Профессор, педагогика билимин хандьыдаата, «Эркээйи эргиирэ» бырагыраамма ааптарскай кэллэктиибин кыттыылааҕа Галина Семеновна Попова – Санаайа өрөспүүбүлүкэ уһуйааннарыгар, оскуолаларыгар киирэн үлэлии турар «Орлята-дошколята», «Орлята России», федеральнай бырайыак «Өксөкү сиэннэрэ. Чы-чып-чаап», «Өксөкү сиэннэрэ» Саха сиринээҕи бырагыраамматын туһунан «Эркээйи эргиирэ» кэнсиэпсийэтигэр алтыһыннары тутан санаатын үллэстэр https://vkvideo.ru/video-199463452_456244161
БУ БАРЫТА «ЭРКЭЭЙИ»
Дьиҥинэн, ити барыта «Эркээйи». Ити олоҥхоҥ, ити туох баар төрүт култуураҥ, ити ииһиҥ-ууһуҥ – барыта «Эркээйи». Дьиҥинэн, «Олоҕум суолугар эркээйим» диэн өйдүөн сөп оҕо. «Эркээйи» диэн тыл тугуй диэнтэн саҕалаан. Холобур, өксөкү диэн туох кыылый диэбит курдук «эркээйи» диэн тугу ааттыыбытый диэн.
«Эркээйбит» сүрүн өйө, идиэйэтэ – эйгэ баар буолуохтаах. Төрөөбүт тылынан төрүт дьарыкка сахалыы эйгэ баар буолуохтаах. Ол эйгэҕэ оҕо «мин эйгэм», «мин төрөөбүт эйгэм» бэйэтэ сайдыахтаах. Ол иһин эйгэлэринэн оннук буоллар ханнык диэн оҥоһулуннаҕа дии, дьиҥинэн. Оччоҕо оҕо төрөөбүт эйгэм диэҕин сөп. Онно холобур, «тыл эйгэтэ», «итэҕэл эйгэтэ», «үлэ эйгэтэ» диэн эйгэлэринэн баар.
ТЫЛ УЙАТА – ЫАЛ
Саамай кыаллыбатах эйгэбит – төрөөбүт тылбыт эйгэтэ. Кини эйгэтэ кыараан ыалга, дьиэҕэ кэлэн, саһар кэмэ кэлэ сылдьар. Тыл уйата – ыал, онон ыал кытаатыҥ диэн кэпсээччибит, сэһэргээччибит. Ханнык баҕарар көһө сылдьар омуктар тылларын илдьэ сылдьаллар. Көр, иккилии, үстүү үйэ илдьэ сылдьан баран, эргийэн кэлэн бараннар сириэдийэн тахсаллар. Ол барыта ыалга баар, саха төрүт култууратын ыал эрэ тыыннаах илдьэ сылдьыан сөп диэн өйгө кэллэхпит.
Ол гынан баран онон эрэ муҥурдаммат буоллахпыт дии. Аны ыалбыт тугу туттарый? Холобур, эһиги сурунаалгытын. Аны ИБЭ – иһитиннэрэр биллэрэрэ эйгэбит. Ити ИБЭ-гэр иҥэн сырыттаҕа дии. Ойуулук диэн наһаа үчүгэйдик киллэрдилэр, дьон ылыннылар.
ҮГЭС ЭРГИИРЭ
Тылы хайдах быыһыахха сөбүй диэҥҥэ мин тус бэйэм санаам маннык – оҕо үгэһи тутта сылдьар буоллаҕына, холобур, муҥхалыы барыахпыт буоллаҕа билигин. Онно барыстаҕына, муҥхаҕа туттуллар тылы барытын саҥарыа дии. Саҥарарын ааһан бу тылы иҥэриниэ буоллаҕа дии. Холобура, кини бастаан нырыыһыттыа. Муҥхаҕа тиийдэхпинэ, оҕолорго нырыыһыт хайдах гынан муҥха хаһаайына буоларын хардыыларын кэпсээччибин. Үгэс тыыннаах сырыттаҕына ону кытта баайылла, ону аһата-сиэтэ сылдьар, ону саҥардар тыллар тыыннаах буолаллар. Үгэс эргиирэ ыйдарынан бардаҕына эрэ, тиллэр. Ол иһин итини тутуһуннара сатаан, үлэлии сылдьабын ээ бэйэм.
ТЫЫН ЭЙГЭ
Тиэргэҥҥиттэн, бэйэҥ дьиэҕиттэн саҕаланар, ол этэргэ диэри алааскыттан, түөлбэҕиттэн. Ону манна үөһэттэн түһэр курдук көстөр. Ол гынан баран ФГОС да иһигэр, билигин Арассыыйаттан кэлэ турарга даҕаны «малай Родина» диэни этэллэр. Ону оттон оҥорор буоллахпыт дии. Дьиҥинэн, итиннэ сөпкө өйдөөтөххүнэ, сатаан бэйэҥ салалыннаххына, биһиги концепциябытыгар, уопсай туох баар педагогикаҕа барытыгар оҕо бэйэтин чугаһынааҕы эйгэттэн саҕалыыр уонна улам ыыра кэҥиир, аартыктанар уонна аан дойдуга тахсан кэлэр.
Биһиги дойдубут уратыта да сүрдээх буоллаҕа дии. Наһаа элбэх омук мустан олоробут Арассыыйа эбэ хотуҥҥа. Онно ити дойдубутун бары билиҥҥи түгэҥҥэ көмүскүүрбүт инники күөҥҥэ тахсан кэлэр. Онтон ити дойдуһа диэҥҥэ, мин саныыбын ээ, кини аҥардас ол таптыырбынан, ахтарбынан эрэ диэн буолбакка эн туох эрэ дьайыылаах киһи буолуохтаах буоллаҕын дии. Олох тус бэйэҥ тугу оҥоро сылдьар буоллаххына, ону оҕо эмиэ бэйэтин кыаҕын, дойдум туһугар тугу оҥордум диэн. Психологтар этэллэринэн, оннооҕор оҕо сылдьан аһаабытын амтана ахтылҕаннаах буолар, «вкус детства» диэн ааттыыллар. Ол ону киһи баҕарар, ахтар. Ол иһин ийэҥ алаадьытын ахтаҕын – олох ураты туспа буолар буоллаҕа дии. Ити тыаһын-ууһун, саҥан-иҥэн, сытын-сымарын – бука барыта оҕо сааскар ылбытын, ол ахтылҕана буоллаҕа дии. Тыын эйгэҕэ оҕону кытыннарар тыын эйгэни үөскэтэр. Туох баар дьарыкка тылын тахсар, тылгыттан ырыан-хоһоонун, олоҥхон тахсан тиийэн кэлэр.
ТУТАР. ТУТТАР. ТУТУҺАР. ТУТТАРАР
Тутар диэн ол аата өбүгэттэн тутан ылаҕын, туттар диэн, тутуһар диэн уонна туттарар диэн эйгэлэри көрөбүн мин. Онно эһиэнэ туттар эйгэ буоллаҕа дии. Бу күннэтэ туттар эйгэҥ. Оннооҕор тэтэрээти кинигэни сахатыта сатыыр бырайыактаах оҕолор бааллар. Оннуктары толкуйдууллар оҕолор. Барытын сахалыы ойуулаан, бичиктээн, суруктаан оҥоруоххайыҥ дииллэр, ол эмиэ туһалыыр дииллэр. Кырдьык оннук буоллаҕа дии.
Тут диэн туохтууру түөрт түһүмэхтээн көрөбүн. Үгэһи тутар, эн тутан ылаҕын кимтэн эрэ. Билиҥҥи дьиҥинэн, ийэ, аҕа туттахтара дии. Бу биһиги, оннооҕор туппатах буолан бараммыт, испититтэн уһугуннаран таһаардахпыт дии, биһиги көлүөнэ. Эһиги тутан олордоххут дии, концепция оҕолоро буолаҥҥыт. Уонна билигин тутта сылдьыахтааххыт.
Аны тутуһар диэн баар, кэспэт, үгэһи кэспэт, тутуһар диэн. Дьоммутугар эргиллэр сатыыбыт дии наар, олоҥхобутуттан хаһан була сатыыбыт, дьоммутуттан ити өйү-санааны хостоон таһаара сатыыбыт. Холобур, ити «Өксөкү сиэннэрэ» Өксөкүлээх тугу этэ сатаабытын итинтэн өйдүүллэр.
Биһиги Өксөкүлээхпит да буоллун, атын улахан дьоммут да буоллун, кэлэн бэйэлэрин оннуларыгар киирдэхтэрэ дии. Атын киһинэн солбуйа сылдьыбыттарын бэйэтин оннун буллара сатааһын. Оннун булларыы диэн үчүгэй. Онтон ити «Эркээйи» оҕо улааттаҕын аайы батыһан иһиэхтээх, биир эркээйиттэн биир эркээйитэ көстөн туруохтаах. Көстүбэт буоллаҕына, атын сиргэ баран хаалар. Гессен диэн наһаа күүстээх педагог, философ этэр этэ: «Оонньу иһигэр үлэ курдары көстөн туруохтаах», – диэн. Үөрэх эмиэ ол . Оҕо оонньуу-оонньуу маны үөрэх оҥостон манан үлэлии үөрэнэр. Оҕо туох эрэ сорук ылынар бэйэтигэр уонна баҕаран кэлэр, маны оҥоро охсуон баҕарар. Ол иһин дьиэтигэр кэлээт, аһаабакка, уруогун оҥостуон баҕарар. Биһигини оннук үөрэппиттэрэ. Мин оннук гынар этим тус бэйэм. Кэлэн баран, уруокпун эрэ оҥоруох баҕам кэлэр. Бастаан уруокпун оҥорон бараммын дьэ аһыыбын.
ОҔОҔО БЭЙЭТИГЭР ЧУГАҺАТАН
Мин саамай билигин санааргыы сылдьарым ити нэһилиэктэртэн дьон көһөн, нэһилиэк сабыллаары ыксатта. Саамай тыын сирбит дьиҥинэн ити буоллаҕа – тыа сирэ буоллаҕа дии.
Кэм кэрдии аайы сирбит баайа бэрт, киэҥэ бэрт: онно ымсыырбаккалар, ымсыыраллар буоллаҕа дии. Арассыыйа эбэ хотуммутун бары көмүскүөхтээхпит. Кини үрүллэн хааллаҕына, биһиги суох буолар буоллахпыт дии. Арассыыйаттан кэлэр дьайыылары, өрүһүнэ сатааһыны оҕоҕо бэйэтигэр чугаһатан, бэйэтин аттынааҕыттан саҕалыахха наада. Учууталлар ону өйдүөхтэрин наада – барытын олохтоох эйгэҕэ киллэрэн оҕо өйдүүр гына, чугас гына.
keskil14.ru
https://vk.com/wall-199463452_31256
Эльвира Голикова видеота, таҥан оҥоруута