэ туруннахпытына, саха дьоно сомоҕолостохпутуна «Баай дьон батталын барыахпыт, барбах дьоннор барҕарыахпыт», «Түрбүөн бөҕөнү түһэриэхпит, түрмэ бөҕөнү түҥнэриэхпит…», «Кыра норуот кыайыахпыт, Кырыыс баһын быһыахпыт…» эргэ үйэни кыайыахпыт диэн ыҥырар. Биллэрин курдук, кини саха сиригэр Сэбиэскэй былаас олохтоноругар элбэх көлөһүнүн тохпута. Ону барытын айымньыларыгар ааҕабыт, оччотооҕу ыарахан олох уустуктарын көрөбүт.
Классик суруйааччыларбыт айымньылара сыл аастаҕын аайы ордук тупсан, киэркэйэн, суолтата өссө дириҥээн, улаатан иһэр, хас аахтаҕыҥ аайы кистэлэҥнэрэ арыллар. Кинилэр айбыт уобарастара, тыллара-өстөрө, туттубут уустук ньымалара народнай поэзияҕа олоҕуран уустуктук суруйар кыаҕы биэрбитэ.