Амма улууһун Эмис нэһилиэгин ытык кырдьаҕаһа Евдокия Егоровна Пестерева олунньу 16 күнүгэр 90 сааһын бэлиэтиир.
Ытык кырдьаҕас Улуу Кыайыы 80 сылыгар 90 сааһын бэлиэтиир үтүө күнэ бүтүн дойду историятын кытта ситимнээх.
Евдокия Егоровна Пестерева — Аҕа дойду Улуу сэриитин ыар сылларын нарын санныгар сүгэн, тоҥон-хатан, ас-таҥас кырыымчыгын, сэрии толоонуттан кэлэр ыар сурахтар содулларын билэн, сэрии толоонуттан эргиллэн кэлбит фронтовиктары илэ хараҕынан көрөн улааппыт, урусхалламмыт дойдуну чөлүгэр түһэриигэ кыаҕын-күүһүн анаабыт кыайыылаах көлүөнэ ытык киһитэ.
Онон Евдокия Егоровна 90 сааһын бэлиэтиир ытык үбүлүөйэ барыбытын кытта ситимнээх дириҥ суолталаах. Төһө да үгүс сыллар ааспыттарын иһин хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ Аҕа дойду Улуу сэриитин дуораана сүппэт. Бу биһиги историябыт.
Евдокия Егоровна 1935 сыллаахха биэс оҕолоох Егор Дмитриевич, Евдокия Филипповна Пестеревтар дьиэ кэргэттэригэр «2-с Пятилетка» колхуос киинигэр Ураһалаах алааска бэһис оҕонон күн сирин көрбүтэ. Ийэлээх аҕата оччотооҕу кэм уларыйыыларын, сэбиэскэй былаас олохтонуутун мөккүөрүн үөһүгэр сүтэн-симэлийэн хаалбакка, сирдээҕи аналларынан дьиэ-уот тэринэн, оҕо-уруу төрөтөн, үлэлээн-хамсаан саҥа кэми тутуспут дьон. Дьонугар-сэргэтигэр «Дор оҕонньор» диэн аатынан биллэр аҕата колхуос биир төһүү үлэһитэ эбит. Сөбүлээн туттар «доор» диэн тыла бэйэтигэр «Дор оҕонньор» диэн аат буолан үйэлээх сааһын тухары иҥпит. Оҕонньор 80 сааһыгар чугаһаан баран олохтон туораабыт. Онтон ийэтэ Евдокия Филипповна аҕаларын иннинэ суох буолбут. Онон Евдокия Егоровна: «Ийэ, аҕа тапталын, сылаас сыһыанын билэн улааппыт буолан, баҕар, үйэм уһаабыта буолуо», — диэн санаатын үллэстэр.
Биэс бииргэ төрөөбүт Бөстүрүөптэр барыларын дьылҕата Аҕа дойду Улуу сэриитин ыар сылларын кытта сибээстээх.
Улахан убайдара Бүөккэ үлэ фронугар ыҥырыллан сылдьыбыт. Иккис убайа Өлөксөй Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа.
— Ийэбин кытта сэттэ саастаах кыыс айан суолугар диэри атаарбыппыт. Амматтан кэлэн иһэр грузовой массыынаҕа олордон илдьэ барбыттара. Кыһыл ырбаахыта көстүбэт буолуор диэри көрөн турбуппутун өйдүүбүн. Өлөксөй сэрии толоонуттан илиитигэр бааһырыылаах эргиллибитэ. Кэргэннэнэн, сэттэ оҕоломмута. Кыргыттара, ыччаттара Мэҥэ Хаҥалаһынан, куоратынан тэнийэн олороллор, — диэн кэпсиир Евдокия Егоровна.
Улахан эдьиийэ Настаа сэрии сылларыгар 20-тин эрэ ааспыт кыыс колхуос ыарахан үлэтин сүкпүтэ.
— Колхуос салалтата күүстээх-уохтаах кыргыттарын талан, Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар ыыталлара. Эдьиийим Настаа онно сылдьыбыта. Ыраах айаҥҥа таҥаһын дуомун бэлэмниирбитин өйдүүбүн. Ампаарга эдьиийим Ааллаах Үүҥҥэ барарыгар кэтэр түнэ этэрбэһэ, истээх сон дуома, уһун мас түүтэ саҕалаах ырбаахы кичэллик ууруллан турар буолара. Ону киллэрэн абырахтаан, ыпсаран биэрэрбит. Билигин Ааллаах Үүҥҥэ сылдьыбыттарын туһунан салла ааҕабын. Итиччэлээх уустук айаны хайдах тулуйан сылдьаахтаабыта буоллар. Сырыы, айан туһунан кэпсээбэт этэ. Эдьиийим Настаа кэргэнэ Ньукулай Дьарааһынабыс Новиков сэрии кыттыылааҕа. Улахан уола Уйбаан 10 ыйдааҕар, 1942 сыллаахха сэриигэ барбыта. Бааһынайдыҥы дьүһүннээх, көнө уҥуохтаах, киириилээх-тахсыылаах, кыраһыабай киһи этэ. Сэттэ төгүл бааһыран, дойдутугар 1946 сыллаахха тыыннаах эргиллэн кэлбитэ. Кэлэн өссө кыыс оҕоломмута. Билигин аатын ааттатар үгүс ыччаттардаах. Сиэн бырааттарым, балтыларым күтүөтүм Дьарааһынабыс хаартыскатын хосторугар чиэстээн-бочуоттаан ууран туралларын көрөммүн үөрэбин, — диэн кэпсиир Евдокия Егоровна.
https://vk.com/clip709604973_456239423?c=1
Бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Өрүүнэ сэрии ыар сылларыгар колхуос дьонун кытта тэҥҥэ үлэ ыараханын сүкпүт биир эмиэ туруу үлэһит этэ. Ыал буолан, оҕо-уруу төрөтөн аатын ааттатар ыччаттардаах.
Евдокия Егоровна уонна кини көлүөнэтин оҕо сааһа сэрии кэмигэр түбэспитэ. Билигин олох сайдыбыт, ас-таҥас дэлэй кэмигэр олорон Евдокия Егоровна киһи барахсан тулуурдаах да буолар эбит диэн сөҕөр эрэ.
— Биир ньуоска сиир арыылаах буоллахпытына, астаах-үөллээх курдук сананарбыт. Таҥас суоҕа наһаа эрэйдээх этэ. Тоҥон да биэрэр этибит. Син үлүйбэккэ, бу сааспар диэри тиийэн олордоҕум. «2-с Пятилетка» оҕолоро наһаа эйэлээх, түмсүүлээх, ырыаны-тойугу оччоттон сөбүлүүр этибит. Төһө да эргиччи сэрии ыар тыына баттаан турдар, ыллыыр-туойар, күлэр-үөрэр этибит.
Арааһа, бэйэбит икки ардыбытыгар истиҥ сыһыаммыт, ырыаны-тойугу сэргиирбит сэрии ыараханын тулуйарбытыгар көмөлөспүтэ буолуо дии саныыбын.
90 сааспар тиийэн олороммун сэрии ыар сылларын, күүстээх үлэни тэҥҥэ сүксүбүт дьүөгэлэрбин, Ураһалааҕым кыргыттарын ахтан-санаан ааһыахпын баҕарабын: Прасковья Николаевна Николаева (Новикова), Зинаида Семеновна Федорова (Новикова), Светлана Семеновна Захарова (Новикова), Мария Петровна Новикова, Александра Алексеевна Захарова, Елена Семеновна Пестерева, Баян-Слу Николаевна Васильева (Новикова).
Биһигини барыбытын сэрии уота хаарыйбыта. Ким эрэ аҕата, убайа сэрии толоонугар сураҕа суох сүппүтэ, ким эрэ уоттаах толооҥҥо охтубута. Түмсэ түһэммит кэпсэтэн, дьоммутун аһыйан өр саҥата суох олорорбут. Онтон харахпыт уутун туора-маара сотто түһэн баран салгыы үлэлии тарҕаһарбыт. Баҕар, тыыннаахтара буолуо диэн бэйэ-бэйэбитин уоскутарбыт. Итинник өйөнсөн олохпут устата олорон кэлбиппит. Дьүөгэлэрбиттэн билигин ким да суох. Ол эрээри кинилэр бары дьиэ-уот тэринэн, оҕо-уруу төрөтөн, үлэлээн-хамсаан хас биирдиилэрэ үтүө олоҕу олорон ааспыттара. Дьүөгэлэрим тыыннаах эрдэхтэринэ, түмсэн Кыайыыга кынаттаабыт былыргы ырыаларбытын ыллаан дуоһуйар этибит, — диэн Евдокия Егоровна ахтан-санаан ааһар https://vk.com/wall709604973_205
Евдокия Егоровна 22 сыл «Чуораанчык» оҕо саадыгар үлэлээбитэ. Бастакы сэбиэдиссэйэ Амма Чакырыттан кэлэн үлэлээбит Мария Павловна Дьячковская. Ол кэнниттэн Елена Петровна Солдатова салалтатынан үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта.
— Детсадтарым билигин да умнубакка саныылларыттан, илии тутуурдаах, махтал тыллаах көрсөллөрүттэн үөрэбин. Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах үөрэхтээһин үбүлүөйдээх бэлиэлэрин туппутум, — диир.
Евдокия Егоровна олоҕун аргыһын Николай Егорович Захаровы кытта 47 сыл дьоллоох олоҕу олорбуттара.
Николай Егорович оҕо сааһа эмиэ сэрии ыар сылларын кытта эҥэрдэһэн ааспыта. Аҕата Егор Лукич Захаров 1942 с. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ыҥырыллан барбыта. Сэттэ бииргэ төрөөбүттэртэн саамай улаханнара буолан, оччолорго 13 саастаах Ньукулай ыал аҕа баһылыга диэн эппиэтинэһи сүкпүтэ. Аҕата Егор Лукич сэрии толоонуттан эргиллибэтэҕэ, көмүс уҥуоҕа төрөөбүт буоругар көмүллүбэтэҕэ.
13 саастаах уол «2-с Пятилетка» колхуос үлэһиттэрин кытта тэҥҥэ сылдьара, оҕус сиэтээччинэн, сир хорутааччынан үлэлиирэ.
1953 с. Евдокия Егоровнаны кытта ыал буолбуттара.
— Ньукулай биһикки төрөөбүт сирбититтэн харыс сири халбарыйбакка 47 сыл бииргэ олорбуппут. Оҕо эрдэхпититтэн сэрии ыар сылларын билэн улааппыт буоламмыт, бэйэ-бэйэбитигэр харыстабыллаахтык сыһыаннаһар, олоҕу наһаа сыаналыыр, үлэни өрө тутар этибит.
Ньукулай кадровай булчут этэ. Мил, Билир үрэхтэринэн Алдаҥҥа тиийэ бултуура. Түүлээҕи государствоҕа туттарар былаанын аһары толороро. Улууска Социалистическай куоталаһыы хас да төгүллээх кыайыылааҕа буолбута. Саха АССР үтүөлээх булчута буолбута. Олоҕун тиһэх күннэригэр диэри бултуурун тохтоппотоҕо. 70 сааһыгар олохтон туораабыта, — диэн кэпсиир Евдокия Егоровна.
Николай Егорович, Евдокия Егоровна кыыстара Матрена Николаевна, күтүөттэрэ Авдей Данилович Тммофеевтар билигин улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр элбэх оҕолоох саха дьоһун ыала.
Евдокия Егоровна олоххо олус көхтөөх. Кэрэ куоластаах ырыаһыт. Уран тарбахтаах иистэнньэн.
70 сааһыгар чугаһаан олорон нэһилиэгим туһа диэн улууска киирэн хайыһар күрэҕэр, 80-ча сааһыгар скандинавскай хаамыыга кыттан турардаах.
Олоҕу кытта тэҥҥэ сайдан иһэрэ 90 саастаах ытык киһи туспа уратыта. Аныгы «өйдөөх» төлөпүөн кыаҕын баһылаан, социальнай ситимнэринэн күннээҕи олоҕор эдэр дьоннортон туох да уратыта суох сатаан туһанар, кэпсэтэр, сонуну барытын истэ-билэ олорор, ханнык баҕарар тиэмэҕэ сиэн ыччаттарын кытта биир таһымҥа туран кэпсэтэр.
Евдокия Егоровна 20-тэн тахса сыл «Көлүкэчээн» эбээлэр ансаамбылларын кытта бииргэ ыллыы-туойа сылдьар.
— «Көлүкэчээннэрбин» кытта улуу Москваҕа, Петр I куоратыгар Санкт-Петербурга тиийэ сылдьыбытым. Улуу кураттарга саха ыһыаҕын тэрийэр сиэригэр-туомугар кыттыбытым. Эдьигээнинэн, Чурапчынан сылдьан ыллаан-туойан кэлбиппит. Саха тэлэбидиэнньэтин «Эн сулускун» ырыа күрэҕэр кыттан, бары түһүмэхтэрин ааспытым. Култуура миниистирэ Андрей Саввич Борисов илии баттааһыннаах Саха өрөспүүбүлүкэтин уус-уран оҥоһуктарын сайдыытыгар кылаатым иһин анал бэлиэни туппутум. Онон «Көлүкэчээннэрбэр» наһаа махталлаахпын, — диир.
Евдокия Егоровна нэһилиэк активиһа буолан улуу Кытайга күүлэйдээн кэлбитэ.
Дьиэтигэр-уотугар саха биллэр ырыаһыта Анастасия Варламова маанылаах ыалдьыт буолан, хонон-өрөөн ааспытын олус истиҥник саныыр.
— Дьэдьэннээх күөрчэх амсаппытым. Үөрүүтүттэн «Амсат эрэ дьэдьэҥҥиттэн» ырыатын ыллаабыта. Махтанан, баһыыбалаан аҕай барбыта. Кэрэ да киһи этэ, — диэн этэр Е.Е. Пестерева.
Биир дойдулааҕын, Арассыыйа норуотун артыыһа Нина Николаевна Чигирева туһунан олус истиҥ өйдөбүллээх.
— Кыыспыт үөрэххэ киирбит диэн Таанньа Степанова Федорова Сиинэ биһиккини чэйдэтэ ыҥырда. Таанньа чугас ыаллара Ларионовтар, «2-с Пятилеткалар» дьүөгэбит Бэтэрэнээр Шура — Александра Алексеевна Захарова бааллара. Кыыспытын эҕэрдэлээн, кыра харчы дуомун туттардыбыт. Нинабыт үөрүү бөҕөтө. Ыллаан дуораһыппыта. Улахан артыыска буолан да баран, ол түгэни олох умнубат, наар махтанар этэ. Үтүө киһи этэ Нинабыт барахсан, — диэн кэпсиир.
Евдокия Егоровна олоҕун умнуллубат үтүө өйдөбүллэригэр олоҕуран көрдөххө, дьоҥҥо махталлаах буоллахха, кэрэни кэрэхсээн, дьону кытта дьон курдук үөрэ-көтө сырыттахха киһи сэргэх, чэбдик буолар.
— Кыыспар Мотябар, күтүөппэр Авдейга, сиэннэрбэр, хос сиэннэрбэр махтанабын. 90 сааспар оҕолорум, сиэннэрим быйыл күһүн дьиэбэр толору хааччыллыыны киллэрдилэр. Бэлэм ууга-хаарга абыранным. Кыайыы 80 сылыгар благоустройство үчүгэйин биллим. https://keskil14.ru/90-saas-r-te/
1945 с. Ураһалаахпытыгар Кыайыы үөрүүтүттэн ыһыах ыспыттара. Колхуоспут бэрэссэдээтэлэ Бүөтүр Өндөрөйөбүс Захаров этэ. Сүөһү өлөрөн, эт буһаран сиэппиттэрэ. Оҕолорго иккилии устуука ньолбоҕор бэрээнньик, түөрт муннуктаах кэмпиэт нуормалаан биэрбиттэрэ. Биһиги саҕа дьоллоох дьон суох курдуга. Ол бэрээнньик, кэмпиэт минньигэс амтанын билигин да өйдүүбүн.
Аччыктаабыппыт, тоҥмуппут бэрт буоллаҕа. Оннук кэм ыччаттарбытыгар эрэ кэлбэтин, — диэн санаатын тиэрдэр тыһыынча өлүүттэн ордубут кыайыылаах көлүөнэ киһитэ, 90 саастаах тыыл, үлэ бэтэрээнэ, Эмис нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ытык Сүбэтин «Бочуоттаах кырдьаҕаһа», «Амма улууһун киэн туттуута» анал бэлиэлээх Евдокия Егоровна Пестерева.
Сардаана МАТВЕЕВА
keskil14.ru