Чуукаар нэһилиэгэ Ньурба оройуонун түгэх дэриэбинэлэриттэн биирдэстэрэ буолар. Былыр оччотооҕу үйэ үгэһинэн чуолкай билиини биэрэр сурук-бичик суоҕун кэриэтэ. Ол иһин историктар үлэлэрэ үһүйээннэргэ олоҕуран суруллар эбит. Г.С. Петров «Күн күлүмүн суһума», М.Ф. Анисимова «Чуукаар нэһилиэгэ» диэн ахтыылары, үһүйээннэри, историческай даннайдары хомуйан оҥорбут кинигэлэрин чинчийэн дойдум төрүттэниитин туһунан билбиппиттэн үллэстэргэ сананным.
Ол курдук, Чуукаардар Үөһээ Бүлүү улууһун Боотулуу нэһилиэгиттэн сыдьааннаахтар эбит. Боотулуу нэһилиэгэ Үөһээ Бүлүү улууһуттан 12 көс хоту сытар. Ити нэhилиэк Боотулу диэн аҕа ууhун баhылыгын аатынан ааттаммыт. Үhүйээн ахтарынан Боотулу үрдүк уҥуохтаах, күүстээх, бардам майгылаах бэйэтин аҕатын ууhун баhылыга эбит. Боотулу (дьиҥнээх аата Оноҕоччут) Чуукаары бэйэтин дьоннорун кытары кэлэн, бултаан барар анал сир оҥостубут. Ол сылдьан бу дойду сирин-уотун, булдун-алдын кэрэхсии, олохсуйарга табыгастаах сир диэн бэлиэтии көрбүт.
Сотору Боотулу сиригэр кураан сута ааҥнаан кэлэр. Ол дьыл от үүммэккэ аҕыйах сүөhүлээх, саҥа үөскээн эрэр сылгылардаах дьон эстэр-быстар дьылҕаламмыттар. Онуоха Боотулу аҕатын ууhуттан 7 киhини: Төкөөкөнү, Тутуму, Дьабыдаҕы, Ардьакыйы, Хассыыны, Хатырбаны уонна Тыҥатыны – ыҥыртаан ылбыт уонна: «Миигин кытта бултуур сиргитигэр Чуукаарга баран олохсуйуҥ, дьиэ кэргэҥҥитин, сүөһүлэргитин илдьэ барыҥ. Өлгөм үүнүүлээх дойдуга олоххут табылыннын», — диэн алҕаан дьонун ыыталаабыт. Кырдьык, ити дьон кэлэн, хоргуйан, тоҥон өлбөккө, манна охсуллан ааhар тонустары кытта эйэ дэмнээхтик, сороҕор уруурҕаhан даҕаны олорон Чуукаары төрүттээбиттэр.
Кэнники Үөhээ Бүлүүттэн Тээhэ диэн ааттаах киhи чугас дьоннорун илдьэ эмиэ Чуукаарга баран Кыhыл диэки сирдэргэ олохсуйбуттар. Онон Тээhэ аҕатын ууhа нэhилиэккэ ахсыс аҕа ууhунан биллэр. Тутум аҕатын ууhа Хампахха, кини чугаhынааҕы алаастарга, Дьабыдахтар Балаҕаннаах диэки олорбуттар, Эбэ эмиэ кинилэр сирдэрэ эбит. Ардьаахыйдар Уhун күөлгэ, Хассыылар Дьаардаах диэки, Тыҥатылар Кубалаахха олохсуйан олорбуттар.
Чуукаар төрүттэригэр тоҥустар эмиэ киирэллэрэ биллэр. 1668 сыллаахха Үөhээ Бүлүү зимовьетыгар 286 тоҥус эр дьоно ясак төлөбүрүгэр суруллубуттар (Саха АССР историята, Пт., 77с). Чуукаар тоҥустара үөhэ, Маар күөл, Арыылаах, Муоhааны диэки олорбуттар. Биhиэхэ биллэринэн сүүсчэ сыл анараа өттүгэр Чыймаа диэн кинээстээхтэрэ үhү. Хойутуу Тоҥсоҕор уола Соппуруон, онтон бүтэhик кинээстэрэ Тойтоон Баhылай диэн эбит.
Төрөөбүт дойдум историятын үөрэтэн бэйэбэр тирэх оҥостон, күүспэр күүс эбиллибиккэ дылы буолла. Хас биирдии киһи, оҕо бэйэтин төрүччүтүн ааһан, дойдутун историятын биллэҕинэ кытаанах силистээх, бигэ тирэхтээх буолар тустаах дии саныыбын.
Дария ДАНИЛОВА,
Чуукаар оскуолатын 11 кылааһын үөрэнээччитэ, Ньурба.
keskil14.ru