«Эһиги эһэҕит Николай Герасимович Новиков-II улахан сэриигэ сылдьыбыт фронтовик этэ. Ону билсиэххитин, сураһыаххытын сөп этэ», – диэн сэрии тулаайаҕа, билигин 82 сааһыгар үктэммит Егор Егорович Пестерев куруук этэр. Кини Дьарааһынабыс аата умнуллуон олох баҕарбат. Көрсө түстэр эрэ “эһэҕит үтүө киһи этэ” диэн хайаан да тоһоҕолоон бэлиэтиир. Егор Егорович эһэбит туһунан туох саҥа чахчыны булбутун барытын утары уунан, эһэбит аата умнуллубатыгар бэйэтин кылаатын киллэрэр үтүө кырдьаҕас.
Эһэбит кыыһа Клара (биһиги ийэбит) баара-суоҕа биир эрэ саастааҕар олохтон барбыт. Онон ийэбит аҕатын туһунан тэллэҕин анныгар кичэллик ууран сытар хаартыскаларыттан, ордон хаалбыт мэтээллэриттэн ураты оҕолоругар, сиэннэригэр тугу да кэпсиирэ суоҕуттан абаран хараҕын уута таммалыыра. «Аҕабын билэр дьон баалларын саҕана, саатар, сурунан хаалар өй суох этэ», – диэн кэмсинэрэ. Кини ситэ оҥорботоҕун бүгүн Дьарааһынабыс сиэннэрэ, биһиги оҥоробут.
10 сыл аннараа өттүгэ, Улуу Кыайыы 70 сылыгар эһэбит Ньукулай Дьарааһынабыс Новиков-II 1942 с. ыам ыйын 19 күнүгэр уот сэрии толоонуттан суруйбут суругун булбуппут. Бу суругу биһиэхэ эдьиийбит Эмис нэһилиэгин ытык олохтооҕо, тыыл ветерана Прасковья Николаевна Николаева тиксэрбитэ. Икки эрэ кылаас үөрэхтээх киһи буочара ырааһа, өйө-санаата дириҥэ, толкуйа киэҥэ биһигини чахчы сөхтөрбүтэ. Бу саһарбыт сурук, эһэбит фроҥҥа сылдьан түспүт хаартыскалара, киһи быһыытынан өйдөөн хаалбыт дьон ахтыыта, архыып докумуоннара – барыта ситимнэнэн уот сэрии ортотунан ааспыт фронтовик эһэбит сырдык мөссүөнүн тилиннэрэн, ол ааспыт сылларга сирдиир.
***
Былыр Эмис нэһилиэгэр үөскээн-тэнийэн олорбут Новиковтар аймах эстэр суолга киирэн, бу аймах бас-көс дьоно «дьэ, хайдах буолабыт?» диэн толкуйга киирбиттэр. Сүбэлэһэ охсон баран, биир ынаҕы куоракка илдьэн атыылаабыттар уонна Хаҥалас диэкиттэн бааһынай хааннаах 14 уол оҕону аҕалбыттар. «Дьэ, ол уолаттартан Эмискэ түөрт Новиковтар удьуордара тэнийбит: биир – Дьарааһыннар уустара. Иккис – Чэккиэстэр (суоппар Миисэлээх), үһүс – Новиков Байбал Наһаарабыстаах, төрдүс – Новиков Ыстапаһалаах. Бу мин кырдьаҕастартан истэн, өйбөр хатаан бачча сааспар диэри бэйэбин кытта илдьэ кэлбит кэпсээним. Бу ханнык да архыып докумуоннарынан бигэргэтиллибэтэх. Онон эһиги, удьуору салгыыр дьон, маны чинчийҥ, билиҥ-көрүҥ», — диэн кырдьаҕас эдьиийбит Баян-Слу Николаевна Васильева кэпсээбитэ.
Былыргы дьыллар быыстарыттан XXI үйэҕэ диэри номох буолан кэлбит үһүйээн төһө кырдьыгын киһи архыып докумуоннарыгар олоҕурбакка эрэ, чахчы оннук буолбут эбит диэн сатаан эппэт. Арай бу туһунан кырдьаҕастар: «Эмис Новиковтара сырдык, бааһынай хааннарыттан сылыктаан көрдөххө, буолуон сөп», – диэн сөпсөһөллөр этэ.
Эһэбит Ньукулай Дьарааһынабыс аҕата Дарааһын Павлович Новиков үс бииргэ төрөбүттэриттэрэ Ньукулай Дьарааһынабыс-Онтоойук Ньукулай, Ирина Павловна, Уйбаан Павлович оҕо-уруу төрөппөккө бу дойдуттан барбыттар. Онтон Дьарааһын Ньукулай Соловьев-Ньуук оҕонньор балтын ойох ылан, түөрт уолу төрөтөр – үс Ньукулайы уонна Сэмэни. Улахан уол Ньукулай Дьарааһынабыс-I үөрэхтэнэн Хабаровскайга тиийэн олохсуйбут. Хас оҕоломмутун, тугу үлэлээбитин бу диэн билбэппит. «1949 сыллаахха эбитэ дуу, Ураһалаахха кэлэ сылдьыбытын өйдүүбүн. Улахан Ньукулай кэлбит үһү диэн Ураһалааҕы биир гына туолбута. Элбэх саҥата суох киһи этэ диэн өйдөөн хаалбыппын. Интеллигентнэй көрүҥнээҕэ. Соҕурууттан кэлбит киһи биһиги дьоммут курдук буолуо дуо?! Көнөтө, көрөрө-истэрэ олох атын киһи этэ. Атыҥыраабытым бэрт эбитэ дуу, биһиэннэригэр майгыннаабат атын баҕайы киһи эбит диэн өйдөөн хаалбыппын», – диэн оччолорго оскуола оҕото, эдьиийбит Прасковья Николаевна кэпсиир буолара.
Иккис уол Ньукулай Дьарааһынабыс-II – биһиги эһэбит, 1912 с. төрүөх. Үһүс уол – Ньукулай Дьарааһынабыс-III-Кыра Ньукулай, Мээйкэлэр кыыстарын Акулина Михайловнаны кэргэн ылан, сэттэ оҕону төрөтөн, билигин Новиковтар киэҥ аймах Амманан, Чакырынан олохсуйан олороллор. Чакыр Новиковтарын билэр Эмис нэһилиэгин олохтооҕо, тыыл ветерана, Герой-Ийэ Александра Алексеевна Захарова: «Дьэ, Дьарааһынабыстар курдук кыраһыабай кыргыттар, уолаттар онно бааллар. Бу ээ, олох салҕаныыта диэн, киһи көрөн үөрэр», – диэн улаханнык астынан туран ахтан ааһара. Кыра Ньукулай бухгалтердар куурустарын бүтэрбит. «Наһаа мааны көрүҥнээх, хомуһуун саппыкылааҕын өйдөөн хаалбыппын», – диэн Баян-Слу Николаевна кэпсиирэ. Төрдүс уола Сэмэн Дьарааһынабыс ис-иһиттэн сытыы-хотуу, биир сиргэ таптаан-түптээн олорбот ураты киһи этэ дииллэр. «Сэмэҥкэ биир күн онно, Сэмэҥкэ биир күн манна баар буолааччы» диэн кэпсииллэрэ. «Аата, Сэмэҥкэ курдук буолан түһэҥҥит», – диэн сэмэлиир саҥаны оҕо эрдэхпитинэ биһиги дьиэбитигэр элбэхтик истэрбит. Сэмэҥкэ Маайатынаан биир кыыстаммыттар, Мария диэн. 1950-ус сылларга Сэмэҥкэ ыалдьан өлбүт, Эмискэ хараллыбыт. Маайата Аммаҕа көспүт. Кыыһа Мария Алма-Атаҕа тиийэн олохсуйбут. Ийэбитигэр Клара Николаевнаҕа суруйар этэ. «Сэмэҥкэ кыыһыттан сурук кэлбит» диэн сэргэх киэһэлэр буолаллара. Кыыстаах уол оҕолооҕо.
Дьарааһынабыстар ийэлэрэ өлбүтүн кэннэ биһиги эһэбитин Ньукулай Дьарааһынабыһы аҕата иитиэххэ биэрээри гыммыт. Ону аймаҕа тоҕус кыыстаах, биир уол оҕолоох Новиков Егор Михайлович-Ноойоон (Баян-Слу Николаевна, Прасковья Николаевна эһэлэрэ) соҕотох уолбар ханыы оҥостон, бэйэбин кытта илдьэ сылдьыам диэн кимиэхэ да бэрдэрбэтэх, бэйэтигэр ылбыт. Онтон Ноойоон кэргэнэ эһэбитин “таҥараҕа да биэрбэт уолум” диэн баарынан-суоҕунан маанылаан улаатыннарбыт. Онон Ноойоон уола Николай Егорович (1920 сыллаах төрүөх) уонна биһиги эһэбит Ньукулай Дьарааһынабыс (1912 сыллаах төрүөх) биир иһиттэн аһаан, бииргэ мааныланан, бэйэ-бэйэлэрин өйөнсөн улааппыттар. Николай Егорович кыргыттара Баян-Слу Николаевна, Прасковья Николаевна эһэбит оҕолоругар – таайбытыгар Уйбааҥҥа, ийэбитигэр Клараҕа – биһиэхэ, сиэннэригэр истиҥ, кыһамньылаах сыһыаннарын олохпут үөрүүлээх да, хомолтолоох да түгэннэрбитигэр ыһыктыбаттар. Таайбыт Уйбаан олоҕун тиһэх күннэригэр Баян-Слу Николаевна кыыһыгар Ольга Саввична Михайловаҕа: “Балтыбын Клараны көрө сылдьаар”, – диэн көрдөһүүлээх бу олохтон туораабыт.
***
– Мин убайбар Ньукулай Дьарааһынабыска улаханнык мааныламмыт киһибин. Өрүөстээххэ Дьарааһынабыс кэллэҕинэ килиэп уонна хампыат сиир этибит. Остуолга туох да суох буолуор диэри килиэп тоорохойун барытын тигэстээн, ып-ыраас гына сиэн кэбиһэрбит минньигэс да буолар этэ! Дьэ, ол иһин убайбыт кэлэрин наһаа кэтэһэр, күүтэр этибит. Биир үтүө күн Өрүөстээххэ сиртэн-буортан тэйбит курдук ып-ыраас, уурбут-туппут курдук быһыылаах-таһаалаах эдэркээн баҕайы кыыһы, эбэҕитин Анастасия Егоровна Пестереваны сүгүннэрэн аҕалбыта. Саҥа ыаллар балаҕаммыт таһыгар турар кыра ампаар дьиэҕэ олохсуйбуттара. 1940 сыллаахха кыыстаах уол игирэ оҕолору төрөппүттэрэ. Игирэ аҥара кыыс оччотооҕу ас-таҥас кырыымчык кэмин уйбатаҕа, аҕыйах хонон баран, төттөрү төннөөхтөөбүтэ. Онтон уол Уйбаан киһи-хара буолар быатыгар, тулуктаһан, ол ыар кэмнэри син быһа түспүтэ. Уйбаан биирин эрэ ааспытын кэннэ сэрии саҕаланан, аҕата 1941 сыллаахха бастакы хомуурга түбэһэн сэриигэ барбыта. Онтон иккис хомуурга биһиги аҕабыт Николай Егорович ыҥырыллыбыта, – диэн Прасковья Николаевна кэпсээнэ биһиги иннибитигэр эһэбит сырдык мөссүөнүн тилиннэрэр.
***
Ити курдук Ньукулай Дьарааһынабыс саҥа ыал буолан, кэргэннэнэн, оҕолонон, дьиэ-уот тэринэн дьэ, олоҕун оҥостон иһэн сэриигэ ыҥырыллар. Кэргэнэ биирин эрэ ааспыт уолун Уйбаанын кытта икки хараҥаны ыпсаран, тыылга күүстээх үлэ үөһүгэр чороҥ соҕотох туран хаалар. Күүстээх-уохтаах, тулуурдаах 20 эрэ сааһын ааспыт кыыс Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар тоҥо-хата сылдьыбыта. Килбиэннээх үлэтинэн Кыайыы туһугар түүннэри-күнүстэри турууласпыт үтүөлээх кырдьаҕас этэ биһиги эбэбит Настаа.
Онтон ол кэмҥэ эһэбит арҕаа фроҥҥа сэрии толоонугар өлүү икки олох икки ардыгар туруусласпыта. Ханнык хайысхаҕа сэриилэспитин ытыска ууран кэпсиир кыахпыт суох. Бу диэн билбэппит. Арай: «Наһаа өр буолан кэлбитэ, түөһэ бүтүннүү мэтээл этэ, сэриигэ кини курдук сэймэктэммит киһи тыыннаах ордон кэлбитэ даҕаны элбэҕи этэр. Ол баастарыттан ыалдьар да этэ…», – диэн эһэбитин өйдүүр кырдьаҕастар биһиэхэ, сиэннэригэр салгыбакка кэпсииллэрин истэ, Кыайыы туһугар саа-садах тутан сэриилэспит эһэбит үтүө аатыгар сүгүрүйэ, махтана улааппыппыт.
Эһэбит сэрии толоонугар сылдьан түспүт хас да хаартыската баар. Бу хаартыскаларынан сирдэтэн, уот сэрии ортотунан ааспыт эһэбит «Сталинград куорат оборонатын иһин», Будапешт, Варшава, Вена, Прага куораттары босхолооһун иһин, “Японияны Кыайыы иһин” мэтээллэрин көрөн, икки кылаас үөрэхтээх эһэбит улуу нуучча омук дьонун кытта тэҥ кэккэҕэ сылдьар кыаҕын, өйүн-санаатын таһымын үрдүгүнэн киэн тутта улааппыппыт.
1942 с. уот сэрии толоонуттан суруйбут суругун уйадыйа аахпыппыт. Бу суругу бииргэ үөскээбит быраатыгар Николай Егорович Новиковка аадырыстаан суруйбут. Суругу тиксэрбит Николай Егорович кыыһа Прасковья Николаевна: «Биһиги аҕабыт 1942 с. иккис хомуурга сэриигэ ыҥырыллан барбыта уонна 1943 с. ахсынньытыгар сураҕа суох сүппүтэ. Онон бу суругу аҕабыт аахпатах буолуон сөп», – диир.
Ити саҕана латыыныскай алпаабыттан кириллицаҕа көһүү кэмэ буолан, эһэбит суругар сахалыы буукубалар, дифтоннар суохтар. Холобура иэ дифтону, «э» буукубаны нуучча «е»-нан, «эһиги» диэни «иһиги» диэн суруйар эбит. Ону көннөрөн туран, сурук ис хоһоонун уларыппакка биэрэбин:
«Новиков Николай Егоровичу, эһиги үчүгэй доруобуйаҕытыгар. Бирибиэт! Мин сылдьабын үчүгэй. Доруобуйа чааһа миэрэтинэн. Атын туох да солун нуомас суох. Күн түүн сэрииттэн атын суох. Эһиги тоҕо суруйбаккыт. Холку сиргэ олорор дьон быһыытынан. Соло суох дуо. Бэйэҕит кыһаллан да көрбөт дьон эбиккит. Мин кэргэттэрим эмиэ олох суруйбаттар. Сэриигэ барда диэн кыһаллан да көрбөккүт, баҕар, өлүөм суоҕа. Олох охсуһуутун кыайыытыгар сылдьабын дии саныыбын.
Мин западнай фроҥҥа баарбын. Байыаннай званием сержант командир диэммин. Аадырыһым: действующая армия, почта 754 2-го батальона, 5 рота сержанту Новикову Николаю Герасимовичу. Бу аадырыска суруйун, оччоҕо кэлэр.
Мин кэргэттэрим хайдах олороллоруй. Уол баар дуу, суох дуу? Кистээбэккэ суруйун уонна нэһилиэк олоҕуттан эмиэ суруй. Ыраах сиргэ кэлбит киһи быһыытынан солуну истиэхпин баҕарабын. Мин дойдубуттан кэлэн турабын 15000 километр сири. Бу ыраах дойду буолбат дуо. Манна күүлэйдии кэлбэтэхпит. Олох оҥоһуутун иннигэр кэлэн турабыт. Амма оройуонун дьонун кытта 15 киһи этибит, сэриигэ киириигэ, онтон мин эрэ баарбын уонна хонууга хаалбыттара. Бу бииргэ үөрэммит дьонум, 14 киһи… Эмистэн кэлбит дьону миигиттэн ыйытын уонна суруй бука диэн.
Сэрии боппуруоһа эһигини хайдах таарыйан эрэрий? Новиков Н.Г. 19/V – 1942 »
73 сыл буолан көстүбүт суругар эһэбит ким да суруйбатыттан хомолтотун биллэрбит. Сэрии оччотооҕу кэмэ ону билиммэт буоллаҕа. Бука бары сэрии тыҥааһыннаах кэмэ олохтообут түрбүөннээх кэмигэр төрөөбүт көлүөнэ хас биирдии дьоно ким тыылга, ким арҕаа фроҥҥа өстөөҕү кыайар туһугар туруулаһа сылдьар кэмигэр сурук суруйар уустуктаах буоллаҕа. Аны сурук суруйар кыахтаах үөрэхтээх киһин да ахсааннаах. Эһэбит суругар биирин эрэ ааспыт уолун Уйбаанын туһугар сүрэҕэ ыалдьара, төрөөбүт Эмиһин сэрии хайдах хаарыйан эрэрин туһугар долгуйара, олох уонна өлүү икки ардыгар өрө мөхсүү ыар кэмэ көстөр. Кылгас эрээри дириҥ ис хоһонноох сурук уот сэрии оччотооҕу кэмин, эһэбит фронтовой олоҕун тилиннэрэн көрөргө кыаҕы биэрэр.
***
– 1946 сыллаахха “Ньукулай Дьарааһынабыс сэрииттэн кэлбит, убайгын көрсө бараҕын” диэн буолла. Таҥаһым дуомун ынах быатынан курдаан баран, убайбар ыыттылар. Наһаа үөрбүппүн өйдүүбүн. Арай ынах быатынан курдана сылдьарбыттан кыбыстарым сүрдээх. Киирэн баран соммун уһулбакка олордум. Убайым: «Хайа, бу тоҕо соҥҥун уһулбаккын», – диэн соммун уһулла, курдана сылдьар быабын көрөн баран улаханнык сөбүлээбэтэ: – Хайа, бу оҕо ынах быатынан курдана сылдьар эбит дуу, тимэх тигэр киһи суох дуо бу», – диэтэ. Убайбар хонон, мааныланан, өссө ырбаахы таҥаһа ылан, астыныы бөҕөтүн астынан дьиэбэр төннүбүтүм. Тулаайах дьон көрүүбүт-истиибит кыайтарбакка, миигин Бөтүҥҥэ ыытар буоллулар. Убайбыттан арахсымаары биир күнү быһа ытаабытым. Оннук улаханнык убаммыт этим киниэхэ. Син биир ыыттылар. 1949 сыллаахха дойдубар төннөн кэллим. Убайым аах кыыстаммыттар этэ. Хап-харанан чоҕулуччу көрбүт кыыһын Кларатын олус таптыыра. Ардыгар санаарҕаан сүөм түһэн олорорун көрөөччүбүн. Билигин санаатахха, сэриигэ сэттэ төгүл бааһырбыт киһи ыалдьара ынырык буоллаҕа. Баҕар, күн сириттэн сотору барыахтааҕын сүрэҕинэн сэрэйээхтээбитэ да буолуо. Бука, ол сүөм түһэн олорон, оҕолорун инники олохторун санаан эрдэҕэ…
1950 сыллаахха ахсынньы ый аам-даам тымныытыгар убайбытын төрөөбүт буоругар кистээбиппит. Балтараа саастаах кыыһа Кларата сыылла сылдьар, «чуучуй» дии-дии аҕата сытар хоһун сабыытын саба сатыырын өйдүүбүн. Балтыбын наһаа аһыммытым. Аҕата бу сиртэн букатыннаахтык барбытын сүрэҕинэн сэрэйээхтиир быһыылааҕа… Итинник 1950 сыллаахха 10 саастаах уола Уйбаан, балтараа саастаах кыыһа Клара аҥардас ийэлэрин Анастасия Егоровна Пестерева көрүүтүгэр хаалбыттара, – диэн кэпсиирэ эдьиийбит Прасковья Николаевна Николаева.
Билигин 90 саастаах тыыл ветерана Евдокия Егоровна Пестерва күтүөтүн Дьарааһынабыс туһунан истиҥ, сылаас өйдөбүллээх: “Бааһынайдыҥы дьүһүннээх, көнө уҥуохтаах, киириилээх-тахсыылаах, кыраһыабай киһи этэ күтүөтүм. Кэргэнэ Анастасия Егоровна мин бииргэ төрөөбүт эдьиийим. Кини миигиттэн 15 сыл аҕа этэ. Сэрии саҕана холкуос салалтата күүстээх-уохтаах кыргыттарын талан, Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар ыыталлара. Эдьиийим Настаа онно сылдьыбыта. Ыраах айаҥҥа таҥаһын дуомун бэлэмниирбитин өйдүүбүн. Ампаарга эдьиийим Ааллаах Үүҥҥэ барарыгар кэтэр түнэ этэрбэһэ, истээх сон дуома, уһун мас түүтэ саҕалаах ырбаахы кичэллик ууруллан турар буолара. Ону киллэрэн абырахтаан, ыпсаран биэрэрбит. Билигин Ааллаах Үүҥҥэ сылдьыбыттарын туһунан салла ааҕабын. Итиччэлээх уустук айаны хайдах тулуйан сылдьаахтаабыта буоллар. Сырыы, айан туһунан олох тугу да кэпсээбэтэ. Кэргэнэ Ньукулай Дьарааһынабыс сэттэ төгүл сэриигэ бааһырбыт, алта сыл устата сэриилэспит киһи диэтэххэ, сырдык сэбэрэтин, үтүө майгытын, киһилии сиэрин ыһыктыбатах киһи этэ. Сэрииттэн кэлэригэр солко таҥас, былааччыйа бөҕөтүн аҕалбыта. 90 сааспар диэри син элбэх былааччыйаны кэттим эрээри, күтүөтүм аҕалбыт күөх сибэкки ойуулаах солко былааччыйатын умнубаппын. Ол былааччыйам күөх сибэккилэрин ойуутун харахпар билигин да көрөбүн. Ньукулай Дьарааһынабыс билигин аатын ааттатар ыччаттардаах. Сиэн бырааттарым, балтыларым күтүөтүм Дьарааһынабыс хаартыскатын хосторугар чиэстээн-бочуоттаан ууран туралларын көрөммүн үөрэбин. Эһэлэрин умнубаттар”.
***
Ньукулай Дьарааһынабыс сэрии иннинэ, сэрии кэнниттэн Эмискэ НАСПО бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Сытыы-хотуу, булар-талар, киирбит-тахсыбыт киһи нэһилиэги аһынан-таҥаһынан хааччыйар эбээһинэһин толорон сылдьыбыта.
– Ньукулайы кыра эрдэхпинэ көрөр этим. Наар велосипедынан сылдьарын иһин, «тимир аттаах киһи» диэн ааттыыллара. Ыраас, сырдык сэбэрэлээх, кыраһыабай киһи этэ. Сэрии саҕаланыыта 1941 сыллаахха ыҥырыллан баран, сэрии бүппүтүн кэннэ 1946 сыллаахха кэлбитэ. Түөһэ бүтүннүү мэтээл этэ. Нькулай Дьарааһынабыс улахан сэриигэ сылдьыбыт киһи диэн дьон-сэргэ сүрдээҕин ытыктыыра, убаастыыра, – диэн Эмис нэһилиэгин олохтооҕо, Герой-Ийэ Александра Алексеевна Захарова ахтара.
***
Архыып докумуоннарынан көрдөххө, эһэбит буола турар быһыыга-майгыга санаатын этэн баран тэйэр кытаанах принциптээх, сэрии кэннинээҕи кылгас олоҕор нэһилиэгин олоҕор-дьаһаҕар көхтөөх кыттыыны ылбыт киһи диэн өйдөбүл үөскүүр. Уот сэрии ортотунан ааспыт фронтовик ити үтүө хаачыстыбатын архыып докумуоннара өссө чопчулаан бигэргэтэн биэрэллэр.
1947 сыл олунньу 23 күнүгэр ВКП(б) чилиэнигэр кандидат Новиков Николай Герасимович Эмис нэһилиэгин уопсай мунньаҕар кыттыыны ылан, нэһилиэккэ сылгыны иитиигэ баар итэҕэстэргэ тохтоон, санаатын эппит. Сылгы кулуннааһына куһаҕан көрүүттэн тахсарын ыйбыт. Эмиэ бу сыл кулун тутар 21, ыам ыйын 22 күннэригэр Эмис нэһилиэгинээҕи территориальнай партийннай тэрилтэ уопсай мунньахтарыгар кыттыыны ылбыт. (Эмисский сельсовет Амгинского района ЯАССР. Протоколы общих собраний сходов граждан вместе с первичным партийным активом. За 1947 год с 23 февраля по восьмое августа. На семи листах. Амгинский райгосархив. Фонд №17, оп. №1, ед. хр. № 4, стр. 1-2, 2-3).
1948 сыл кулун тутар ый 11 күнүгэр буолбут Эмис нэһилиэгинээҕи территориальнай первичнэй партийнай тэрилтэ сабыылаах уопсай мунньаҕар эһэбит Николай Герасимович кырдьыгын дакаастаан этиммитэ баар: «Биһиги бүгүн IV пленумун уурааҕын дьүүллэһиини ыыттыбыт. Онуоха биһиги тэрилтэбитигэр да итэҕэстэр бааллар. Ол курдук биһиги партийнай тэрилтэбит элбэх итэҕэстэрдээх. Биһиги секретарбыт быыбара суох. Киэҥ плана суох үлэлиирэ көстөр, үлэ мөлтөх. Биһиэхэ протоколу сыыһа суруйбуттар. Онно миигин улаханнык буруйдаабыттар. Мин киирэн Дьячкоскайы эттээбит курдук суруллубут. Мин төрдүттэн сыыһа диибин. Онон итини проверкалыахха наада. Табаарыс секретарь эбээһинэһин туһанан туран протоколыгар мунньах уурааҕын уларытан туран, бэйэтэ таптаабытынан суруйбута сыыһа». Сэрии ортотунан ааспыт, норуот кырдьыгын иһин турууласпыт фронтовик этиитин ылынан, буруйдааҕы партийнай мунньах секретарыгар үлэтигэр дьалаҕайдык сыһыаннаспытын иһин, партийнай сэмэни биэрбиттэр. (Протоколы общих собраний сходов граждан вместе с первичным партийным активом.За 1948 год с 28 января по 13 ноября (ф. №17, оп. №1, ед.хр.№ 5, стр. 3-6).
1949 сыл кулун тутар ый 19 күнүгэр Эмис нэһилиэгин уопсай мунньаҕар эһэбит БСК (б) п кандидата Новиков Николай Герасимович партия чилиэнинэн ылыллыбыт: «БКП (б) кандидата Новиков Николай Герасимович, ВКП (б) 1912 с. төрүөх, Эмис нэһилиэгэр Амма оройуонугар бааһынайтан төрөөбүтэ. Омуга саха, 2 кылаас үөрэхтээх. Эмис наспотун председателэ. Чугаһынан аймахтарыгар бандьыыттыы сылдьыбытахтар. Эрэкэминдээссийэ биэрбиттэр: Захаров Н.К., 1943 с. партия члена, парт. билетын №46566 Новиков Н.Г. билэр 1915 с.; Лобанов Г.Г. 1944 с. партия члена, парт билет №643266. Новиков Н.Г. билэр 1938 с.; Неустроев Г.Р. 1940 с. партиялаах, парт. билетын №250698. Новиков Н.Г. билэр 1932 с.» (Протоколы общих собраний сходов граждан вместе с первичным партийным активом с 8 февраля по 2 сентября. За 1949 год. ЯАССР Амгинский райгосархив. Ф., №17, оп. №1, ед. хр. №6, стр. 6-7).
Сэрии уотун ортотунан сылдьыбыт Эмис нэһилиэгин фронтовиктарын туһунан бэйэтин кэмигэр үлэ бөҕөтүн үлэлээбит кырдьаҕас Марыына Бөстүрүөбэ маннык ахтара: «Сэриигэ тыыллан-хабыллан түһэн бэрт модьу-таҕа көрүҥнээх уолаттары атаарбыппыт. Дьэ, онтон сэрии толоонуттан ол уолаттарбыт кэллилэр ээ… Ким атаҕа суох, ким аҥар харахтаах, ким аҥар илиилээх… дьон аҥардара. Көрөргө ыарахан этэ, сэрии сэймэктээбит дьонун… Оччолоох ыараханы ааспыт дьон кэмиттэн кэмигэр мустан “аһыыллара” эрээри билиҥҥи курдук бөһүөлэги биир гына ииригирбэт этилэр. Сүппэт-оспот сүрэхтэрин бааһын арыычча мүлүрүтэ түһэр бырааптаах инилэр барахсаттар диэн билигин наар эргитэ саныыбын». Ити кэмҥэ даҕаны партия арыгылааһын төрдүттэн суох буолуохтааҕын кытаанахтык ирдиирэ, фронтовиктар да ону өйүүллэрэ, өйдүүллэрэ. Ол биир туоһутунан 1950 сыл кулун тутар 4 күнүгэр Эмис нэһилиэгин территориальнай первичнэй партийнай тэрилтэ уопсай мунньаҕар арыгылааһыны утары охсуһуу боппуруоһа көрүллүбүтэ буолар. Эһэбит Новиков Николай Герасимович мунньахха бэйэтин санаатын маннык эппит: «Бу нэһилиэккэ арыгылааһын маассабай буолбатын туһугар тэрилтэлэргэ иитии үлэтин күүһүрдүөххэ. Лично мин бэйэм туспунан эттэххэ, тэриирдээхтик дьону кытта хаһан да арыгы испэппин. Тэрилтэ дьиссипилиинэ, идея өттүнэн бөҕөргүүрүгэр кыһаныахха наада» (Протоколы общих собраний сходов граждан вместе с первичным партийным активом. ЯАССР Амгинский райгосархив. Ф., №17, оп. №1, ед. хр. №6, стр. 4-8).
Эһэбит Ньукулай Дьарааһынабыс сэрииттэн эргиллэн кэлэн баран олорбут түөрт сылыгар төрөөбүт нэһилиэгин общественнай олоҕор көхтөөхтүк кыттыбыт. Архыып докумуоннарын көрдөххө, «Новиков Н.Г. этиитин учуоттуурга, ылынарга» диэн үгүстүк суруллубут. Билиҥҥи буола турар быһыыны-майгыны кытта сыһыары тутан эттэххэ, фронтовиктар тыллара-өстөрө оччолорго даҕаны улахан ыйааһыннаах, сиэрдээх-майгылаах эбит.
***
«Память народа» саайка Николай Герасимович Новиков Кыһыл Сулус уордьанынан наҕараадалыырга түһэриллибит докумуона баар: «Краткое конвертное изложение личного боевого подвига или заслуги. За время пребывания в 2 М6 Б-на тов. Новиков показал себя дисциплинированным и волевым мл. командиром. Находясь на должности ком. минометного расчета тов. Новиков 4.05.45 г. под сильным артмин обстрелом пр-на смело выдвинул миномет на огневую позицию. В этом бою тов. Новиков уничтожил пулеметную точку пр-на и до 10 гитлеровцев. Достоин правительственной награды ордена Красная Звезда. Ком-р 2 М6 Б-на 6 гв. мсбр 5 гв. тк Капитан Горин. 13 мая 1945 год».
Награды героя. Медаль «За оборону Сталинграда» 1942г. Медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941–1945 гг.» 1945г. Медаль «За отвагу» 1945 г. Медаль «За взятие Будапешта» 1946 г. Медаль «За победу над Японией» 1946 г. Медаль «За освобождение Праги» 1946 г. Медаль «За взятие Вены» 1946 г. https://m.pamyat-naroda.ru/heroes/person-hero84148731?last_name=Новиков&first_name=Николай&middle_name=Герасимович&place_birth=Саха+%28Якутия%29&place_birth_ids=40701&date_birth_from=01.01.1912&page=1
***
Эбэбит Анастасия Егоровна оҕолорун атахтарыгар туруоран, дьон оҥортоон, сиэннэрин, хос сиэннэрин көрөн 1998 сыллаахха 76 сааһыгар олохтон туораабыта. Уола Иван Николаевич Новиков Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр ытык иэһин төлөөн баран, суоппардар куурустарын бүтэрбитэ. 1967 сыллаахха Абый кыыһын Матрена Степановна Жиркованы кытта ыал буолан, Белай Гораҕа олохсуйбута. Хоту сири сөбүлээн, бултаан-алтаан, суоппарынан, кэлин Абыйдааҕы олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыбатыгар болуотунньугунан үлэлээн пенсияҕа тахсыбыта. Үс оҕотун үрдүк үөрэхтээн, дьиэлээн-уоттаан, сиэннэрин бүөбэйдэһэн, бу олоххо кэлбит аналын барытын толорон, дьоллоох олоҕу олорон ааспыта. 2001 сыллаахха олохтон туораабыта. Билигин аатын ааттатар сиэннэрдээх, хос сиэннээх.
– Аҕабыт оҕолоругар, сиэннэригэр холобур буолар олоҕу олорон ааспыта. Балтын кытта олус истиҥ сыһыаннаах этилэр. Төһө да ыраах хоту олохсуйдар Эмискэ олорор ийэтигэр, балтытыгар туох кыһалларынан көмөлөһөрө. Балтын Клараны баарынан-суоҕунан маанылыыра. Бииргэ төрөөбүттэр икки ардыларыгар бэйэ-бэйэҕэ эппиэтинэстээх буолуу холобурун кинилэртэн көрөн улааппыппыт. Бииргэ алтыспыт дьонноро, биир дойдулаахтара аҕабыт туһунан киэҥ холку көҕүстээх, үтүө майгылаах, туруу үлэһит киһи быһыытынан истиҥник ахталлар, – диэн уола Александр Иванович Новиков аҕатын туһунан ахтар.
Ньукулай Дьарааһынабыс кыыһа, биһиги ийэбит Клара Николаевна: «Эһэҕитигэр махтанын. Кини сэрииттэн тыыннаах эргиллэн, биһиги баарбыт. Кырдьаҕастар, миигин «бу кыыс – фронтовик чымадаана, дьоллоох кыыс» диэн кыра эрдэхпиттэн «фронтовик оҕото» диэн уратытык көрөллөрө. Аҕабын убаастыыллара, умнубаттара бэрт буолан, “Ньукулай Дьарааһынабыс кыыһа” диэн кыра эрдэхпиттэн хайаан да үчүгэй киһи буолар эппиэтинэһи сүктэрбиттэрэ», – диэн этэрэ.
Ийэбит сааһын тухары «Победа» сопхуос Эмистээҕи отделениетыгар ыанньыксыттаабыта. Аҕабытын Анатолий Константинович Солдатовы кытта 44 сыл бииргэ эйэ-дэмнээхтик олорон, сэттэ оҕоҕо күн сирин көрдөбүттэрэ. Ийэбит олоххо сүрдээх көхтөөх, общественнай өйдөөх-санаалаах киһи этэ. 2012 сыллаахха ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта.
***
Фронтовик Дьарааһынабыс олоҕо сиэннэригэр, хос сиэннэригэр салҕанар.
Кини олорон ааспыт олоҕо, уот сэрии ортотунан ааспыт бойобуой сырыылара, үтүө майгыта, дьоҥҥо-сэргэҕэ аламаҕай сыһыана бу олох тутуллан турар өй-санаа дириҥ сыаннастарын үтүө холобура. 1941 сыллаахха сэрии толоонуттан суруйбут суругар эппитин курдук, олох охсуһуутун кыайыытыгар, олох оҥоһуутун иннигэр сылдьыбыта.
Сардаана МАТВЕЕВА
keskil14.ru