Быйыл Улуу Кыайыы 80 сылын бэлиэтиибит. Аҕа дойду сэриитин туhунан кэпсээннэри, сэрии историятын биhиги дьиэ кэргэҥҥэ элбэхтэ ырытабыт. Бу улахан кырыктаах, элбэх сүтүүлээх сэрии дойду дьиэ кэргэттэрин барыларын таарыйан ааспыта. Ол иhин «былыр сэрии кэмигэр» диэн өйдөбүл норуокка иҥэн хаалбыт. Эбэлээх эhэм кэпсээннэриттэн интэриэспин тарпыт дьикти кэрэ түмүктээх түбэлтэни өйдөөн хааллым.
Кэпсээним саха иhитэ тууйас туhунан буолар. Тууйас — аҕыйах хонукка сиир арыыны сиргэ-уокка илдьэ сылдьарга аналлаах мас түгэхтээх, хаптаһын хаппахтаах, ньолбоҕор, арыт төгүрүк айахтаах, көнө эркиннээх, 1,5, 2 киилэ арыы киирэр истээх туос иһитэ. Тууйастаах арыы өҥүрүк куйааска ууллубат, аҕырбат. Тууйас саха норуотун маанылаах иhитэ эбит.
Бу дьикти тубэлтэ сэрии буолуута саҕаланар уонна сүүрбэ сыл ааспытын кэннэ түмүктэнэр.
Абаҕабыт Хаадыат Хабырыыс
Сэрии иннинэ биhиги өбүгэлэрбит Дүпсүн сиригэр Ампаардаах диэн улахан алааска олорбуттар. Бу алааска элбэх ыал олорор эбит. Кинилэр бары хаhаайыстыбаларын түмэн, «Энгельс» диэн ааттаах холкуоһу тэринэн, үлэни бары тэҥҥэ, бииргэ үлэлээн, сүрдээх үчүгэйдик ньир-бааччы олорбуттар.
Мин хос эhээм быраата, абаҕабыт Гаврил Миронович Горохов (1914-1976 сс.) эмиэ бу холкуос чилиэнэ, биир тутаах, үлэни кыайа тутар эдэр үлэhиттэрэ эбит. Сүрдээх бэйэтин кыанар, атах оонньуутугар чугаhынан тэҥнээҕин булбатах уол оҕо. Дьоно сэргэтэ ыраас сэбэрэлээх, сытыы-хотуу киhи буолан тахсыбытын иhин Гаврилы Хаадыат Хабырыыс диэн ааттыыллар. Убайа Баhылайдыын, биhиги төрөөбүт эhэбитиниин хотуурунан, илиинэн от охсорго биир бастыҥнар буолаллар. Ааттыын «Оттох уолаттара» диэн аатыраллар эбит. Убайа Василий Миронович Хаадыаты кыра оҕо эрдэҕиттэн батыhыннара сылдьан үѳрэппит буолан, кадровай булчут, сылгыhыт уонна таhаҕас таhыытыгар сылдьар эрэллээх айанньыт эбит.
Сэрии иннинээҕи сыл сүрэхтэринэн таптаhан, эмиэ «Энгельс» холкуос кыыhынаан Мария Егоровналыын ыал буолаллар. Уол оҕолоноллор.
Ол гынан, хомойуох иhин 1941 сыл бэс ыйн 22 күнэ үүнэн, уоттаах сэрии саҕаланар. Үлэни кыайар эр дьон үксүлэрэ сэриигэ ыҥырыллан баран испиттэрэ. Холкуос үлэтэ үксүн кырдьаҕастарга, дьахталларга уонна саҥа улаатан эрэр оҕолор санныларыгар хаалбыта.
Ойуу курдук сурук
Гаврил Миронович сэриигэ ыҥырыллыыта иккис маассабай хомуурга 1942 сыл атырдьах ыйыгар түбэhэр. Сэриигэ ыҥырыллыбыт приписной суругун тутаатын кытта, дьиэ кэргэнэ бары кэриэтэ тэрийсибитинэн бараллар. Кырдьаҕас ийэтэ тууйас оҥорон, онно толору арыы таптайан, уолун өйүөлээн ыытар. Тууйаһын дьон киэнин кытта буккуллубатын диэн, убайа Баhылай «ГГМ-Хаадыат» диэн быhаҕынан тууйаска ойуу курдук сурук түhэрэр. Уоллара дьонугар сэмэйдик: «Этэҥҥэ олоруҥ», диэн баран, сэриигэ ыҥырыллыбыт холкуостаах уолаттары кытары куула аартыгынан аттана турар.
Уус Алдан нэhилиэктэриттэн мобилизованнайдарын барыларын Суотту биэрэгэр түмэн баран, Лена ѳрүскэ суох саамай улахан «Пропагандист» борохуокка олордон, Усть-Кут туһаайыытыгар атаарбыттар. Мантан ыла холкуостаах уолаттар сэбиэскэй саллаат буолбуттар. Ѳрүhүнэн устан иhэн саллааттар бары түргэнник өстөөҕү кыайан, дойдуларыгар түргэнник эргиллэр баҕа санаалаахтар эбит. Ол санаалара туоларын туhугар кураанахтаммыт тууйастарыгар кумааҕыга суруйан баран, өрүскэ ыыталлар эбит. Хаадыат дьону үтүктэн Ампаардаах алааhыгар эргиллэн кэлэрин санаан, эмиэ тууйаhын өрүскэ ыыппыт…
Кыыл Бастаах арыыга
Бу кэмнэргэ Өлүөхүмэ оройуонугар Кыыл Бастаах арыыга Иннокентий Акимов бэйэтин холкуоhугар молотилка үлэлэтээччи, булчут киhи сотору-сотору өрүс устун паромунан, борохуотунан саха чэгиэн уолаттарын сэриигэ хомуйан ааhар ааллары атаара, биэрэккэ киирэр эбит. Иннокентий бэйэтэ гражданскай сэрии кыттыылааҕа, бу сэриигэ бараары гыммытын доруобуйата эппиэттээбэт буолан, үрүҥ киниискэ туттараннар, кыhыйа сылдьар кэмэ эбит. Хас аал аастаҕын аайы, биэрэккэ киирэн ааhан эрэр уолаттарга бэйэтин алгыhын: «Мин оннубар өстөөҕү эhиги кыдыйан, дойдугутун кѳмүскээн, этэҥҥэ эргиллиҥ”, — диэн хаhыытыыр эбит биэрэктэн.
1942 сыл күhүнүгэр «Пропагандист» диэн ааттаах аал Кыыллаах арыы биэрэгэр олох ыкса кэлэн, аҕыйах киhи түhэн уу ылбыттар. Бу кэмҥэ Иннокентий ѳрүс хочотугар биэстээх кыыhын батыhыннарбытынан, от оҕустара сылдьыбыт. Кыыллаах оҕонньоругар: «От төhө баарын оҕустаран ис, биир да сүөhүгүн энчирэтимэ, Кыайыы биhиэнэ буолуо», — диэн хаhыытаабыттар борохуоттан. Лэгэнтэй соhуйан, аллан туран баран, өйдөнөн хаhыытаабыт: «Оҕолорум өстөөхтөн охтумаҥ, кыайыы аргыстаах дойдугутугар эргиллэн кэлээриҥ» диэн.
Ол ыккардыгар хараабыл биэрэктэн тэйэн ыраата охсубут. Икки киhи өрүскэ тугу эрэ бырахпыттар. Олоро тимирбэккэ, биэрэк диэки устан кэлбиттэр. Биирдэрэ талахха иҥнэн хаалбыт. Иннокентий талах быыhыгар туох эрэ иҥнэн сытарын кѳрбүт. Үѳттэр быыстарынан ууну тэпсэн киирэн, харбаан ылбыта — тууйас буолбут. Дьиэтигэр тахсан кѳрбүтэ — киилэ курдук тапталлыбыт арыы батар иhитэ эбит. Тууйаhы хатыҥ туоhун бүтэйдии устан ылан, олус мындырдык, ураты сатабыллаахтык оҥорбуттар. Туос тууйаска биир да иннэ суола суоҕа, икки хос эркиннээх, мас тугэхтээх, мас хаппахтаах. Ойоҕоhугар ойуу курдук сиэдэрэйдик «ГГМ-Хаадыат» диэн сурук бэлиэлээх.
Тууйаһы кэриэстээн
Сэрии кэмин былаhын тухары, Иннокентий оҕонньор араас ыарахан үлэни тыылга, холкуоhугар Кыайыы туhугар күүскэ үлэлээбитэ. Тууйаhын “саллаат тууйаhа, мин оннубар өстөөҕү кытта киирсэ сылдьар байыас киэнэ”, — диэн кэриэстээн, наар бэйэтин кытта илдьэ сылдьара. Саллаат өстөөхтөн охтубатын, этэҥҥэ сырыттын диэн иhигэр алгыһын үөhээ айыылартан көрдөhөрө.
Сэрии бүтэн, Кыайыы буолан, үөрүү, дьол тосхойбута. Күнтэн күннэр, сылтан сыллар ааhан испиттэрэ. Олох тупсан, сайдан испитэ. Лэгэнтэй тууйаhы булар күнүгэр отууга илдьэ сылдьыбыт кыыhа Люба улаатан, оскуоланы бүтэрэн, үрдүк үөрэхтэнэн, кэргэн тахсан дойдутугар күтүөтүнээн кэлэ сырыттаҕына, отууга тахсыбыттара. Лэгэнтэй ол күн эмиэ тууйаhын илдьэ сылдьара. Аhыы олорон, күтүөт тууйас суругун бэркэ өр кѳрѳн олордо уонна бу тууйас хаhаайына мин билэр киhим быhылаах диэн саҥа аллайбытыгар, Лэгэнтэй оҕонньор олус долгуйда. «ГГМ-Хаадыат» диэн бу мин дойдум Ампаардаах алаас киhитэ. Горохов Гаврил Миронович-Хаадыат Хабырыыс. Кини фронтовик, үс бойобуой мэтээл, «Кыhыл сулус» уордьан кавалера, “Энгельс” колхуос кадровай булчута”, — диэбит.
Доҕордуу буолбуттара
Лэгэнтэй тууйаhын харыстаан, айыылартан сэрииттэн тыыннаах эргиллэн кэлэрин көрдөспүт буойуна этэҥҥэ кыайыы өрөгөйдөөх дойдутугар кэлбитин, эйэлээх олоҕун салҕаан, дьоллоохтук олорорун истэн наhаа үѳрбүтэ. Күтүѳтүнэн Гаврил Мироновичка сурук суруйан, тууйаhын ыыппыта.
Баҕа санаатын толорбут тууйаhа дойдутугар эргиллэн кэлбитигэр, Хабырыыс да, аймахтарбыт да бары наhаа үөрбүттэр, долгуйбуттар. Бу түгэни ахтан санаан ылалларын миэхэ эhээм Мирон Николаевич Горохов кэпсээбитэ. Гаврил Миронович 1945 сыл атырдьах ыйыгар уйгу ардаҕа түhэ турдаҕына, Ампаардааҕар эргиллибит. Хомойуох иhин, төрөппүт кырдьаҕас аҕата Мирон Дмитриевич 1943 сыл кыhыныгар тыаҕа мас кэрдэ сылдьан, маска баттатан өлбүт. Барарыгар хаалбыт аҕыйах ыйдаах уол оҕото эмиэ өлбүт. Санаатын түhэрбэккэ, олох чэчирии сайдарын туhугар холкуоhугар үлэтин саҕалаабыт. Кэргэнинээн Анна Егоровналыын сэрии кэнниттэн биэс кыыс оҕолоноллор. Дүпсүн нэhилиэгин мааны, ытыктанар ыаллара буолаллар.
Иннокентий Акимов уонна Гаврил Горохов өр сылларга суругунан билсэн доҕордуу буолбуттара. Иккиэн күн сириттэн аттаныахтарыгар диэри суруйсаллара.
Абаҕабыт Гаврил Миронович бойобуой суола эмиэ сүрдээх элбэх түгэннэрдээх. Улаатан истэҕим аайы өссө үөрэтиэм. Кэпсээним бүгүн манан бүтэр.
Адриан Афанасьев, Мүрү 2 №-дээх орто оскуолатын II «А» кылааһын үөрэнээччитэ, Уус Алдан.
keskil14.ru