Олох уустук кэмнэриттэн чаҕыйбакка, үлэни өрө туппут, бэйэ хаһаайыстыбатын көрөн-истэн, нэһилиэкпит сайдыытыгар сэмэй кылааттарын киллэрсибит дьонтон биирдэстэринэн Дүллүкүгэ Лебедкиннэр дьиэ кэргэттэрэ буолар. Бүгүн биһиги дьиэ кэргэн аҕа баһылыга Семен Семенович Лебедкины кытта үлэ киһи олоҕор суолтатын туһунан кэпсэттибит.
Семен Семенович олох хайдах сайдан иһэринэн хайысхаҕын уларытан, сайдан иһиэхтээххин диэн өйдөбүллээх. Уолаттара улаатан, болҕомтотун кинилэргэ ууран, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн барбыт. Маткапиталынан пилорама атыылаһан үлэлээбиттэр. Дьоҥҥо мас эрбэтэн, ыалларга олбуор оҥортообуттар. Библиотека олбуорун, кирилиэһин саҥардан дэриэбинэ көстүүтүн тупсарбыттар. Ыаллыы Хомустаахха саҥа амбулатория олбуорун оҥоруу эмиэ кинилэр үлэлэрэ буолбут. Эмиэ онно саҥа котельнай дьиэтин туппуттар. Дүллүкү — Хомустаах айан суолун оҥоһуутугар 1 км. бырасыака суолун солообуттар. Итинник Лебедкиннэр дьиэ кэргэттэрэ түөрт оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн-такайан улаатыннартаабыттар.Ыал ийэтэ Александра Николаевна — Дүллүкүгэ маслоцех маастара, улахан кыыс Надежда — Дьокуускай аэропордугар таможня инспектора, Семен – «Саха» НКИХ суоппарынан үлэлиир, кыра уол ХИФУ физкультура салаатын устудьуона, Виктория — 10 кылаас үөрэнээччитэ.
Семен Семенович Үөһээ Бүлүүгэ Ороһу нэһилиэгэр элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт. Оскуола кэнниттэн хас да үөрэх кыһатыгар үөрэнэн идэ ылбыт эбит. Ол кэм туһунан маннык сэһэргээтэ:
-1994 сыллаахха оскуоланы бүтэрбитим. 90-с сылларга уустук кэм этэ. Барыы-кэлии, харчы боппуруоһа олус ыарахан этэ. Ол иһин куоракка барар кыах суоҕа. 7 оҕолоох ыалга улаханнара этим. Дьокуускайга сайыннары-кыһыннары сөмөлүөт эрэ сылдьара. Онон чугастыы СПТУ-га биир сыл үөрэнэн тырахтарыыс- суоппар уонна мастер производственной продукции идэлэрин ылбытым.
Кэлин оҕолорум улаатан, хаһаайыстыбабын тирэҕэр туруоран, кыаҕыран баран, 2009 сылга ЯГСХ-ҕа экономист-менеджер АПК идэтин үөрэнэн бүтэрбитим. Онтон тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан бараммын, аны 2023 сылга СВФУ-га пединститукка биир сыл переподготовканы ааһан технология учууталын идэтин ылбытым.
— Үлэҕэ эйигин ким үөрэппитэй?
— Бииргэ төрөөбүттэр 6 уол уонна 1 кыыс буолабыт. Аҕабыт кыра эрдэхпититтэн барыбытын үлэҕэ ииппитэ. От оттоон, мас мастаан аҕабытын батыһа сылдьарбыт. Сайын 20 км. тэйиччи сытар сиргэ от ыйын саҕаланыыта барарбыт уонна күһүн биирдэ үөрэх саҕаланыытыгар кэлэрбит.
— Үлэлии үөрэммитиҥ олоххор хайдах туһалаата?
— Ыал буолан баран туһунан тахсан сүөһү ииттэн олорбуппут. Маҥнай ньирэйдээх ынахтаах эрэ этибит. Убайбыт Валерий Николаевич Руфов «саха ыала икки ынахтаах буолуохтаах» диэн биир ынаҕы эбии биэрбитэ. Билигин 32 төбө сүөһүлээхпит.
Үлэлиир киһини үлэ батыһа сылдьар дии саныыбын. Дүллүкүгэ кэлэн олохсуйан олордохпуна, биир саас кырдьаҕас ыал ийэтэ «тоойуом, маспын хайытан кулу, хамнаскын төлүөм» диэн көрдөспүтэ. Хайытан биэрбитим. Онтон истиһэн ыалларым эмиэ соруйсубуттара. Ол сааһы быһа мас хайытыытынан дьарыгырбытым. Эһиилигэр Ороһуттан быраатым манна үөрэнэ кэлбитэ. Сааскы мас хайытыыта кини үлэтэ буолбута. Онтон табаарыстарын кытта хайытар буолла. Ол курдук, оскуола оҕолоро билигин саас аайы дьоҥҥо мас хайыталлар.
Манна кэлэрбэр аҕабыттан эргэ массыынатын ылбытым. Ыһыллыбыт массыынаны үчүгэйдик оҥостон сүүрдүбүтүм. Саҕалаабыт дьыалабын ситэри оҥорорбун сөбүлүүбүн. Массыынабын оҥостон ыалларга оттук мас тиэйиитин саҕалаабытым. Ол саҕана маһы тыраахтар эрэ таһар этэ. Онтон мас тиэйэр массыына элбээбитэ. Онон аны бэйэм мас мастаан, ыалга тиэйэн киллэрэр буолбутум. Кэнтиктэн массыына атыыласпытым, цистернатын Үөһээ Бүлүүттэн арендаҕа уларсан водовоз оҥоһуннум уонна социальнай тэрилтэтин кытта дуогабар түһэрсэн, аҕыйах дохуоттаах ыаллары иһэр уунан хааччыйбытым. 2005 сылга кредит ылан, УАЗ микроавтобус ылынан куоракка дьон таһан таксилаан барбытым.
— Семен Семенович, быйыл Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин гранын ылбыт эбиккин. Ол туһунан кэпсээ?
— Грант диэн — судаарыстыба биэрэр үбэ. Хаһаайыстыбаҕын сайыннараргар ананар. Ирдэбилэ элбэх: тыа сиригэр олорор, анал үөрэхтээх, кэтэх хаһаайыстыбалаах, сирдээх, техникалаах буолуохтааххын. Бизнес-былаан оҥостон көмүскүөхтээххин. 100 киһиттэн 15 киһи эрэ тиксэр эбит. Быйыл иккис сылбын кытынным. Былырыын 10 баал тиийбэтэҕэ. Быйыл дьэ, докумуонум, бизнес-былааным ааһан, 5,5 мөл. харчыны ыллым.
— Хайдах туттарга былаанныыгыный?
— Техниката суох хаһаайыстыбаҥ сайдыбат. «Беларусь» тыраахтыр, ынах ыыр аппарат, пресс-подборщик, бородууксуйабын атыылыырбар кыра массыына диэн былааммар суруйбутум. Быйыл 40-ча сүөһүгэ аналлаах саҥа хотон тутан киллэрдим. Сайын 50-ча тонна оту оттуубут, оҕолорум кэлэн көмөлөһөллөр.
— Оскуолаҕа технология учууталынан иккис сылгын үлэлиигин. Инники былааҥҥыттан билиһиннэрэҕин?
— Уолаттары кытта уһанан быыстапкаларга кыттарга сыалланан үлэлии сылдьабыт. Кыраттан саҕалыыбыт. Орто сүһүөх кылаас уолаттара былырыын ас астыырга анаан набор оҥорбуттара: күөрчэх ытыга, лаппаахы, эт кырбыыр дуоска, муос ытык. Бырайыак оҥорон граҥҥа кыттан, уһанар кыра станок ылар баҕа санаа эмиэ баар.
Семен Семенович биһиэхэ: «Кыра эрдэхтэн дьиэ үлэтиттэн, муус-мас киллэриититтэн саҕалаан үлэлии үөрэнэр туһаны эрэ аҕалар. Оҕолор, бэйэҕитин үлэлииргэ үөрэтиҥ, дьулуурдаах, тулуурдаах буолуҥ» диэн сүбэлээтэ.
Игорь Ан, Айаал Иванов, 7 кылаас. «Эрчим» медиакиин, Дүллүкү, Үөһээ Бүлүү