Биһиги нэһилиэкпитигэр 2025 сылга Саха сирин сайдыытын кытта сибээстээх икки улахан дьоммут үбүлүөйдээх сылларын бэлиэтиибит.
Ол курдук, Саха күөрэгэйэ Екатерина Афанасьевна Захарова (1920-1945) төрөөбүтэ 105, саха биир биллэр судаарыстыбаннай уонна уопсастыбыннай диэйэтэлэ, сахалартан биир бастакы учуонайа, историческай наука кандидата, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар норуот үөрэҕириитин миниистирэ, Саха АССР наукаларын үтүөлээх үлэһитэ Василий Назарович Чемезов (1915-1979) төрөөбүтэ 110 сыллара.
Бу икки бөдөҥ киһи бэйэлэрин олохторун, билиилэрин-көрүүлэрин, өйдөрүн-санааларын – барытын саха норуота сайдарыгар анаабыттара. Аҕа дойду Улуу сэриитин ыар кэмнэригэр сахаларын дьонугар-сэргэтигэр үтүө кыһамньыларын, кинилэр олохторо чэпчииригэр, санаалара бөҕөргүүрүгэр сылаас, истиҥ санааларын анаабыттара. Дойдуларын дьоно кинилэр ааттарын умнубат, өрүү ахтар-саныыр.
2025 сыл – Эмис нэһилиэгэр Василий Назарович Чемезов сылынан биллэрилиннэ. Онно аналлаах тэрээһин Екатерина Афанасьевна Захарова-Саха Күөрэгэйэ аатынан култуура киинигэр тохсунньу ый бүтэһик күнүгэр буолан ааста.
Киирии чааһыгар Владимир Михайлович Новиков-Күннүк Уурастыырап “Тойон Дьаҕарыма” олоҥхотун “Чэмэлэк” фольклор түмсүү кыттыылаахтара толордулар. “Көлүкэчээн” эбээлэрбит түмсүүлэрэ, «Далбар» ансаамбыл истиҥ ырыаларын бэлэх ууннулар.
Оскуолабыт 9-с кылааһын “Юнармия” уолаттара буойун-учуутал Илья Николаевич Пестерев буорах сыттаах хоһоонун толордулар.
Ааспыт 2024 сылга ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕын биир кэрэ көстүүтүнэн Михаил Носов хартыынатын тилиннэрии буолбута. Оҕо утуйар оронун талаҕынан оҥорон, ону тэҥэ ат симэҕин чаппарааҕы оҥорон, кыбытык киэргэлинэн симээн тигэргэ биһиги нэһилиэк дьоно А.А. Михайлов, И.С. Ноговицына, Н.С. Соловьева, М.Ю. Ноговицына, Н.Н. Ноговицына, С.А. Васильева , В.И. Иванова, Н.В. Устинова, А.К. Андреева, М.В. Новикова, Е.В. Новикова, В.В. Неустроева кыттыыны ылбыттара. Кэрэни кэрэхсэтэр быыстапканы бу күн кэлбит дьон астына көрдүбүт. Бу оҥоһуктары Олоҥхо дьиэтигэр үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттардылар.
Тыа сирин түөлбэтин баһылыга П.П. Бубякин бэйэтин эҕэрдэ тылын эттэ. 17-с Олоҥхо ыһыаҕын тэрээһинигэр кыттыны ылбыт нэһилиэк бары тэрилтэлэригэр махтал суруктары, статуеткалары туттарда. Тыа сирин баһылыгын солбуйааччыта А.А. Кириллина “Куду”, “Илгэ”, “Умсаннаах”, “Аартык” түөлбэ салайааччыларыгар, Олоҥхо ыһыаҕар олбох тигиитигэр, ситии өрүүтүгэр кыттыбыт олохтоохторго Амма улууһун култууратын управлениетын махтал суруктарын туттарда. Култуура киинин дириэктэрэ А.А. Иванова Мэҥэ Хаҥалас ууһа оҥорбут хомустары Олоҥхо ыһыаҕар көмөлөрүн иһин оскуола коллективыгар туттарда.
“Эмис нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо” диэн анал бэлиэни Василий Назарович Чемезов чугас аймаҕар Үлэ Кыһыл Знамята уордьан кавалерыгар, Саха өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитигэр, Арассыыйа, Саха өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах суол тутааччытыгар, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайыныгар, Амма улууһун бочуоттаах олохтооҕор 88 сааһыгар үктэммит Юрий Филиппович Чемезовка туттардылар.
Маны таһынан мас ууһа Василий Гаврильевич Соловьев “Эмис нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо”, Дьокуускай куоракка олорор “Эмис” түмсүү салайааччыта, Саха өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна Людмила Васильевна Николаева “Эмис нэһилиэгин киэн туттуута” бэлиэнэн наҕарадааланнылар.
Василий Назарович Чемезов аатын, кини учуонай быһыытынан үлэтин, норуотугар суолтатын туһунан үгүс сыллар тухары үөрэппит, чинчийбит, Василий Назарович аата умнуллан хаалбатыгар үгүс үлэни ыыппыт биир дойдулаахпыт Екатерина Дмитриевна Уварова улахан өҥөлөөх. Кини бу тэрээһиҥҥэ Дьокуускай куораттан кэлэн үөрэн-көтөн туран кыттыыны ылла.
– Василий Назарович бэйэтин үлэлээн-хамсаан ааспыт кэмигэр саҥаны саҕалааччы учуонай быһыытынан улаханнык сыаналанар. 1938 сыллаахха Тыл уонна култуура институтугар научнай үлэтин саҕалыыр. Үгүс өрүттээх тэрийэр үлэни ыытар. Василий Назарович салалтатынан саха суругун нуучча алпаабытыгар киллэрии үлэтэ саҕаламмыта. Бу үлэнэн кини тус бэйэтэ дьарыктаммыта. Учуонайдар нэһилиэнньэни, салалтаны кытта сүбэлэһэн, биир өйгө-санааҕа кэлэн, билигин ааҕар, суруйар алпаабыппыт 1939 сыллаахха РСФСР Үөрэҕин норкуома бирикээһинэн бигэргэтиллибитэ. Онон саха суруга-бичигэ уларыйыы кэмигэр сүтэн хаалбатын туһугар Василий Назарович сүрдээх улахан үлэни ыыппыт, саха тылын көмүскээбит киһибит буолар. Онтон 1941 сыллаахха Саха АССР үөрэҕин наркомунан ананар. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр үгүс оҕону аччыктааһынтан быыһыыр тэрээһиннээх үлэни ыытар. Биир оннук быыһаммыт, тыыннаах хаалбыт Самсон Фёдорович Устинов: “Тулаайах хаалбыт оҕону интернакка ылан, онон киһи буолбутум”, – диэн Василий Назаровичка олоҕун устата махтанар этэ. Үөрэх наркомунан олорон, норуотун инники кэскилин санаан, детдом ахсаанын элбэтэри ситиһэр. Сэрии кэмигэр Сунтаарга 7 интернат аһыллыахтааҕа былааҥҥа турар эбит буоллаҕына, кини 24 интернаты туруорсан астарар. Уопсайа интернакка 300 оҕо олоруохтаах диэн сорук турар эбит буоллаҕына, оҕо ахсаанын 703-кэ диэри элбээтиннэрэр. Чурапчыга 3 интернат аһыллыахтааҕын, 14 интернаты астарар. Ити курдук сэрии сылларын оҕолорун өлөр өлүүттэн быыһаабыт улахан үтүөлээх. Биһиги биир дойдулаахпыт В.Н. Чемезов Саха сирин науката сайдыытыгар кадрдары иитэн таһаарыыга улахан оруоллаах. Наукаҕа талааннаах, дьоҕурдаах ыччаттары салгыы үөрэттэриигэ тус бэйэтинэн кыһаллан, кэпсэтэр эбит. Кэлин бу дьон үөрэнэн, Саха сиригэр наука хайысхатын сайыннарыыга салайааччы буолан тахсыбыттара.
Василий Назарович биллиилээх дьоннору кытта суруйсар, кэпсэтэр эбит. Холобур, Иван Строду кытта. Математика, история, география онтон да атын учебниктары, тылдьыттары редактордаан таһаарбыт киһи буолар, – диэн этэн туран Екатерина Дмитриевна Уварова В.Н. Чемезов туһунан кинигэтин Эмис нэһилиэгин баһылыгын солбуйааччытыгар А.А. Кириллинаҕа туттарда.
Онтон Айталина Алларитовна Кириллина В.Н. Чемезовка аналлаах туох үлэ ыытыллыахтааҕын туһунан билиһиннэрдэ. Ол курдук, сыллааҕы үлэ былааныгар В.Н Чемезов музейын саҥардыы, сэрии сылларын оҕолорун, В.Н. Чемезов кинигэлэрин бэчээккэ таһаарыы, сырдатыы, ааҕыыга, сурук-бичиккэ оскуола үөрэнээччилэрин, ыччат ортотугар тэрээһиннэр, викториналар, аһаҕас уруоктар, В.Н. Чемезов үбүлүөйүгэр аналлаах түмсүүлэр, бюст туруоруута, сэрии сылларын оҕолорун махталларынан Бүлүү бөлөх улуустарынан экспедицияны тэрийии киирбиттэр.
***
Тэрээһиҥҥэ кэлбит дьон Василий Назарович Чемезовы кытта чугастык алтыһан аастыбыт.
Быыстапкаҕа кини туһунан кэпсиир ыстатыйаларын, кинигэлэрин, тутта сылдьыбыт малларын уонна кэргэнэ быыспакалаан тикпит учуонай кэтэ сылдьыбыт ырбаахытын көрдүбүт.
***
Бу күн В.Н. Чемезов чугас аймаҕа Үлэ Кыһыл Знамята уордьан кавалера, Саха өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа, Саха өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах суол тутааччыта, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына, Амма улууһун бочуоттаах олохтооҕо, 88 саастаах Юрий Филиппович Чемезов кыыһын Елизавета Юрьевнаны, уолаттара Иваны, Юрийы уонна икки сиэннэрин кытта кыттыыны ылла.
– Василий Назарович туһунан кэпсээтэххэ, кини биһиэхэ олох үтүөтүн, кэрэтин бэлэхтээбит киһи. Кини үөрэттэрэн, уһуйан киһи буолан ситэн-хотон тахсыбыппыт. Мин Баһылай Наһаарабыс бииргэ төрөөбүт убайын оҕото буолабын. Ийэлэрэ Биэрэ, аҕалара Наһаар диэн этилэр. Үс оҕо төрөөбүтэ – Марфа, Баһылай, Филипп Наһаарабыстар, ону таһынан Биэрэ балта Таня эмээхсин баара. Чиэмэһэптэр үтүө төрүттээх халыҥ аймах буолабыт. Баһылай Наһаарабыс үлэтигэр олус бэриниилээх киһи этэ. Дьиэтигэр-уотугар да олорон үлэтин толорор этэ. Кэлин хараҕа көрбөт буолбутугар ааҕарыгар, суруйарыгар көмөлөһөр, кэпсиир, кэпсэтэр этибит. Ону таһынан дьиэтигэр кэлэн үлэтигэр көмөлөһөр анал сэкэрэтээрдээх этэ. Кини кэргэнин оҕолоро, мин эдьиийин оҕолоро Баһылай, Соломуон уонна Захарова Дунньа буолан бииргэ үөрэммиппит. Биһиги убайбыт кэргэнигэр, дьиэтигэр-уотугар, аймахтарыгар, чугас дьонугар үтүө сыһыаннаах киһи этэ, – диэн Юрий Филиппович биир дойдулаахтарыгар В.Н. Чемезов туһунан кэпсээтэ.
Түмүккэ бука бары сүһүөхпүтүгэр туран “Тыыннаахтар умнубат сыллара” диэн ырыаны толордубут.
Эрчим НИКОЛАЕВ, IX кылаас, 2024 сыл түмүгүнэн
Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан
“Кэскил” оҕо бэчээтин кыһатын бастыҥ юнкора,
В.М. Новиков-Күннүк Уурастыырап аатынан Эмис орто оскуолата, Амма