2005 сыллаахха Улуу Кыайыы 60 сылыгар Дьокуускай куоракка Суруналыыстар сойуустарын оччотооҕу бэрэссэдээтэлэ И.В. Борисов туруорсуутунан Бэчээт дьиэтин территориятыгар Саха сирин буойун-суруналыыстарыгар аналлаах мемориальнай дуоска арыллыбыта. Онтон Кыайыы 70 сылыгар 2015 сыллаахха Суруналыыстар сойуустарын оччотооҕу бэрэссэдээтэлэ Г.А. Бочкарева көҕүлээһининэн буойун-суруналыыстарга анаммыт Сквер оҥоһуллубута.
20 сыл устата Улуу Кыайыы күнүн көрсө манна Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыыны ылбыт буойун-суруналыыстары ахтан-санаан ааһар, сибэкки дьөрбөтүн уурар тэрээһин тиһигин быспакка ыытыллар.
Быйыл Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө үгэскэ кубулуйбут тэрээһин ыам ыйын 7 күнүгэр буолан ааста. https://vk.com/clip-199463452_456243217
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Саха сириттэн 139 буойун-суруналыыс саа-саадах тутан сэриилэспититтэн, 18-һа көмүс уҥуохтара сэрии толоонугар хаалбыта. Бу күн аҕа саастаах буойун-суруналыыстар Кыайыыны уһансыбыт кылааттарын, суолталарын билиҥҥи кэми кытта ситимнээн дириҥ ис хоһоонноох санаалар этилиннилэр.
“Саха Бэчээт” автономнай судаарыстыбаннай тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ, Арассыыйатааҕы “Өлбөт үйэлээх полк” общественнай гражданскай патриотическай хамсааһын Саха сиринээҕи салайааччыта Ньургуйана Михайловна Стручкова саха суруналыыстыкатын ветераннарын, сэрии кэмин оҕолорун, коллегаларын эҕэрдэлээн туран, бу мемориальнай дуоска, Сквер олоххо киириитин көҕүлээбит И.В. Борисовка, Г.А. Бочкареваҕа махтанна.
– Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыыны ылбыт буойун-суруналыыстар кэккэлэриттэн суруйааччылар үүнэн тахсыбыттара – Макар Хара, Дьүөгэ Ааныстыырап, Күн Дьирибинэ, Софрон Данилов, Исай Никифоров, Юрий Шамшурин уонна да атыттар. Биһиги киэн туттабыт биир идэлээхпитинэн Сэбиэскэй Сойуус Геройунан Николай Алексеевич Кондаковунан, – диэн бэлиэтээн эттэ Ньургуйана Михайловна.
Кини салгыы бүгүҥҥү буола турар быһыыга-майгыга сыһыаран санаатын үллэһиннэ:
– Анал байыаннай дьайыылар саҕаламмыт бастакы күннэриттэн саҕалаан, биһиги биир идэлээхтэрбит волонтерскай үлэҕэ кыттыыны ылалларыгар, бу үлэни көҕүлүүллэригэр махтанабыт. Бүгүн биир идэлээхпит, дьүөгэбит, анал байыаннай дьайыы волонтерун быһыыттынан аата-суола киэҥник иһиллэр Светлана Лаврентьева-Диодорова сэрии толоонугар охтубут оҕотун тиһэх суолугар атаарыы буола турар… Биһиги биир идэлээхпит, “Саха” НКИК Москватааҕы корпуунун салайааччыта Туйаара Константинова Москва куорат госпиталларыгар уолаттарбытыгар көмө оҥоруутугар биир бастакынан көмөлөһөн, сүүрэ-көтө сылдьар. Саха сиригэр суруналыыстар Бэчээт дьиэтигэр аккумуляционнай пуун арыйбыппыт.
Бу тирээн турар быһаарсыылаах кэмҥэ хаһааҥҥытааҕар даҕаны күүскэ Президеммит тула түмсэ түһүөхтээхпит. Буойун-суруналыыстарбыт хорсун быһыыларын холобур оҥостоммут Саха сирин суруналыыстара өйбүтүнэн-санаабытынан, үлэбитинэн-хамнаспытынан көмө-тирэх буолуохтаахпыт.
Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан “Кэскил” оҕо бэчээтин кыһатын дириэктэрэ, межэтиническэй суруналыыстыка Бүтүн Арассыыйатааҕы гильдиятын чилиэнэ Ольга Ивановна Семенова “Бэлэм буол” хаһыат историятыгар тохтоон ааста:
– 1936 сыллаахтан уонна сэрии саҕаланыар диэри “Бэлэм буолу” салайан кэлбит эрэдээктэрдэр Архип Кудрин-Абаҕыыныскайга уонна Никифор Седалищев-Дьүөгэ Ааныстыырапка олоҕуран, ситим быстыытын уонна көлүөнэ бэйэ-бэйэтигэр утумнаһар дьоҕурун, дьаныарын, ис кыаҕын туһунан тохтоон ааһыахпын баҕарабын. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр “Бэлэм буол” хаһыат историятыгар быстыбыт ситим сүрдээх өр кэм устата бэрт кыһалҕалаахтык уонна улахан туруорсуунан салҕаммыта. Ити 1959 сыллаахха саха дьоно-сэргэтэ санаата уһуктубут кэмигэр, эйэлээх олох балай да тирэҕирбит уонна дьон дьоллоох олоххо үлэнэн көҕүлэспит кэмнэригэр, биһиги оҕолорбутугар бүгүҥҥү күҥҥэ диэри тыыннаах кэлэр быатыгар, саҥаттан тэриллэн турар. Бу манна Секлетея Алексеевна Курчатова уонна биллэн туран, биһиги редакторбыт Нина Иннокентьевна Протопопова ааттарын ааттыахпын баҕарабын. Секлетея Алексеевна уонна Нина Иннокентьевна саха дьахтарын тулуурдаах, дьаныардаах, кытаанах санаата, суохтан баары оҥорон таһаарар уонна оҕо туһугар тугун да кэрэйбэт ытык иэһин өйдүүрүн уонна олоххо дьулуурдарын бэлиэтэ буолаллар. Биллэн туран аныгы кэм историятыгар оҕоҕо патриотическай тыыны иитиигэ общественность даҕаны, биирдиилээн дьон даҕаны киэҥ далааһыннаахтык үлэлиир баҕа санаалаахтар. Кинилэр санааларын самнарбат уонна туох баар сураҕы-садьыгы, куһаҕаны сутуйар дьааттаах санааны саба быраҕар сүрдээх кыахтаах, профессионал ыччаттар үүнэн тахсыахтарын баҕарабыт. Мин бүгүн Георгий Бессоновы ааттыахпын баҕарабын. Тоҕо диэтэххэ, Секлетея Алексеевналыын “Бэлэм буол” хаһыат историятыгар оҕолор историческай чахчылары билэллэригэр анаан сүрдээх улахан, киэҥ далааһыннаах бырайыактары оҥорбут уонна төрүттээбит дьон буолаллар. Биһиги хаһыаппыт, сурунаалларбыт тула билигин даҕаны учууталлар, оҕолор, төрөппүттэр, оҕолор уонна да атын общественниктар муста туруохтарын баҕарабыт. Эһиэхэ бу үрдүк, үтүө, улахан Кыайыы 80 сылынан ис сүрэхпититтэн эҕэрдэ тылларбытын аныыбыт.
“Саха медиа” холдинг генеральнай дириэктэрэ Виктор Джамаханович Колесов буойун-суруналыыстарга сүгүрүйэр тэрээһин сылтан сыл аайы ыытыллан уонна сылтан сыл аайы суолтата дириҥээн иһэрин бэлиэтээн эттэ: «Тоҕо диэтэххэ, билигин историяны араастаан уларыта сатааһын, тэҥнээн көрөөһүн кытта баар буоллулар. Хомойуох иһин, оскуолаларга оҕо барыта Жуков диэн кимин билбэт. Ол иһин бүгүн биһиги тугу оҥорон таһаарарбыт олус улахан суолталаах. Анал быйыаннай дьайыылар бара турар кэмнэригэр биһиги военкордарбыт, суруналыыстарбыт буола турар быһыыны-майгыны кырдьыктаахтык көрдөрөллөр”.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирэ Афанасий Иванович Ноев сонуну киэҥник тарҕатар средстволар норуоту түмэр күүстээхтэрин туһунан бэлиэтээн эттэ: “Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ситиһиллибит кыайыыга сэбиэскэй норуот бэчээт, радио нөҥүө норуоту түмүүгэ, сомоҕолооһуҥҥа туохтарын да харыстаабакка үлэлээбиттэрэ. Билигин блогерство, социальнай ситимнэр, сибээс атын да көрүҥнэрэ сайдыбыт кэмигэр олоробут. Ол да буоллар убаастабыллаах коллегаларбыт, норуоту түмэр, информационнай политиканы оҥорор дьоннор эһиги буолаҕыт. Ити ордук билигин ыытылла турар анал байыаннай дьайыылары кытта сибээстээх”.
Ветеран суруналыыс, суруналыыстыка эйгэтигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, сэрии сылын оҕото Николай Александрович Крылов бу күн эдэр көлүөнэни кытта санаатын маннык үллэһиннэ:
– Дьокуускай куорат биир саамай ытык миэстэтигэр кэлэн турабыт. Сэрии толоонугар охтубут, сэрииттэн тыыннаах эргиллэн кэлбит буойун-суруналыыстары чиэстиир буолбуппут оруобуна 20 сыл буолла. Бу биһиги иннибитигэр турар мемориалга 139 буойун аата-суола суруллан турар. Кинилэргэ эбии Социалистическай Үлэ Геройа Семен Митрофанович Васильев диэн сахаттан бастакы уонна соҕотох промышленноска Геройбутун эбии ааҕан биэриэхпитин сөп. Бу биһиги турар сирбитигэр 20 сыллааҕыта сэрии ветераннара бу буойуттары чиэстииллэрэ. Ол кэнниттэн сэрии ветераннара бүтэн барбыттарын кэннэ биирдиилээн дьоммут хаалбыттара. Бу дьон туһунан, суруналыыс сытыы бөрүөтүн, бойобуой санаатын ылынан эһиэхэ, ыччаттарга биһиги, кырдьаҕас суруналыыстар, тириэрдэр, кэпсиир этибит. Онон ситим быстыбат. Билигин биһиги, сэрии кэмин оҕолоро, эһиэхэ туһаайаммыт бу дьон хоһуун дьыалаларын туһунан кэпсиибит. Ол курдук бу көмүс буукубанан суруллан турар дьоннор бэйэлэрин бириэмэлэригэр олох инники күөнүгэр сылдьыбыттара. Кинилэр саха интеллигенциятын бастаан иһэр этэрээтэ этилэр. Кинилэр бу саха омугун ааҕарга-суруйарга, саҥа былааһы өйүүргэ, общество, государство Саха сиригэр тэриллэригэр сүрдээх улахан охсуһууну көрсүбүттэрэ. Онон биһиги бу дьоммут туһунан хаһан да умнубакка чиэстии, ахта, өйдүү сылдьыахтаахпыт.
Эдэр суруналыыстарга туһаайаммын этиэм этэ. Анал байыаннай дьайыылар ыытылла турар кэмнэригэр эһиги көрдөөн көрдүгүт дуо бу дьоммут ыччаттара, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ бу билигин өрө көрөн эрэ фашистары утары төһө сэриилэстилэр? Ону үөрэттибит дуо? Кинилэр тустарынан энциклопедиялар, суруйуулар, кинигэлэр бааллар ээ. Мантан инньэ итини салгыы үөрэтиэххэ, суруйуохха диэн этии киллэриэхпин баҕарабын. Сэрии кэмин көлүөнэтин оҕолорун ааттыттан аныгы кэм суруналыыстарыгар дойдубут кытаанах кэмигэр күүс-көмө буолуоҕуҥ диэн ыҥырабын.
***
Ити курдук күннэтэ кэлэн үлэлиир, айар-тутар Бэчээппит дьиэтин аттыгар турар Сквергэ бүгүн өйү-санааны, толкуйу иҥэрэр үгүс санаалар этилиннилэр. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт 139 биһиги коллегаларбыт ааттара суруллан турар халыҥ истиэнэтэ үөрэтэр, иитэр суолталааҕын бу күн үгүс киһи өйдөөбүт буолуон сөп.
Сардаана МАТВЕЕВА
keskil14.ru