РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала, педагогическай наука кандидата, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ туһааннааҕа, Арассыыйа бочуоттаах попечителэ, Таатта улууһун уонна Тыараһа нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, меценат, Учууталлар учууталлара, этнопедагог, “Эркээйи эргиирэ” бырагыраама ааптарскай бөлөҕүн кыттыылааҕа, «Арылы Кустук» СЭДИП технологиянан үлэлиир уһуйааннар ситимнэрин научнай салайааччыта, “Өксөкүлээх үөрэҕэ” бырагыраама ааптара, “Өксөкү сиэннэрэ”, “Өксөкү сиэннэрэ. Чы-чып-чаап” бырагыраамалар научнай сүбэһитэ Екатерина Петровна Чехордуна 80 сааһын бэлиэтиир.
Ытык киһибит олоҕун бэлиэ түгэнин көрсө Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан “Кэскил” оҕо бэчээтин кыһатын кэллэктиибэ Екатерина Петровнаны кытта көмүлүөк иннигэр атах тэпсэн олорон истиҥник сэһэргэстибит https://vk.com/video-199463452_456244300
Эльвира Голикова видеота, таҥан оҥоруута
Екатерина Петровна оҕо сааһыттан саҕалаан бүгүҥҥү күҥҥэ диэри бэйэтин кытта иҥэринэн илдьэ сылдьар олоҕу сахалыы тыынныыр киэҥ көрүүлэрин туһунан сэһэргэһии эйигин толкуйдатыа диэн эрэнэбит.
ОҔО СААС. АЙЫЛҔА. ТААТТА ҮРЭХ
– Екатерина Петровна, оҕо сааһыҥ эйгэтигэр эргиллэн, ити кэмнэр туһунан Эн тугу кэпсиэҥ этэй?
– Оҕо сааспын санаатахпына, сүрдээҕин уйадыйабын, үөрэбин. Киһи оҕо сааһын санаатаҕына, оҕотугар түһэр, ийэлээх аҕалара киирэн кэлэллэр, кинини кытта алтыспыт чугас дьоно бары үөрэн-көтөн, оччотооҕу кэмнэрин курдук, өйгөр-санааҕар киирэн кэлэллэр. Миэхэ эмиэ оннук.
Оҕо сааһым туһунан кэпсиирбэр икки эйгэнэн быһаарыахпын сөп: бастакыта – 10 сааспар диэри, иккиһэ – 11-тэн 14 сааспар диэри.
Мин бэйэм Таатта улууһун Тыараһа нэһилиэгэр Кыйы диэн бөһүөлэккэ төрөөбүтүм. Ол гынан баран биһиги олорор сирбит Мас Бүтэй диэн дэриэбинэттэн 200 км ыраах, тэйиччи баара. Аны ол кырдал сир. Таатта үрэх араастаан эриллэн-мускуллан ааһарыгар, тоҕойдоон ааһар сиригэр турар кырдал Мас Бүтэй диэн биир уһугар төрөөбүтүм. Мас Бүтэй наһаа кэрэ айылҕалаах: дьиэбит аннынан Таатта үрэх устан ааһар, аттыбытыгар ойуур, алаас – барыта баар. Итинник гынан, мин оҕо эрдэҕинээҕи эйгэм айылҕа ортотугар ааспыта. Бу кырдалга биһиги үс ыал этибит – үс дьиэ турар уонна атын туох даҕаны суох. Ити үс дьиэттэн биирэ, ортобутугар турар дьиэ – оскуола дьиэтэ. Онно күһүн, кыһын, саас дэриэбинэттэн кэлэннэр оскуолаҕа оҕолор үөрэнэллэр. Онтон саастан күһүҥҥэ диэри, оскуола аһыллыар диэри, биһиги бэйэбит эрэ олоробут. Оскуолаҕа остуорастар сайылыыллар этэ. Кинилэр оҕолордоох буоллахтарына, кинилэри кытта оонньуубут, суох буоллахтарына – бэйэбит эрэ. Итинник гынан, оҕо сааһым бастакы кэрдиис кэмигэр – 10 сааспар диэри – дьиэ иһинээҕи дьонум миигин тулалыыллара уонна “дьукаах” диэннэрдээх этибит. Аныгылыы эттэххэ, “квартираннар”. Биир ыалга 4-5 дьукаах буолан олоробут. Кинилэр бары оҕолоохтор, кырдьаҕас дьонноохтор, итинник гынан элбэх киһи. Биһиги дьиэбит балаҕан салҕааһыннаах нуучча дьиэтэ, улахан. Ол иһин 4-5 дьукаах эрэйэ суох кыстыыбыт. Билигин санаан көрдөхпүнэ, ол дьукаахтар миэхэ эмиэ туспа эйгэни үөскэтэр оҕо эрдэҕинээҕи учууталларым курдуктар.
Сайынын үксүн таһырдьа сылдьабын. Ол саҕана кып-кыра бырааттардаахпын. Улахан быраатым – Петр Петрович, билигин Кыйыга олорор, ыал киһи. Кини үстээх-түөртээх эрдэҕинэ, мин сэттэлээх-аҕыстаах оҕобун. Иккиэйэҕин эрэ оонньуубут. Дьукаах ыалларбыт биһигини кытта саастыы кыргыттардаах этилэр. Биэс-алта буолан оонньуубут. Биһиги олорор сирбититтэн олох аҕыйах хаамыылаах Тайах ойуур диэн ойуур баар. Биир өттүбүтүгэр сис тыа саҕаланыыта, ол гынан баран арыы тыа, мас бүтэй тыата диэн баар, онтон Балаҕаннаах алааһа кэлэр, ол аттыгар кутталлаах баҕайы ааттаах Абааһылаах алаас диэн баар. Иккиэн наһаа кэрэ дойдулар. Уонна, биллэн турар, Таатта эбэбит сүүрүгүрэн ааһар. Ол быыһыгар күлэн-оонньоон сайын үтүөтүн атаарабыт.
Ийэлээх аҕабыт иккиэн холкуостаахтар. Холкуос туруу үлэһиттэрэ этэ. Холкуос бастаан тэриллиитигэр иккиэн тус-туһунан ыаллар, сэрии кэнниттэн кэнники холбоспуттара. Ыал буолан олорууларыгар ийэм аҕатын уһаайбатыгар, ол аата ийэбинэн эһэм уһаайбатыгар улааппытым. Бу – обургу улахан уһаайба. Урут кыанар ыал олорбут сирэ-уота. Балаҕан салҕааһыннаах нуучча дьиэтэ, икки ампаар, солооһуна диэн ааттыыр мал уурар сирбит. Биһигиттэн чугас миэлиҥсэ баара. Ол миэлиҥсэ үлэлээбэт, биһиги оонньуур сирбит буолар этэ. Ийэлээх аҕам оччолорго холкуоска үлэлииллэр. Билигин архыыбы хасыһан көрдөхпүнэ, дьиэлэригэр холкуос субан сүөһүтүн көрөн олорбуттар эбит. Итинник гынан, хотоннорун улаатыннаран, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри дьоммут суох буолаллара. Мин эбэбиниин, дьукаахтарбытыныын бэйэбит олорор этибит.
Ийэлээх аҕабыт күнү быһа үлэлииллэр. Өрөбүл эҥин диэн оччолорго суох. Наар үлэҕэ сылдьар буолан, биһиэхэ улахан дьон курдук сыһыаннаһаллар. Итинник гынан, биһиги оҕо эрдэхпититтэн дьоммутун кытта тэҥҥэ кэпсэтэргэ үөрэммит, оннук улааппыт дьоммут. Аны билигин толкуйдаан көрдөхпүнэ, ийэбит даҕаны, аҕабыт даҕаны бэйэлэрэ олоххо туспа көрүүлээх эбиттэр. «Оҕо мэниктээн улаатыахтаах», – дииллэр этэ. Итинник гынан, биһиги дьиэбитигэр көҥүл дьоммут. Оччотон көҥүл ылбыт дьоннор сороҕор, абытай мэниктээһин буолара. Аһары бардахпытына, дьүүллэнэбит.
Ийэбит уонна аҕабыт оҕоҕо хайдах сыһыаннаһалларын биир холобурунан көрдөрүүм. Оҕо эрдэҕинээҕибин кэпсиир “Күннээх дьиэ” диэн кинигэ оҥорбутум. Ол кинигэҕэ хайдах туох дьаһаллар буолбуттара, туох быһыы-майгы буолбута – барыта толору суруллар. Ол кинигэҕэ киирбэтэх, ол эрээри мин дьоммун арыйар биир маннык түгэн баара: Оскуолаҕа киирэ иликпин. Биэс дуу, алта дуу саастаахпын. Дьукаах ыалбытыгар баар Өлөөнө диэн эдэр кыыс кинигэ аҕалла. Кинигэ диэни, арааһа, саҥа тутабын быһыылаах, үөрүү-көтүү бөҕө буолан эрдэхпинэ, кинигэбин төттөрү ылла уонна кинигэ ис хоһоонун кэпсиир. Аны кинигэбин өйдөөбөппүн: нууччалыы эбит. Нууччалыы диэни оччолорго быһаарбаппын. Оннук кинигэбин өйдөөбөппүн эрээри, ойуутун көрөбүн. Ону миэхэ бу өйбөр «Тили-бом! Тили-бом! Загорелся кошкин дом!» диэн хаалан хаалбыт. Ити икки строканы күнү быһа саҥарабын уонна нууччалыы саҥарабын дии саныыбын. Арай дьонум үлэлэриттэн кэлбиттэрэ: киһилэрэ, дьэ, илиитигэр олус кыра мас тутуурдаах, онон остуолу, орону охсо-охсо, таһыйа-таһыйа «Тили-бом! Тили-бом! Загорелся кошкин дом!» дии-дии көтө аҕай сылдьар. Дьоммут суохтарына, миигин ким да “тохтоо” диэбэт. Онтон дьонум кэлбиттэрин кэннэ, сотору буолан баран “бээ, аргыйдааҥ” диир саҥалар иһилиннилэр. Мин буоллаҕына, наһаа сөбүлээтим ити тыллары. Саатахха, барыта ньиргиэрдээх нуучча дорҕоонноро. “Загорелся кошкин дом” диэн этиэхпин наһаа баҕарабын. Дьонум буойдахтарына, аҕыйах мүнүүтэ тохтуубун, сотору буолаат эмиэ ый-хай бөҕөнү түһэрбитинэн барабын уонна маһынан охсобун. “Тили-бом! Тили-бом! Загорелся кошкин дом!” дии-дии сүүрэбин-көтөбүн, хаһыытыыбын-ыһыытыыбын. Онтон Өлөөнө эттэ: “Дьэ, бу оҕо наһаа даҕаны тохтообото, аны кинигэ аҕалыа суохпун”, – диэтэ. Ол үрдүнэн син биир тохтуур аат суох. Аҕам көтөҕөн ылла, баттахпын имэрийэр уонна этэр: “Оҕом нууччалыы наһаа саҥарыаххын баҕараҕын быһыылаах. Бээрэ, ити куоска дьиэтэ умайан хаалбытыгар тоҕо итиччэ үөрдүҥ?”. Ону мин “хайдах умайбытый” диэн наһаа соһуйдум. Дьэ, били, күнү быһа ыллыы-туойа сылдьыбыт киһи, куоскам дьиэтэ умайан хаалбыт эбит, ону мин билбэккэбин үөрэ-көтө сылдьар эбиппин диэн саҥа өйдөөтүм. Дьиэ иһинээҕи дьонум күллүлэр – бу киһи кинигэтин ис хоһоонун билбэккэ үөрэ-көтө сылдьар эбит диэтэхтэрэ дии. Аҕам ол быыһыгар: “Оо, дьэ куоска эрэйдээх дьиэтэ умайан хаалан бачча тымныыга хайдах буолаахтыыра буолла…”, – диир. Мин ол куоска дьиэ таһыгар турарын курдук санаатым быһыылаах, аҕам тобугар көтөҕөн олороруттан ойон түстүм. Ойон түһэммин ааҥҥа сүүрдүм. Арай ааны аспытым тыбыс-тымныы, хабыс-хараҥа, туман дьиэбитигэр өрүкүйэн киирдэ. Мин хайдах да буолуохпун билбэтим. Ол турдахпына, ийэм кэлэн илиибиттэн сиэтэн ылла. Сып-сылаас, сып-сымнаҕас ийэм илиитин туттум даҕаны уоскуйан хааллым. Ийэм ороммутугар сиэтэн илтэ уонна этэр: “Акаарычаан, куоска манна кэлбитэ буолуо дии санаатыҥ дуо?”. “Оттон таһырдьа турара буолуо”, – диибин мин ытыахча буола-буола. Ону: “Таһырдьа турбат, ити кинигэҕэ баар. Кинигэ куоската. Ити куоска кинигэҕэ дьиэлээх, ону кэпсээбиттэр”, – диэн быһааран биэрдэ.
Ити курдук ийэлээх аҕам уҕарытан, аралдьытан, арыый сөптөөх өттүгэр сирдээн биһигини үөрэппиттэр, ииппиттэр эбит. Дьоммун кытта алтыһарбыттан күндүргэтэрим бэрт буолуо – ситигирдик хас имэрийиилэрэ, хас көтөҕүүлэрэ, билиҥҥи курдук имэрийэ-томоруйа сыллыы сылдьыбатах дьоннор эрээри, биирдэ эмэ сыллыыллара, илиилэринэн кэлэн сиэтэн ыллаллара, аргыый аҕайдык күндү иһити көтөҕөр курдук көтөҕөн ылан тобуктарыгар уурдахтарына – ити барыта оҕоҕо биллэр эбит. Онон, мин сүрдээх нарын-намчы, уу-чуумпу эйгэҕэ улааппыт дьоллоохпун.
Уон сааспар диэри, этиэхпин сөп, дьиэ иһинээҕи сылаас эйгэттэн таһырдьа айылҕаҕа тахсыбытым. Төгүрүччү айылҕа, ырыа-тойук быыһыгар, чыычаах, күөрэгэй ырыата, ол таһыгар биһиги оҕолор аймалҕаммыт, ырыабыт-тойукпут, ытаһыыбыт-соҥоһуубут – барыта музыка буолан иһиллэр эбит аны санаатахха. Айылҕаҕа таҕыстахха, алта-сэттэ сааспытыттан дьоммутугар көмөлөһөн киирэн бардахпыт дии. Онон сайынын ньирэй, ынах хомуйуута – дьэ, мин ирээтим. Оччолорго ынаҕы түөртэ ыыллар. Сарсыардааҥҥы ыамы мин билбэппин, утуйа сытабын. Күнүскү ыамҥа, түөртүүр ыамҥа киэһээҥҥи ыамҥа – үстэ хомуйабын. Ньирэйдэрбит туһунан томторуктаах бараллар. Онтон ынахтарбыт эрдэ ыраах бараллар. Бастаан ньирэйдэри хомуйан аҕалан тиэргэҥҥэ хаайабын, онтон ынахтарбар барабын. Итинник гынан, таһынааҕы сирбин, толооммун биэс тарбах курдук билэбин. Бэйэм сылдьан эрэммин, оскуолаҕа үөрэнэн бараммын, аахпыт кинигэбиттэн үөрэппит хоһооннорбун, кэпсээннэрбин саҥара сылдьабын. Илиибэр наар кыра мастаах буолабын. Онтукам сороҕор төлөпүөн буолар, сороҕор тугу эмэ ыйар уруучука буолар. Дьукаах оҕолорбун кытта оонньуурбар, хайаан даҕаны учуутал буолабын. Учууталым, арааһа, дуосканы уруучуканан, онон-манан ыйара эбитэ буолуо – мин дуоска буолбут маспын тоҥсуйа-тоҥсуйа быһаарабын, кэпсиибин. Оскуолаҕа тугу көрбүппүн дьиэбэр үтүктэбин. Саҥаҕа эрчиллибит эбиппин дии саныыбын. Уон сааспар диэри эйгэм итинник ааспыта.
***
Тыараһаҕа начаалынай түөрт кылаастаах оскуола, онно “нулевой” кылаас диэн баар, дьыссаат суох. “Нулевой” кылааска буукубалары үөрэтэбит, ааҕабыт уонна ахсааны суоттуубут. Оннук бэлэмнэнэн баран бастакы кылааска үөрэнэбит уонна түөрт сыл үөрэнэн начаалынай кылааһы бүтэрбиппит. Миигин наһаа үчүгэй учууталлар үөрэппиттэрэ. Степан Егорович Аргунов диэн Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа быһыылаах, сүдьүҥнээн хаамар, улахан баҕайы учуутал уол. “Нулевой” кылааска бастакы буукубалары кини үөрэппитэ, бастакы “биэһи” киниттэн ыламмын үөрбүтүм-көппүтүм. Салгыы Акулина Николаевна Мордовская диэн ирдэбиллээх эрээри, оҕолорго чугас, сүрдээх үчүгэй учууталга үөрэммитим. Кини түөрт сыл үөрэппитэ. Билигин толкуйдаан көрөбүн, саха тылыгар үөрэммит быраабылалары мин училищены бүтэриэхпэр диэри начаалынай кылааһым билиитинэн сылдьыбытым. Онтон аҕыйаҕы эбиммитим буолуо – улаатан истэхпит аайы бырагыраама ыараан иһэр чэрчитинэн.
Оскуолаҕа саамай өйдөөн хаалбытым бастакы кылааска пионерга киирбиппит буолар. Пионерга киирэрбитигэр, оччолорго электричество диэн суох, радио диэн суох. Сэрии кэннинээҕи олох, кыанар дьон бары сэриигэ бараннар, оҕо-уруу, дьахтар, кырдьаҕас оҕонньор, эмээхсин хаалбыт хаһаайыстыбата ыһыллан аҕай олорор кэмэ. Дьэ, ону өрө тардаарылар холкуостаахтар түүннэри-күннэри үлэлииллэр. Оскуолабытыгар эмиэ оннук курдук, сарсыарда кылааска чүмэчи уота эбэтэр остуолга биир лаампа турар буолар, оскуолабыт оһоҕунан оттуллар. Улахан да улахан түннүктээх, былыргы баайдар оҥорон испит дьиэлэрин оскуола гынан уларытан туппуттара. Наһаа кыраһыабай дьиэ уонна элбэх оһохтоох. Дьэ, тоҥнохпутуна ол оһоххо иттэммит, оонньоон-көрүлээн оҕо сааспытын атаарбыппыт.
***
Иккис кэрдииһим, эппитим курдук, 11-тэн 14 сааспар диэри. Тыараһаҕа начаалынай оскуоланы бүтэрэн баран, балтараа көстөөх сиргэ Чөркөөх оскуолатыгар бэһискэ үөрэнэ бардыбыт. Чөркөөх орто оскуолатыгар бэһистэн ахсыска диэри үөрэммитим. Бу манна оҕо сааһым иккис эйгэтин билбитим. Онно уруулар уонна аймахтар диэннэр бааллар эбит. Миигин интэринээккэ ылбатахтара, ол иһин аймахтарбытыгар-урууларбытыгар дьиэлээбиттэрэ. 1958 сыллаахха балаҕан ыйын 1 күнүгэр Чөркөөх орто оскуолатыгар киирэбин уонна тастыҥ эдьиийбэр Бачиева Мария Дмитриевнаҕа дьиэлэммитим. Кинилэр бэйэлэрэ үс оҕолоох, кырдьаҕас аҕалаах, ыарыһах эдьиийдээх эмиэ улахан ыаллар. Ол гынан баран уһаайбаларын иһигэр иккис дьиэлээхтэр – балаҕан. Онно атын аймахтарын дьиэлээн олороллор. Оскуолаттан кэллим даҕаны, Ойуунускай кинигэтин Ньукулай оҕонньорго – Николай Назарович Бачиевка ааҕан биэрэбин. Кини бэйэтэ Гражданскай сэрии кыттыылааҕа, Ойуунускайы кытта бииргэ сылдьыбыт, Ойуунускайы оҕом диэн наһаа уйадыйа ахтар, сүрдээх кэпсээннээх оҕонньор. Мин бэйэм түргэнник ааҕабын, ол гынан баран күҥҥэ нэһиилэ биир-икки хоһоону ааҕабыт. Тоҕо диэтэххэ, хоһооҥҥо туох суруллубутун оҕонньорум барытын кэпсиир, арыт кыыһырар. Гражданскай сэрии саҕанааҕы хоһооннорго ордук ньиэрбэтэ хамсыыр, ити киһини мөҕөр, бу киһини мөҕөр. Итинник уһаан-тэнийэн Ойуунускай кинигэтин уһун кыһыны быһа ааҕан туораабыппыт.
Аны иккис итиннэ өйдөөн хаалбытым диэн, эдьиийим Мария Дмитриевна эмиэ чугас аймаҕа Мария Нестеровна Егасова-Слепцова. Оччолорго Чөркөөххө олорор кырдьаҕас эмээхсин. Эһиги историяны үөрэттэххитинэ билиэххит, бу Гражданскай сэриигэ саха интеллигенцията хайдах курдук эрэйи көрбүтүн, туохха-туохха түбэспитин. Олортон биирдэстэрэ Егасов Елпидифор Михайлович кэргэнэ, баай Нээстэр Слепцов кыыһа Мария Нестеровна Слепцова-Егасова кырдьан олороругар оруобуна түбэспитим. Мария Нестеровнаттан дэриэбинэ дьоно бары куттаналлар. “Мааһа эмээхсин” диэн ааттыыллар. Биир күн биһиэхэ хоно кэллэ. Дьонум куттал бөҕөнөн хоннордулар. Аһыы олорон миигин кытта кэпсэтэр. Билигин санаатахпына, ол кэпсэтии бэйэтэ эксээмэн эбит. Бастаан “нууччалыы кэпсэтиэххэ” диэн нууччалыы ыйытар. Ону мин нууччалыы эппиэттиибин. Онтон аны ахсааҥҥа, “садаачата суоттуохха” диир, садаача суоттаатыбыт. Үсүһүнэн, холобурдары, табылыыссаны үөрэттэ, төгүл, түҥэтии табылыыссатын барытын бэрийдибит. Уонна дьэ, эмээхсин: “Чэ тоойум, аны миэхэ эт эрэ, шоколад диэн тугуй?” диир. Дьэ, мин манна мэлийэн түстүм. Шоколад диэни олох истибэтэх тылым, төрүт билбэппин. Үөһэ көрө сатаатым, аллара көрө сатаатым, онтон дьоммун көрө сатаатым. Бары умса туттан баран, мөҕүллүбүт дьон курдук олороллор. Онтон эмээхсин наһаа улаханнык күллэ уонна эттэ: “Чэ, тоойуом, сарсын миэхэ хоно бараҕын, мин көрдөрүөм” диэтэ. Мин букатын уҥан түһэ сыстым. Нэһиилэ аһаан бүппүт киһи дии олорор киһини сарсын хоно бараҕын диэтэҕэ дии. Итинник гынан, түүнү быһа ытаан хоннум. Ол да буоллар сарсыҥҥытыгар Нээстэрэбинэҕэ илтилэр. Аны күтүөппэр: “Аллаах аты булаҥҥын кыыһы доруобуна сыарҕаҕа олордон илдьэҕин”, – диэн эппит. Сэмэн, мин оскуолаҕа үөрэнэ сылдьар кэммэр, доруобуна сыарҕаны Чөркөөх үрдүнэн көрдөөн булбатах. Итинник гынан,күөх оту тэлгээн, дьэ онно миигин букатын хотун курдук киһи барыта тахсан атааран, окко суулааннар ол эмээхсиннээххэ, Нестеровналаахха, бардыбыт. Наһаа үчүгэйдик хоннорбуттара. Онно көрбүтүм – бу сулууспалаах ыал хайдаҕын, онно амсайбытым аан бастаан бэрэски, кэтилиэт диэни. Дьэ ол аһыы олордохпутуна, аны иһиттэрэ кэрэтиин: кып-кыра наһаа кыраһыабай ойуулаах чааскылар, тэриэлкэ, бүлүүһэ. Мин онтон куттанаммын чааскыбар төрүт чугаһаабаппын, олоробун. Уууталым Мария Нестеровна кыыһа Зинаида Елпидифоровна Егасова диэн. Математикаҕа үөрэтэр, учууталым кытаанах да кытаанах учуутал. Ону Зинаида Елпидифоровна күллэ: “Хоноһобут куттанан аһаабакка олорор, чэйин да куттубакка олорор, мин кутан биэриим”, – диэн миэхэ чэйбин кутааччы, иһиппин-хомуоспун чугаһатааччы буолла. Астарын айахпар эрэ аспаттар. Мин олох кутталы кытта олоробун. Онтон Мария Нестеровна арай хара тугу эрэ биэрдэ уонна: “Тоҕойум, дьэ шоколад диэн бу”, – диир. Сакалаат эбит. Ону мин “сакалаат” да диэни билбэппин, “шоколад” да диэни билбэппин. Үйэбэр көрбөтөх аһым. Илиибэр туттаран кэбистэ. Ыламмын бүлүүһэм аттыгар ууран кэбистим. Аһыы олордохпуна Зинаида Елпидифоровна: “Бээ, бу аспытын киһибит аһыыр былаана суох. Мин ылан биэриим. Бу суу, бу аата, бу курдук арыйабыт, суутуттан ылабын, чэ уонна маны амсай эрэ”, – диэтэ. Арай хап-хара ас, дьүһүнүн наһаа атыҥыраатым, маннык хара аһы аһыы илик буоллаҕым дии. Амсайан көрбүтүм, минньигэһиин, тоҕо үчүгэйэй. Мин хайдах ол астан амсайарбын көрөн олорон иккиэн күлэллэр да күлэллэр. Ол курдук сүрдээх интэриэһинэйдик аһааммыт, аан бастаан Мария Нестеровна сакалааты сиэппитэ. Кини аһылык бириэмэтигэр даҕаны, сарсыарда оскуолабар барарбар даҕаны алгыс бөҕөнү алҕаан атаарбыта. “Эн дьэ бу үчүгэй олоххо тииһинниҥ, эһиги маннык үөрэнэргитигэр, дьадаҥы ыаллар оҕолоро маннык үөрэнэргитигэр, үөрэххэ тахсаргытыгар анаан Платоннаах баайдары кытта охсуспуттара. Онон эн охсуспут дьыалатын салгыыр курдук үчүгэйдик үөрэниэхтээххин. Үүгэйдик үөрэннэххинэ, көрдүҥ, маннааҕар буолуох үчүгэй аһы аһыаҕыҥ, маннааҕар буолуох үчүгэй иһиттэн аһыаҕыҥ. Араас куораты көрүөҕүҥ, араас үчүгэйгэ тиксиэҕиҥ. Онон дьэ, олох кичэйэн билигин үөрэнэриҥ курдук туйгуннук үөрэнэ сырыт”, – диэн сүрдээх үчүгэйдик алҕаабыта. Учууталым оскуолаттан кэлиэр диэри Платон Алексеевич хоһоонун аахтарбыта, кинигэтэ киниэхэ баар бөҕө буоллаҕа. Ону ааҕа олордохпуна арай ытыыр саҥа иһиллэр, ону соһуйбутум. Мария Нестеровна хараҕын былатыагынан сотто олорор эбит. “Дьэ эмиэ уйадыйдым, эмиэ бу хараҕым уута кэллэ”, – диир. – Эн хоһоону аахпыккын уонна Былатыан бу бэйэтин хоһоонун ааҕа турарын өйдөөн кэлэммин наһаа долгуйдум”, – диир.
Ити курдук Сэбиэскэй былаас хайдахтаах курдук сыранан-харанан, кимнээх дьылҕаларын таарыйан, туох үлүгэри ааһан кэлбитин туһунан кинилэр миэхэ бастакы эйгэни үөскэппиттэр эбит. Итинник гынан, Мария Нестеровна алгыһын курдук Чөркөөх орто оскуолатыгар үчүгэйдик үөрэнэн ахсыс кылааһынан Бүлүүтээҕи педучилищеҕа барбытым. Педучилищеҕа тиийиэхпэр диэри оҕо сааһым иккис эйгэтигэр историяҕа олорбут олохпут, олорор олохпут уонна биһиги иннибитинээҕи буолан ааспыт олох хайдах буолбутун көрдөрөр элбэх түгэн баар. Оччолорго Чөркөөх диэн бэйэтэ өрөбүлүүссүйэ биһигэ. Ол хас биирдии, оннооҕор тиитэ, хас биирдии муннуга, хас биирдии дьиэтэ – барыта историяны кэпсиир. Учууталларбыт ону кэпсииллэр этэ. Ойуунускай балаҕана оччолорго музей саҥа буолаары турара. Сэттискэ үөрэнэ сылдьаммыт оскуола оҕолоро уочаратынан кылааһынан тахсаммыт балаҕанын хаардыыр, ыраастыыр, тиэргэннэрин хомуйар этибит. Онно үс сыл сылдьыбыппыт. Ити бүтүннүүтэ бу маннык буолуохтааххын, эн маннык суолу батыһыахтааххын диэн киһини иитэр-үөрэтэр эбит.
– Екатерина Петровна, Кэчиимэ диэн аатынан оҕолорго кэпсээннэри, хоһооннору суруйаҕын. Бу аат Эйиэхэ хайдах иҥпитэй?
– Кэчиимэ диэн таптал аатым буолбатах. Кэчиимэ диэн бэйэм өйбүттэн булан ылбыт аатым. Миигин оҕо эрдэхпинэ, Хаача диэн ыҥыраллар этэ. Катя диэтэхтэринэ, уолаттар “уой, наһаа минньигэс, олох кэмпиэт курдук, суох эн Хаачаҕын” дииллэр. Мин мэник соҕус, турбут-олорбут, үөрбүт-көппүт, күлбүт-салбыт, этиһэри кытта этиһэр, охсуһары кытта охсуһар соҕус оҕо этим. Ол иһин миэхэ Катя диэн нарын-намчы аат барбат диэн олох сирэйбэр “эн Хаачаҕын” диэн этэллэр этэ. Онтон ийэм олох иэйдэҕинэ хантан эрэ наһаа интэриэһинэй тылы булан “Катеренка” диэн ааттыыра. Итинник тыл, кырдьык, баар эбит. Ол гынан баран атын өйдөбүллээх тыл. Бэйэбин өйдүөхпүттэн, били төлөпүөн курдук маһы тута сылдьаммын саҥарар этим. Көрбүппүн барытын хоһуйа сылдьабын, ол аата хоһоон дуу, туох дуу, көрбүппүн барытын этэ сырыттаҕым дии. Бүлүүгэ тиийэн баран, 1962 сыллаахха, дойдубун, дьоммун ахтан сор да хаан көрбүтүм. Ол онно хоһоон суруйан сордоммутум. Төрүт туох да хоһоонугар майгыннаабат, итинник гынан быраҕан иһэбин. Ол суруйбуппуттан икки хоһоон баарын “Иэйэр кутум эйгэтэ” диэн кинигэҕэ киллэрбитим. Онтон ыла дьэ олоро түстүм, түүн да утуппат, күнүс да олордубат туох эрэ тэһэ кэйэр да кэйэр, суруйдум-суруйдум уонна быраҕан кэбиһэбин. Иккистээн аахпаппын даҕаны. Ол мин туох эрэ суруллуохтааҕын суруйар курдукпун. Дьэ, кэнники 70-80 сыллартан ыла тэтэрээккэ, илиибэр туох түбэспитин ыламмын суруйа сылдьыбытым. Итинник гынан, билигин син мустахха-тараатахха элбэх: хоһоон диэтэххэ хоһоон.
Анита РОМАНОВА, “Кэскил” хаһыат,
“Бэлэм буол” сурунаал эрэдээктэр-сүбэһитэ.
ҮӨРЭХ, ИИТИИ ЭЙГЭТИГЭР
– Екатерина Петровна, педагог быһыытынан ситэн-хотон тахсыыҥ хайдах этэй? Үөрэх, иитии эйгэтигэр үлэлээбит сылларгар саамай улахан үлэҥ туһунан кэпсиэҥ дуо?
– 1962 сыллаахха Чернышевскай аатынан Бүлүүтээҕи педагогическай училищеҕа үөрэнэ барбыппыт. Түөрт сылынан, 1966 сыллаахха, училищены бүтэрэн уруккунан Орджоникидзевскай, билиҥҥинэн Хаҥалас оройуонугар Тиит Арыы нэһилиэгэр Харыйалаах диэн сиргэ начаалынай оскуолаҕа үлэлээн саҕалаабытым. Харыйалаах начаалынай оскуолата 4 кылаастаах эрээри, икки кылааска үөрэнэллэр этэ. Ол аата биир кылааска икки кылаас үөрэнэр. Итинник гынан, мин иккис уонна төрдүс кылаастары үөрэппитим. Төрдүс кылаастарым оскуола улахан оҕолоро, иккистэр буоллаҕына бастакы кылааһы бүтэрбит саҥа ааҕар-суруйар оҕолор. Сүрдээх үчүгэйдик ылсан үлэлээбитим. Пионер баһаатай этим. Онон баһаатайдыыбын, начаалынай кылааска иккис уонна төрдүс кылаастары үөрэтэбин, аны пропогандист буоламмын хомуньуустарга В.И. Ленин биографиятын кэпсиибин, үөрэтэбин. Өссө комсомольскай тэрилтэ сэкирэтээрэбин. Эдэр сааска киирии дьикти кэмэ ааспыта, эйгэтэ оннук этэ.
1967-68 сылтан саҕалааммын төрөөбүт улууспар Тааттаҕа кэлбитим. Оҕолору үөрэтэр наһаа дьикти. Биһиги начаалынай кылаас учууталлара бастакы учуутал буоллахпыт дии. Онно мин биир эрэ кылааһы учуутал быһыытынан үөрэппитим. Ол 24 оҕом – үчүгэйкээн да дьоннор. Кинилэр харандааһы да кыайан туппатар. Детсадка син үөрэтэллэр эрээри, барытын саҥаттан үөрэтэбит. Бастакы кылааска үлэлиирбин наһаа сөбүлээбитим эрээри, үрдүк үөрэххэ СГУ-га саха салаатыгар саха тылын учууталыгар кэтэхтэн киирбитим. Итинник гынан, начаалынай оскуолаҕа түөрт эрэ сыл үлэлээбитим. Саха тылын учууталынан 20-чэ сыл үлэлээбитим. Ол быыһыгар дириэктэри солбуйааччынан, методкабинет сэбиэдэссэйинэн. Ити курдук, араас үлэлэргэ булкуйа-тэккийэ чопчу оҕолору кытта 10 сыл үлэлээбитим. Оскуолаҕа уопсайа 30 сыл үлэлээбитим. Ол кэнниттэн куоракка киирбитим. Бу 30 сыл устата саха тылын литературатын учууталын быһыытынан саамай улахан тутан ылбыт уонна тутан илдьэ иһэр үлэбинэн “Ойуунускай ааҕыыларын” бэлиэтиэхпин сөп.
1983 сыллаахха Чөркөөх орто оскуолатыгар үлэлиир кэммэр Платон Алексеевич 90 сааһын бэлиэтээһин буолбута. Ону көрсө биһиги, кини аатын сүгэр оскуола, тугу эрэ толкуйдуохпутун наада диэн педколлектив “Ойуунускай ааҕыыларын” ыытыахха диэн сүбэлэспиппит. Оччолорго оннук ааҕыылар ыытыллаллар этэ. Горнайга “Семен уонна Софрон Петрович Данилов ааҕыылара» диэн ыытылларын туһунан брошюраны булан ылбытым. Наһаа сэҥээрбитим. Онтон “Сергей Васильев ааҕыылара” диэн Уус Алдан Суотту оскуолатыгар буоларын билбитим — бу иккис ааҕыылар. Оччоҕуна “Ойуунускай ааҕыылара” өрөспүүбүлүкэҕэ үһүс ааҕыылар.
Оскуолаҕа тэринэммит концепция суруйан, бырагыраама оҥорон, бары үллэстэн, Чөркөөх орто оскуолатын учууталлара, үөрэнээччилэрэ, төрөппүттэрэ, оскуола атын да үлэһиттэрэ 1982-83 сс. Ойуунускай 90 сааһыгар бэлэмнэнэммит сайынын Ойуунускай айымньыларыгар, хоһоонноругар анаан “Үс саха төрүөҕэр” диэн Оҕо ыһыаҕын ыыппыппыт. Уонна кыһынын 1983 сыллаахха төрөөбүт күнүгэр, сэтинньи 11 күнүгэр, Чөркөөххө улахан тэрээһин буолбута. Ол иннинэ оскуолаҕа биир ыйы Ойуунускай ыйынан биллэрбиппит, улахан үлэни ыыппыппыт.
Ойуунускай ааҕыыларын ыытыах иннинэ “Огонек” диэн сурунаалга литературнай бырааһынньыктары ыытыы диэн улахан матырыйааллардаах ыстатыйалар тахсалларын көрбүппүт. Ол онно “Толстой ааҕыылара”, Лермонтовка, Пушкиҥҥа, Есениҥҥа аналлаах ааҕыылар туһунан наһаа сэҥээрэн аахпыппын өйдүүбүн. Ол ону батыһыннараммыт оскуолабытыгар “Ойуунускай ааҕыыларын” балаһыанньатын оҥорбуппут. Итинник гынан, 1983 сыллаахха Саха сиригэр бастакы “Ойуунускай ааҕылара” Чөркөөх оскуолатыгар оҥоһуллубут балыһыанньа күн бүгүнүгэр диэри эбиллэр, дириҥиир, кэҥиир. Оччотооҕу оҥоһуллубут балаһыанньа улаханнык сүппэт, уларыйбат.
“Ойуунускай ааҕыыларыгар” бэлэмнэнии быһыытынан Таатта улууһун оскуолаларыгар 1986 сыллаахха аан бастаан партия Тааттатааҕы райкомун үлэһиттэрэ “Ойуунускай күннэрин” саҕалаабыттара. Бу Ойуунускай 100 сылыгар аналлаах үлэни кинилэр эрдэ саҕалаабыттара. 1993 сыллаахха буолуохтаах Ойуунускай 100 сааһыгар 1986 сылтан “Ойуунускай күннэрэ” диэн саҕалааһын барбыта.
1987 сылтан 1993 сылга диэри методкабинекка үлэлии киириэхпиттэн “Ойуунускай ааҕыыларын” тэрийэн ыыппытым. Оройуон 14 оскуолата бүтүннүүтэ кыттар этэ. Сылын аайы Ойуунускай төрөөбүт алааһыгар Муҥха Дэлбэрийбиккэ кэлэннэр балаакканан түһэн, 2-3 күн хонууга хоно сытан ыытар этибит. Сүрдээх түбүктээх буолар этэ гынан баран, оҕолор ону наһаа өйдүүллэр. Ол кэми ахтар, саныыр оҕолор элбэхтэр. Итиннэ олоҕуран 1993 сыллаахха Ойуунускай 100 сылын туолуутугар өрөспүүбүлүкэ ааҕыылара буолбуттара. Тааттаҕа Муҥха Дэлбэрийбит алааһыгар кини куйуурдаабыт Халамнаайы күөлүн көрөн тураннар оҕолор Ойуунускай айымньыларын ааҕаннар, долгуйа-долгуйа кыттыбыттара. Онно эмиэ элбэх оҕо кэлбитэ, 33 улуус бары кыттыбыттара. Бу 33 улуус 5-тии оҕолоох дэлэгээссийэнэн кэлэллэрэ уонна күрэхтэһии бөҕөтө буолара. Биһиги күрэхтэһии курдук тэрийбэккэ, бырааһынньык курдук оҥоро сатаабыппыт. Оҕолор онтукаларын өйдөөннөр билиҥҥэ диэри ахталлар. Итинник гынан, “Ойуунускай ааҕыыларын” оҕо суруйааччы тыыныгар, улуу өркөн өй эйгэтигэр киириилэригэр бастакы хардыыларынан көрөбүн уонна сыаналыыбын.
Онтон 2002 сыллаахха “Өксөкүлээх Өлөксөй ааҕыылара” буолбута. “Ойуунускай ааҕыылара” өрөспүүбүлүкэҕэ биэстэ буолла. Бэһис ааҕыы 2023 сыллаахха буолбута. Сотору алтыс ааҕыыларга бэлэмнэнэн барыахпыт. Онон эмиэ өрөспүүбүлүкэ оҕолоро биэс сылга биирдэ эбэтэр 10 сылга биирдэ, күн-дьыл хайдах буоларынан, быһыы-майгы хайдаҕынан көрөммүт Ойуунускай бэлиэ күннэригэр ааҕыылары ыытабыт.
Оҕону тылга-өскө, литератураҕа уһуйбут үлэлэрбиттэн саамай улахан тэрээһиним “Ойуунускай ааҕыылара” диибин. Оскуолаҕа, улууска, оройуоҥҥа ыыппыт тэрээһиннэр, куруһуоктар элбэхтэр этэ. Оҕо тылын сайыннарыыга саха тылын, литературатын учууталынан 30 сыл үлэлээтим. Итинник гынан, оҕолорго наар өйтөн суруйтарабын, хоһоон, кэпсээн айдарабын, дакылаат, реферат суруйтарабын. Үөрэппит оҕолорум ону наһаа үчүгэйдик өйдүүллэр. Долгуйа-долгуйа дакылаат суруйан, кылаас иннигэр тахсан көмүскүүллэрин ахтан-санаан ааһааччылар. Онон, ити эмиэ үтүө түмүгү биэрэр дии саныыбын.
Виктория КОЛОДЕЗНИКОВА, “Кэскил” хаһыат,
“Бэлэм буол” сурунаал эрэдээктэр-сүбэһитэ.
ОЛОҤХО – САХА ҮӨРЭҔЭ: НАУКА. СЭДИП
– Екатерина Петровна, Эн наука эйгэтигэр хайдах кэлбиккиний?
– Төрөөбүт улууспар саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталын быһыытынан 30-ча сыл үлэлээтим. Ол үлэлии сырыттахпытына, национальнай оскуоланы сайыннарыы, саҥардан сайыннарыы диэн улахан кэнсиэпсийэ баар буолла. Ол быһыытынан, сахаҕа иккис тыыны биэрбит улахан долгун кэллэ. Мин онно оруобуна төрөөбүт улууспар оройуоннааҕы методкабинет сэбиэдиссэйин быһыытынан үлэлии сылдьабын. Ити долгуҥҥа хаптаран, Атос Реасович Кулаковскай управление салайааччыта буолан, бары, дьэ, саба түстүбүт. Элбэх кэпсэтэр, өйдөтөр үлэ ыытыллыбыта. Бу кэнсиэпсийэни сорох ылынар, «ураа» хаһыытыыр, сорох төрүт ылыммат: ыйытыы, мөккүһүү бөҕө. Ити долгун Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр үчүгэй эрэ өттүнэн дьайбыта. Саха буоларбытын онно билбиппит, саха диэн маннык буолуохтаах, маннык буолуох эбиппит диэн маҥнайгыбытын өйдөөбүппүт.
Ол долгун таарыйан буолуо, төрөөбүт оскуолабар барыахпын наһаа баҕардым. Арай оскуолалары көрдөхпүтүнэ, хас биирдии оскуола бэйэтин суолун-ииһин булунан, бэйэтэ тугу эрэ этэрдээх, туох эрэ оҥорордоох, олоххо киллэрэрдээх буолла. Оттон мин төрөөбүт Тыараһабар эмиэ ол үлэ саҕаламмыта эрээри, миэхэ олох атын өй-санаа киирдэ. Ол өй-санаа киирэригэр Суорун Омоллоон олук буолбута. Кини Чөркөөх музейын тэрийбитин билэҕит. Ол музей тэриллиитин кэмигэр мин Чөркөөххө оскуола дириэктэрин солбуйааччы (оччолорго завуч диэн ааттыыллар) этим. Итинник гынан, Чөркөөх музейа уонна оскуола бииргэ үлэлэһэн, Суорун Омоллоон, кини солбуйааччыта Людмила Николаевна Григорьева, оскуолаҕа бииргэ үөрэммит, истиҥ дьүөгэм, бэйэ-бэйэбитин хардарыта өйөһөммүт, кинилэр оскуолаҕа кэлэн музей күнүн ыыталлар, биһиги музейга тиийэн оскуола күнүн ыытабыт. Ону таһынан, экскурсовод оҕолору бэлэмниибит. Аны П.А. Ойуунускай төрөөбүтэ 100 сыла бу тиийэн кэлэр, үлэ бөҕө саҕаланар. Итинник гынан, биһиги Дмитрий Кононовичтыын элбэхтик алтыспыпппыт. Онно кини: «Үөрэх олох атыннык барыахтаах», – диэн этэр этэ. «Дмитрий Кононович, эн тугу этэҕин?» – диэтэххэ, туох да иһин саҥарбат, тугу этэрин миэхэ кэпсээбэт. Ол гынан баран наар итинник диир этэ. «Оскуолаҕа арааһынай быһыы-майгы буола турар, эһиги билбэккит. Бу Таатталар син үрүк-түрүк олоробут. Атын сирдэргэ букатын киһи киһиэхэ кэпсээбэт ынырыктара буолаллар», – диир. Тыый, мин наһаа куттанабын. Ол кэнсиэпсийэ долгунугар Дмитрий Кононович үөрэх олох атын буолуохтаах диэн этиилэрэ миэхэ олох күүскэ тиийэн кэлбиттэрэ. Атын ол аата хайдах? Биһиги Сэбиэскэй Сойууска олоробут, сэбиэскэй судаарыстыба биһиэхэ ирдэбил бөҕө туруорар. Моральнай кодекс, пионер, комсомол диэн баар. Бары маннык буолуохтааххын, оннук буолуохтааххын диэн хаайыы, рамка бөҕө. Онно биһиги хайдах буолуохтаахпытый? Онтон, дьэ, Сэбиэскэй Сойууспут ыһыллан хаалла, кэнсиэпсийэбит тиийэн кэллэ. Арай биһиги, сахалар, бэйэбит туспа омук буоларбытын билиниэхтээх эбиппит. Ону биһиги кыраттан саҕалаатыбыт – ойууттан. Саха ойуутун оскуолаҕа киллэрии. Аан маҥнайгы Туора Күөл оскуолатыгар саҕалаатым. Эрнст Александрович Алексеев, кэнники биллэр-көстөр мас ууһа буолбута. Дьэ, кини саҕалаан, бары «һуу-һаа» буолан, бары ол оскуолаҕа баран көрөн, үлэ учууталлара бары ону иилэ хабан ылан, бэйэтэ хайдах өйдүүрүнэн ойуулары-мандардары оҥорон, тыл-өс суруйан, ханна эрэ өссө аһары түһэн ураһа, балаҕан тутан, сэргэ оҥорон, ким төһө кыайарынан үлэлээн киирэн барбыппыт. Арай үлэ күөстүү оргуйар-оргуйар, оттон мин, дьэ, баҕам хоту Тыараһаҕа оскуола завуһунан ананан тиийдим. Ол тиийбитим: бииргэ үөрэммит доҕотторум, миигин кытта алтыспыт дьон, мин эдьиийдэрим, убайдарым – бары «туох олох кэллэ? Хайдах буолабытый? Оҕолорбутун хайдах дьон оҥортуубутуй?» диэн муннукка киирэн хаалбыт курдукпут. Толкуйдаан-толкуйдаан баран, олоҥхоһут аҕалаах этим диэн аҕабын өйдөөн кэллим. Аҕам дэгиттэр олоҥхоһут диэн ааты ылбыт. Ол эрээри улаханнык тэнийэн олоҥхолооботох, онно-манна барбатах, холкуос күүстээх үлэтигэр сылдьар, нэһиилэ биир түүн тулуйан олоҥхолуур, былдьаһыктаах кэмнэргэ олорон ааспыт киһи. Олоҥхоһут аҕалаах киһи буоларым быһыытынан, төрөппүттэрбэр: «Бээрэ, биһиги олоҥхонон үөрэтэн көрдөхпүтүнэ», – диэн этэн көрдүм. Букатын сөбүлээбэтилэр, тугу-тугу туойан бардыҥ диэх курдук тылластылар. Олоҥхонон киирбэт эбиппин дии санаатым. Ол да буоллар олоҥхону наһаа сэҥээрэбин, олоҥхону аахпаппын эрээри, аҕам олоҥхото сылдьар. Итинник гынан, бэйэм испэр эмиэ сүрдээх дьикти уларыйыылар буолбуттара. Онон, уһугар тиийэн, оскуола экспериментальнай үлэтин «Сырдык аартык» диэн бырагыраама оҥордубут. Онно “олоҥхо” диэн тыл ханан да суох. Ол гынан баран бырагыраамабыт бүтүннүүтэ олоҥхо бириинсиптэринэн оҥоһулунна: киһи киһиэхэ көмөлөһүөхтээх, тулаҕар үчүгэйи оҥоруохтааххын, бэйэҕин иитиниэхтээххин, үөрэтиэхтээххин, абааһыттан куттаныа суохтааххын диэн буолла. Сэттэ бириинсиби талан баран, биһиги, дьэ, түһүнэн кэбистибит. Наһаа сэҥээрдилэр, нэһилиэк барыта турунна. Министиэристибэҕэ 1994 сыллаахха киирэн көмүскэннибит. Аны экспериментальнай үлэни биэрдилэр. Ыал, оҕо саада, оскуола, түөлбэ тэрилтэтэ бииргэ үлэлээн, оҕону сайыннарыахтаахтар, XXI үйэ оҕотун иитэн таһаарыахтаахтар. Наһаа үчүгэй тиэмэ диэн буолла. Биһигини үөрэх министиэристибэтэ наһаа өйөөбүтэ. Ити тиэмэни ылан, биһиги алта социальнай педагогтанныбыт, үөрэх былаанын уларытан, сылгы иитиитэ диэни киллэрдибит. Үүнээйини, сүөһүбүтүн көрүү-харайыы, тракторы үөрэтии диэн бүтүннүүтэ баар буолла. Олорго хамнастаах штат биэрдилэр. Барыта 10-тан тахса үлэһиттэрдэннибит. Массыына биэрдилэр. Дьэ, доҕоор, Тыараһалар букатын күннээһин бөҕө буоллубут.
Ити долгунугар биһиэхэ бастакы научнай салайааччыбыт Борис Николаевич Попов, философия билимин доктора, биллэр-көстөр учуонай, Чурапчыттан төрүттээх, тыа олоҕун наһаа үчүгэйдик билэр. «Эн үлэҕэр улаханнык көмөлөспөппүн, мин бөлүһүөкпүн. Онон, эн педагогика өттүн бэйэҥ көрөҕүн, оттон үлэ научнай таһымнаах буоларыгар көмөлөһүөм», – диэн эттэ. Мин наукаҕа төрүт сыһыана суох киһи буоллаҕым. Ол курдук үлэлии сылдьан, эксперимент үлэтин суруйан аҕаллахпына дэлби күлэр. «Эн үлэҥ райком бастакы сэкиритээрин дакылаатын курдук, маны хайдах эмэ үлэҕэр сыһыар эрэ», – диир. «Ону хайдах сыһыарабын?» – диибин. «Эн наукаҕа киирииһиккин, научнай үлэһит буолууһуккун», – диэтэ. Аны наукаттан санаам наһаа ырааҕа суох. Училищеҕа үөрэниэхпиттэн научнай үлэһит буолуом дии саныыр этим. Ол гынан баран, хайдах быһыылаахтык, ханан хамсанан наукаҕа киирэрбин билбэппин. Итинник гынан, ыал, оҕо саада, оскуола, түөлбэ тэрилтэлэрин иһигэр үчүгэй сыһыан баар буолуохтаах диэн Борис Николаевич сүбэтинэн биһиги оҥоруохтаахпытын барытын оҥордубут.
Аны тиэмэбит аатыгар мөккүһэн турдубут. Взаимодействие, ол аата хардарыта дьайсыы диибин. Ону Борис Николаевич: «Ити философия категорията. Эн онно төрүт чугаһаама. Билигин педагогикаҕа литератураны үөрэтиэҕим, онно баар буоллаҕына көрүөхпүт. Мин тоҕо эрэ ити категория педагогикаҕа баарын түбэһэ түһэн аахпатаҕым», – диэтэ. Төһө эрэ бириэмэҕэ ол курдук сырыттыбыт. Онтон: «Чэ, кырдьык, интэриэһинэйдик киириэххин баҕарбыккын», – диэтэ. Биһиги алтыстахпытына эрэ туох эрэ тахсар диэммин, ол быыһыгар бэйэм эмиэ тылдьыт бөҕөтүн хасыһаммын, взаимодействие диэн тугун, ис хоһоонун таһаара сатыыбын. Өй бырахсыытын түмүгэр взаимодействие педагогикаҕа, кырдьык, наада эбит диэн буолла. Ол эбэтэр дьон бэйэ-бэйэтин кытта алтыһыахтаах, хардарыта дьайсыахтаах, мин тугу эрэ биэриэхтээхпин уонна тугу эрэ ылыахтаахпын. Борис Николаевич наһаа улахан көмө оҥорбута. «Что такое руководство – салайыныы?», «Что такое взаимодействие – хардарыта дьайсыы?» диэн ыйытыылары бөлүһүөк хараҕынан ырытан, илдьиритэн ыстатыйа суруйан биэрбитэ. Биһиги онно тирэҕирэммит, хас биирдии оҕо ийэтин иһиттэн тахсаатын кытта оскуоланы бүтэриэр, 17-18 сааһыгар диэри алта кэрдиис кэмҥэ араардыбыт. Уйулҕа үөрэҕэр түөрт кэрдиис кэм баар. Биһиги ону бытарыттыбыт. Уйулҕа үөрэҕэр 1-тэн 6 сааска диэри биир кэрдиис кэм. Саҥарбат даҕаны, олорбот даҕаны, тугу да гынар кыаҕа суох саҥа төрөөбүт оҕону кытта алта саастаах оҕону хайдах бииргэ тутуоххунуй? Ол иһин оҕо төрүөҕүттэн үһүгэр, түөрдүттэн алтатыгар диэри диэн икки кэрдиискэ арааран кэбистибит. Ити курдук 12 саастаах оҕону 18 саастаах оҕону кытта кыайан тэҥнээбэккин. Ону эмиэ араардыбыт. Алта кэрдиис кэм тахсан кэллэ. Ол кэрдиистэрбитин Тыараһа нэһилиэгэр баар тэрилтэлэргэ сыһыаран кэбистибит. Онон, оҕо ийэтиттэн төрүөҕүттэн, оҕо саадыгар сылдьыаҕыттан саҕалаан нэһилиэккэ баар тэрилтэ үлэтин-хамнаһын билсэн тахсар курдук оҥордубут. Ол үчүгэй түмүгү биэрдэ дии саныыбын.
Билигин даҕаны, 30 сыллааҕыта хайдаҕый да оннук буолбатах, кэм-кэрдиис уларыйыытынан үлэлии турар. Наукаҕа киириим итинтэн саҕаламмыта. Борис Николаевич миэхэ элбэҕи сүбэлээбитэ.
1996 сылга куоракка киирэбин уонна Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр институкка үлэлиибин. Онно үлэлии сылдьан, 1998 сыллаахха кандидат истиэпэнин көмүскээбитим. Онтон Борис Николаевич “үлэҕин бэйэҥ ыл” диэн биэрбитэ уонна көмөлөһөр этэ. Итинник гынан, үлэбит «Сырдык аартык» диэн бырагырааманан киирбитэ. Ол бырагыраама сүрүннээн уларыйбакка күн бүгүҥҥэ диэри баар. Ол эрээри «Сырдык аартыкка», «аартыгынан» үлэлии сылдьабыт диэн этэр киһи аҕыйах. Онтон кэлин атын тиэмэлэр тахсыбыттара. Биһиги үлэбит барыта билимҥэ олоҕурар. Ол иһин үлэ кэҥээн, дириҥээн иһэр дии саныыбын.
Төрүт омуктар оскуолаларыгар 17 сыл үлэлээтим. Бастаан киирэрбэр Саргылана Прокопьевна Васильева, тыл билимин кандидата, дириэктэр, уонна Нина Игнатьевна Филиппова, учуонай сэкирэтээр, дириэктэри солбуйааччы, араас хайысхаҕа элбэх үлэни үлэлии олороллор этэ. Икки кандидаатаахтар этэ: Конон Филиппович Федоров, тыл билимин кандидата, нуучча тылынан дьарыктанар уонна Парфений Прокопьевич Борисов, тыл билимин кандидата, алын кылаас үөрэхтээһининэн дьарыктанар. Дьэ, кинилэр үһүөлэр. Онон, төрдүс киһинэн миигин таһаарыахха диэн буолла. Мин куттанабын. Үлэм быраактыка өттө экспериментальнай үөрэх министиэристибэтин былаһааккатыгар оскуолаҕа бара турар. Итинник гынан, Борис Николаевич мэктиэлээһининэн үлэбит оннун, олоҕун булан, көдьүүһэ көстөн киирэн барбыта. Тыараһа оскуолата Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр институт лабораторията буолан үлэлии сылдьыбыта. Онно оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго Диана Гаврильевна Ефимова, Варвара Борисовна Аммосова диэн институт үлэһиттэрэ Тыараһа оҕо саадын кытта үлэлииллэр. Оттон оскуолаҕа алын кылаастары кытта Лариса Васильевна Захарова, Парфений Прокопьевич Борисов үлэлииллэр. Улахан кылаастарга араас предметтэри олоҥхоҕо сыһыарыы тиэмэтинэн эмиэ институт бары көмөлөөбүппүт. Хаста даҕаны семинар оҥорон, сүбэ-ама биэрэн, дьону кытта үлэлэһэн, 17 сыл улахан көдьүүстээхтик барбыта. Бииргэ үлэлээбит дьонум – хас биирдиилэрэ бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх, педагогикаҕа элбэҕи оҥорбут дьон. Саха тыла, саха литературата, саха үөрэҕэ сайдарыгар көрүүлэрин олоххо киллэрбит улахан учуонайдар. Онон, кинилэргэ наһаа улахан махталлаахпын. Үөрэх министиэристибэтэ Егор Петрович Жирков, Евгения Исаевна Михайлова, Афанасий Семенович Владимиров, Феодосия Васильевна Габышева улаханнык өйөөбүттэрэ. Үлэ бүтүннүүтэ: эксперимены ыытар былаһаакка, холоон көрөр, чинчийэр үлэ быһыытынан үлэһиттэри көрөн, элбэхтик дьаарбаҥкаларга кыттан улаханнык көмөлөспүттэрэ. Аны кандидатскай үлэбин суруйарбар икки киһини чорботон бэлиэтиибин: Мария Ксенофонтовна Попова уонна Николай Иннокентьевич Бугаев. Саха тылын үөрэхтээҕэ уонна наукаттан тэйиччи буоларым быһыытынан, кистээбэккэ этэбин, нууччалыы научнай үлэни суруйарбын ыарырҕатар этим. Саргылана Прокопьевна кинилэри сыһыаран, бииргэ үлэлэһэн, диссертация ирдэбилин тутуһан үлэбитин көмүскэммиппит. Институт билигин атын ааттанан-суолланан турар. Онно үлэлээбит кэнники дириэктэр Светлана Степановна Семенова, тыл билимин кандидата, Надежда Николаевна Васильева, тыл билимин кандидата – бары бииргэ элбэх үлэни ыыппыппыт. Ол иһин олоҥхо педагогиката олоххо киирбитэ. Олоҥхо педагогиката система быһыытынан норуот педагогикатын биир салаатын быһыытынан сүһүөҕэр туруута Төрүт омуктар тылларын чинчийэр институкка буолбута. Оттон бу улахан, киэҥ эйгэ ханнык эрэ технологиянан киириэхтээх. Онон, педагогическай институкка ЛЭКО (лаборатория этнокультурного образования) диэн саҥа лаборатория арыллыбыта, кылгас кэмҥэ үлэлээбитэ. СЭДИП технология бу лабораторияҕа оннун-олоҕун булбута. Билимҥэ үлэбит ити курдук утум-ситим сайдан, оннун-олоҕун булан, хайысхаланан киирэн барбыта.
– Екатерина Петровна, СЭДИП технология үөскээн тахсыбыта хайдах этэй?
– СЭДИП технология туохха олоҕуран үөскээбитэй диэҥҥэ маннык кэпсиэхпин баҕарабын. Куоракка киирэн баран, Норуот педагогикатын ассоциацията диэн баарын билбитим. Ол ассоциацияны Николай Иванович Шарин салайан олорор этэ. Онно Бүлүүгэ үөрэппит учууталым Константин Спиридонович Чиряев үлэлиир этэ. Кинилэри кытта тэбис-тэҥҥэ үлэлээн, ассоциация бырабылыанньатын чилиэнэ буолбутум. Олоҥхо педагогиката диэн норуот педагогикатын биир улахан салаата. Олоҥхо – саха үөрэҕэ диэн мээнээҕэ эппэттэр. Биһиги туох баар олохпут бүтүннүүтэ олоҥхоҕо баар. Ол гынан баран ону билиҥҥи биһиги тылбытынан курдук бары-балтаччы эппэттэр. Ханнык эрэ этиинэн, ханнык эрэ тылынан, сахалыы эттэххэ, хаттыгастаах, биэтэстээх, биир тылтан элбэх өйдөбүлү ситимнээн, улахан үлэни оҥорон таһаарыаххын сөп. Олоҥхо оннук код айымньыта диэн биһиги билинэбит. Ол иһин, дьэ, “олоҥхо педагогиката” диэн тиэрмини аан бастаан Константин Спиридонович киллэрбитэ. Кини «Олоҥхо педагогиката» диэн үлэлээҕин бары билэбит. Онно улахан салаа, ыстатыйа баар. Онно кини бэйэтин көрүүтүн киллэрбитэ. Олоҥхо түҥ былыргы айымньы, кини хас да кэрдииһинэн айыллан кэлбитэ диэн уонна бүгүҥҥү күҥҥэ, кэлэр да кэмнэргэ олоҥхону үөрэх быһыытынан туһаныахпытын сөп этэ, ону үчүгэйдик үөрэтиэххэ, илдьиритиэххэ наада диэн. Дьэ, итинтэн саҕалаан, биһиги олоҥхо педагогикатыгар монография суруйбуппут. Нина Игнатьевна Филиппова, Диана Гаврильевна Ефимова, Наталья Петровна Карпова буолан, төрдүөн көмөлөөн улахан үлэлээхпит. Ол монографияттан тирэҕирэн, “саханы саха быһыытынан үөрэтиэххэ” диэбит Суорун Омоллоон этиитэ онно тахсан кэлбитэ. Итинник гынан, саханы саха быһыытынан үөрэтэргэ технология наада буолбута. Биһиги олоҥхо педагогиката дии-дии, тугу барытын олоҥхо педагогиката дии сылдьабыт буоллаҕа дии. Ол гынан баран ол олоҥхо педагогиката бэйэтэ хас да технологиялаах буолуон сөп. Холобур, Петр Петрович Кондратьев «Сатабыл» технологията эмиэ олоҥхоҕо быһаччы сыһыаннаах. Бэйэтэ да итинник диир этэ. Кини эмиэ олоҥхону үчүгэйдик билэр, олоҥхоҕо сыстаҕас. Итини олоҥхо педагогикатын технологията диэбэт, ол гынан баран «Сатабыл» олоҥхоҕо чугас.
Мин толкуйдаан көрдөхпүнэ, олоҥхо диэн духуобунай, өй-санаа, тыл буоллаҕа дии. Тыл киһи өйүттэн-санаатыттан тахсар, өйү кытта сибээстээх, мэйиини кытта ситимнээх. Итинник гынан, оччоҕуна биһиги духуобунай баайбытын, оҕолорго тириэрдэр үс куппутун-сүрбүтүн, туох баар ньымаларбытын сахатытан, бэйэбитин бэйэбит арыйан, “киһи буолан килбэй, саха буолан сандаар” диэн этиилэрэ бу манна сылдьар быһыылаах диэн өр баҕайы толкуй буолбута. Эн үөрэх-билии эйгэтигэр наар толкуйдуугун эрээри, билимҥэ киирдэххинэ, букатын бүтүннүү ыйытыы буолан баран сылдьаҕын. Ол ыйытыыларга наар эппиэт көрдүү сатыыгын. Онно толкуйдаан көрдөхпүнэ, олоҥхо технологиятын педагогиката диэн тыл наада. Төрүт тылдьыттары көрө сатыыбын: улахан тылдьыттар буоллахтара, ону хаһан ааҕан бүтэриэххиний? Ол сырыттахпына, арай остуолга хаһыат сытар. Тугу да гынарым суох, иллэҥ курдукпун. Сулбу тардан көрбүтүм: “сэдип” диэн тыл харахпар быраҕылынна. «Бай, бу туох тылый?» диэн наһаа муодарҕаатым. Онтон сэдип диэн тыл ис хоһоонун көрдүүр аакка бардым. Онтукам буоллаҕына, сэдиптээһин, сэдиптиир диэн баар эбит. Чэ, ол аата бу тыл иһигэр туох эрэ өйдөбүллэр бааллар, бу биир эрэ тыл буолбатах. Кини бэйэтэ ханнык эрэ өйдөбүллэри тута сылдьар хомуур тыл быһыылаах диэн өйдөөтүм. Кырдьык, сэдиптээһин диэн баар, ол гынан баран чопчу туох баарын билбэккин. Олоҥхо баар, ол гынан баран онно чопчу ханнык ньымалар баалларый? Туох бэлиэ баарый? Туох өйдөбүл баарый? Биһиги аныгы дьон ону билбэппит. Былыргы олоҥхоһуттар, былыргы дьон бары билэллэр. Ол иһин сэҥээрэллэр, олоҥхо тэтимигэр олороллор, олоҥхону үс түүннээх күнү быһа олох сүрэҕэлдьээбэккэ истиэхтэрин сөп. Биһиги, биһиги оҕолорбут үс да мүнүүтэ тулуйбаттар буоллаҕа оччолорго, билигин наһаа оннук буолбатах. Итинник гынан, ол толкуйдуурум саҕана сэдип диэн чахчы оннук эбит диэн өйдөөтүм. Борис Федорович Неустроевка тахса сылдьарга сананным. Оччолорго кини саҥа Мандар Уус диэн ааттанан эрэр. Ууһу көрүөхпүн наада эбит диэн. Биһиэхэ дьукаахтардаах этибит диэбитим дии оҕо сааспын кэпсиирбэр. Ол дьукаахтарбытыгар элбэх булчуттар олорон ааспыттара. Кинилэр кэпсэтиилэрин истэбин: булду хайдах сонордуулларын кэпсииллэр. Ону быычыкаайык да буолларбын, сэҥээрбэтэрбин даҕаны ханна барыахпыный, биир дьиэ иһигэр баар киһи истэр буоллаҕа дии. Кинилэр кэпсээннэрэ миэхэ хаалан хаалбыт. Итинник гынан, үчүгэй булчут бэйэтэ эмиэ ньымалаах. Саҥа саҕалыыр булчуттан букатын атын буоллаҕа дии. Итинник гынан, мин ууһу билбэт эбиппин диэн буолла. Борис Федоровичка таҕыстым. Кинини кэтээтим. Хомус тылын олордор түгэнигэр түбэстим. Онно кини биир усулуобуйаҕа сөбүлэстэ: «Мин эйигин үлэлиир дьиэбэр муннукка илдьэн олордон кэбиһиэм, эн онно кутуйах курдук олоруохтааххын, төрүт тыаһыа суохтааххын, ыйыппаккын даҕаны, хайаабаккын даҕаны, миигин олох аралдьыппаккын». «Сөп», – диэн буолла. Онтон сэрэттэ: «Онтукам, баҕар, чаас аҥаара буолуо суоҕа, баҕар, 3-4 чааска тиийэ барыаҕа. Ону тулуйуоҥ дуу?» – диэтэ. «Олох тулуйабын», – диэтим мин. Билиэххэ-көрүөххэ баҕа баһаам. Борис Федорович хомуска хайдах тылы олордорун көрдүм. Дьэ, дьикти да буолар эбит. Бу тоҥсуйдаҕа элбэҕин, бу көннөрдөҕө элбэҕин. Олох орто дойдуну умнан кэбиһэр эбит. Мин көрдөхпүнэ, арай тоҥсуйар-тоҥсуйар. Сэбэ-сэбиргэлэ элбэх буоллаҕа дии, тоҥсуйар-тоҥсуйар, онтон тугу эрэ гынар-гынар, суох, тимирин илдьэн оһоҕор төттөрү анньар. Ол курдук хаста сүүстэ итинник гынна. Ол былаһын тухары мин болҕомтобун төрүт ыһыктыбаппын, сэҥээрэн аҕай олоробун. Биирдэ киһим хаһыытыы түстэ. «Баар» диэн баран, мэктиэтигэр өрө ойдо. Дьэ, туттуу-хаптыы киэнэ кытаанаҕа. Боруоста чаҕылҕан курдук күлүмнээн олорор. Ол хомуһун тылын хомуска олордор эбит. Онтон дьэ уоскуйан «һуу» диэбитигэр, мин муннукпуттан «чыып» диэтим. Ону күллэ. «Чэ, кэл-кэл, бүттүбүт», – диэтэ. Дьэ, онно көрбүтүм сэдиптээһин диэн нарылааһын, намчылааһын, бу хомус ууһугар, ол аата тулуурдаах-дьулуурдаах, ньыматын сүүс бырыһыан баһылаабыт, элбэҕи билбит эрэ киһи сэдиптээһиҥҥэ тахсар эбит диэн. Итинник гынан, сэдиптээһин диэн улуу уустар, улуу булчуттар, улуу иистэнньэҥнэр ньымалара. Онон, олоҥхоҕо наһаа барсар эбит. Биһиги олоҥхобутун сэдиптээтэхпитинэ, олоҥхобутун биллэхпитинэ, чахчы, саха өйүн-санаатын тутар эбиппит, куппутун-сүрбүтүн олохсутар эбиппит. Киһиэхэ арааһынай буолар буоллаҕа, наар толкуйдуу сырыттаххына, араас саҥа киирэр буоллаҕа. Арай «С» буукубаҕа САМОБЫТНОСТЬ диэн тахсан кэллэ. «һа» диэммин соһуйдум. Онтон «Э» – ЭТИКА. Мин үйэм тухары этикэҕэ сүгүрүйбүт киһибин. Онтон «Д» – үлэ-хамнас, ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ, «И» – ИНТЕГРАЦИЯ, алтыһыы, кандидатскай тиэмэм бэйэтэ тахсан кэллэ, «П» – ПЕДАГОГИКА, хайдах киһи барыта педагог буолуоҕай? Мин туох баар кыра оҕотугар тиийэ сэдиптииргэ үөрэтиэхпин баҕарабын. Кырдьык, технология универсальнай, киһиэхэ барытыгар буолуохтаах. «Подход» диэн баар эбит диэн, «подход» диэн тылы көрдөөтүм: педагогика тылдьытыгар баар эбит. Итинник гынан, СЭДИП диэн тылым нууччалыы аббревиатура буолан таҕыста. Онтон дьэ санааттан санаа үөскээн, СЭДИП саха эрэ технологията буолбат, ханнык баҕарар омук бэйэтин уратытын таһааран, бэйэтин уратытыгар олоҕуран, оҕону иитэр буоллаҕына, СЭДИП технологиянан үлэлиир. Онон, СЭДИП үөскээбит төрүөтэ итинник.
Олоххо киирэн барыытыгар монографиялар таҕыстылар. Нууччалыы улахан монографияны Юрий Иванович Семенов көҕүлээн, Москва университетын айар кыһатын учуонай сэбиэтинэн бигэргэттэрэн, улахан куонкуруһу аһардан, кинигэбит тахсыбыта. Онтон «Сэдип технологията» диэн сахалыы кинигэ таҕыста, 2025 сыллаахха туппуппут. Ити кинигэ бүтүннүүтэ саханы сахаҕа төнүннэрэр. Оҕо саас кэрдиис кэмтэн саҕалаан, бэйэҥ ыал буолуоххар диэри, утумҥун тутаҥҥын, бэйэҥ киһилии киһи, дойдуһа киһи, сахалыы өйдөөх-санаалаах, үөтүүлээх үрдүк өйгө тахсар кыахтаах, ол суоллары билэр, ол аартыктары арыйар, онно тиэрдэр ньымалары, тыллары, өйдөбүллэри куккар-сүргэр иҥэринэн, ыраас сахалыы тыллаах-өстөөх киһи буолан тахсар үөрэнэр кинигэ. Онон, мин ити үлэ детсадтан саҕаланыан баҕарбытым. Дьиҥэ, аан бастакы баҕам оҕо төрөөтүн кытта, төрөппүтү кытта дьиэ кэргэнтэн этэ. Төрөппүтү кытта үлэлиир наһаа уустук, наһаа ыарахан. Онон, детсадка, билигин уһуйаан диэн ааттыыллар, үлэлээн, бу эмиэ бэйэтэ туспа улахан кэпсээн, биир-икки тылынан этэн кэбиһэр наһаа уустук. Аны билигин нуучча, аангылыйа тылыгар буолбакка, саха тылыгар уһуйар уустук буолла дии. Итинник гынан, биһиги бэйэбит хааммытыгар баары дьалкытан, бэйэбит өйбүтүгэр, куппутугар-сүрбүтүгэр баары олохсутуохпутун наада. Онон, «Сэдип технологията» кинигэ сахаҕа аналлаах, сахалыы тылынан суруллубута. Хас биирдии ыалга, тэрилтэҕэ тиийэрэ буоллар. Аныгы кэм оҕолоро түргэннэр-тарҕаннар, түргэнник өйдүүллэр, наһаа үчүгэй оҕолор. Эн кинилэргэ элбэхтик ньаҕайдаммаккын, саҥаран истэххинэ өйдүүр оҕолор бааллар. Тоҕо үчүгэйэй диэн кэннилэриттэн соһуйан хаалабын. Мин тугу эрэ саҕалаан истэхпинэ, устудьуоннар оруобуна мин саҕалаабыппын наһаа үчүгэйдик этэн кэбиһэллэр. Ол эрээри куһаҕана диэн кинилэр сахалыы-нууччалыы этэллэр. Ону дьэ сахатытыахха наада. Ол иһин СЭДИП технологияҕа туспа хас да биэриилээх сэһэн тахсыан сөп.
Олеся СЛЕПЦОВА,
“Чуораанчык” сурунаал эрэдээктэр-сүбэһитэ.
«ЭРКЭЭЙИ». «ЭРКЭЭЙИ ЭРГИИРЭ»
– Екатерина Петровна, Эн «Эркээйи эргиирэ» бырагыраама ааптарыскай кэлэктиибин биир тутаах киһитэ буолаҕын. Бу туһунан санааҕын үллэстэргэр көрдөһөбүт.
– Бу 1990-с сыллартан, олоххо уларыйыы буолбут кэмиттэн саҕалаан, оскуоланы саҥардан сайыннарыы концепцията диэн Егор Петрович Жирков салайааччылаах улахан бөлөх үлэтэ саха олоҕор иккис тыыны киллэрбитэ. Ону бары диэн билэбит. Бу иккис тыын олоххо киириитигэр норуокка саамай чугас «Эркээйи эргиирэ» бырагыраама этэ. Тоҕо диэтэххэ, «Эргээйи эргиирэ» төрүт култуураны сөргүтэр. Итинник гынан, хомуспут, оһуохайбыт, олоҥхобут, тойукпут – саха буолан сандаарар бары көстүүбүт бүтүннүүтэ «Эркээйи» бырагыраама нөҥүө барбыта.
Манна Анастасия Петровна Оконешникова, уйулҕа билимин дуоктара, тумус туттар киһибит, Татьяна Михайловна Ильина, оччолорго үөрэх эйгэтигэр биир эмиэ улахан салайар үлэһит – кинилэр иилээн-саҕалаан бу үлэни тэрийбиттэрэ. Ол кэмҥэ мин ааптарыскай бөлөххө суохпун. Ол эрээри оскуолабар, нэһилиэкпэр, улууспар «Эркээйи» иһинэн эмиэ үлэ бөҕөтө оҥоро сылдьабыт. Онтон итиннэ тирэҕирэн, 2017 сыллаахха Феодосия Васильевна Габышева: «Бу «Эркээйи» курдук, эмиэ дьоҥҥо тыын угар туох эрэ улахан бырагыраама оҥоруохха наада, онон үлэлиэххэ, ону салайыахха наада», – диэн Татьяна Михайловнаҕа эппитин, кини олоххо киллэрээри 10-тан лаппа тахса педагогика уонна олох араас эйгэтигэр үлэлиир дьону мунньан, ааптарыскай бөлөх тэрийбитэ. Билиҥҥи салайааччыбыт Феодосия Васильевна, олоххо киллэрээччи Геннадий Иванович Охлопков, көхтөөх эдэр үлэһит. Бу бырагыраамаҕа саха норуота бары билэр дьоно: Галина Семеновна Попова-Санаайа, Валентина Егоровна Степанова, Феврония Ивановна Алексеева, Александр Дмитриевич Васильев үлэлииллэр. Ити курдук бары өттүттэн мустан, элбэх киһи оҥорбут, үлэлээбит бырагыраамата, билигин олоххо киирэн үлэлии турар. Онтон ааппытыгар тохтуур буоллахха, «Эркээйини эргитиэххэ» диэн буолар. Туох барыта эргиирдээх, олох эргийэн кэлэ турар, оннооҕор күн-дьыл эргийэр, уон икки ый буола-буола сылбыт эргийэр, уон икки сыл буола-буола кэм кэрдии эргийэр. Ити курдук «Эркээйибит» даҕаны эргийдэҕинэ диэн санаанан салайтаран ылыммыппыт. Төрүт култууранан үлэлээн кэллибит, төрүт култуурабытын дьон-норуот ылынна, дьон өйүгэр-санаатыгар киирдэ. Өссө аһара баран, ЮНЕСКО курдук улахан тэрилтэлэр, аан дойду таһымнаах атын бырагыраамалар билиннилэр. Дьэ, бу маны «эргитэммит», биһиги дьиҥнээхтик духуобунай, үөтүүлээх өйгө-санааҕа тахсар «Эркээйи эргиирэ» буолуохтаах диэн үлэлии-хамсыы сылдьабыт.
«Эркээйи эргиирин» сүрүн тутааҕа – оҕо саас кэрдиис кэмиттэн, ол аата оҕо ийэ иһигэр үөскүөҕүттэн, урут биһиги үлэбитин оҕо биир сааһын туолуутуттан саҕалаабыт буоллахпытына, билигин икки эдэр дьон бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэннэр, ыал буоларга тэринэннэр, оҕолонобут диэн анаан-минээн бу оҕо ийэтин киэлитигэр баар буолуоҕуттан, ийэ хайдах буолуохтааҕый, аҕа хайдах буолуохтааҕый, бу оҕолоругар тугу биэриэхтээхтэрий диэн санаанан салайтаран үлэлиибит. Тоҕо диэтэххэ, билигин бары билэбит, биһиги бу Орто дойдуга кэлэн бараммыт, киһи буолар буолбатах эбиппит, биһиги ийэбит иһиттэн киһи буолан барар эбиппит. Харахпытынан тугу көрбүппүт, харахпытынан көрөммүт мэйиибитигэр тугу тиэрдибиппит – бүтүннүүтэ ийэбит иһигэр оҥоһуллан кэлэр эбит диэн өйдөөтөхпүт. Итинник гынан, бу «Эркээйи эргиирэ» бырагыраама сүрүн уратыта – киһи бэйэтигэр эргиллэн, бэйэтин билинэн киһи буолан килбэйиэхтээх.
Киһи бэйэтин билинэригэр туох нааданый? Онно Айыы үөрэҕэ наада. Биһиги Айыы дьоно буолабыт. Тугу да эт-этимэ, Айыы үөрэҕэ баар, суох диэтиннэр, ол эрэн бу олоххо Айыы өттүгэр хайыһыахтаахпыт. Сахаҕа Айыы үөһэ халлааҥҥа олорор диэн өйдөбүллээхпит. Ону итэҕэл диэн ааттыахпытын сөп, итэҕэл диибит даҕаны. Ити үөтүүлээх өй эйгэтэ, итиннэ киһи мээнэ тиийбэт. Олоҥхону, холобур, сүрдээх үчүгэй кэпсээн курдук ааҕан кэбиспэккин, аахтаххына даҕаны, өйдөөмүөххүн сөп. «Олоҥхо киллэрбэт» диир дьон үгүс. Үөтүүлээх эйгэ бэйэтэ ирдэбиллэрдээх, бэйэтэ таһым бөҕөлөөх: кыра таһым, орто таһым, улахан таһым, үрдүк таһым. Ол ону барытын аастаххына эрэ, эн киһи буолан килбэйэҕин, саха буолан сандаараҕын. Ону туохтан саҕалаан, хайдах киллэрэри, хайдах үөрэтэри СЭДИП технология саамай судургуттан саҕалыыр. Холобур, икки оҕолорго аналлаах олоҥхоҕо чугаһатар кинигэлэрим бааллар. «Чээн, сибэкки!», «Эрбэхчэй бэргэннэр» кинигэлэр кыра эрээрилэр, биирдии бэйэлэригэр уһуйаан иитээччилэрэ үстүү сыл үлэлииллэр. Иитээччилэр кинигэҕэ баар хоһооннор хас биирдии тылын оҕоҕо тиэрдэллэр. Бу манна олоҥхоҕо баар тыллары күннээҕи олоххо баар оҥоро сатааммын бэйэм хоһоонньута суох киһи хоһоон айдым, бэйээт буолбатах киһи бэйээт буола сыстым. Холобур, «Сайын» диэн хоһоон баар – «Кэрэ сайын эдьиийбит сибэккинэн симэнэр, араас өҥү сүүмэрдээн сиэдэрэйдээн ситэрэр». «Сүүмэрдээн» диэн тылы түөртээх-биэстээх оҕо билиэхтээх. Мин тугу эрэ сүүмэрдиибин, мин тугу эрэ талабын, мантан сүүмэрдээбэппин, бу мантан үчүгэйин сүүмэрдээн ылыахтаахпын диэн ис хоһоонун өйдүөхтээх. Өссө биир холобур, төрүт сүтэн эрэр «кылбаарыччы» диэн тыл. Бу тылы биир уһуйааҥҥа оҕолорго үөрэппиттэр. Иитээччи үөрэтэригэр тааска уу киллэрбит. Бөлөҕүн оҕолорун төгүрүччү туруоран баран, бары ол ууттан сирэйдэрин кылбаарыччы сууммуттар, онтон кылбаарыччы соттубуттар. Бу кэнниттэн «кылбаарыччы» диэн тыл оҕо өйүгэр хаалла. Биирдэ ол иитээччи сарсыарда үлэтигэр бараары турдаҕына, биир ийэ төлөпүөннээбит уонна ыйыппыт: «Бэйи, эһиги бэҕэһээ туох тылын үөрэттигит? Оҕом туох эрэ диэн тылы этээри сотторунан соттубакка турар, отой да сирэйэ куурара чугаһаата». Иитээччи онно «кылбаарыччы» диэн тылы үөрэппиппит диэбитигэр, оҕобут сирэйин дьэ соттубут. Бу түгэн тугу көрдөрөрүй? Оҕоҕо бэйэтин этигэр-хааныгар, кутугар-сүрүгэр сахалыы дорҕоон, саха тыла иҥэ сылдьар. Кини ону истэн, сахата бу тылы тардан ылбыт. Биһиэхэ саха тыла, саха дорҕооно, саха саҥата куппутугар-сүрбүтүгэр баар. Ону тилиннэриэххэ эрэ наада.
Анна СЛЕПЦОВА,
сетевой таһаарыылар эппиэттиир сэкэрэтээрэ.
«ӨКСӨКҮЛЭЭХ ҮӨРЭҔЭ». «ӨКСӨКҮ СИЭННЭРЭ». «ӨКСӨКҮ СИЭННЭРЭ. ЧЫ-ЧЫП-ЧААП»
– Екатерина Петровна, Эн «Өксөкүлээх үөрэҕэ» бырагыраама ааптара, «Орлята России», «Орлята дошколята» Арассыыйатааҕы бырайыактар «Өксөкү сиэннэрэ», «Өксөкү сиэннэрэ. Чы-чып-чаап» Саха сиринээҕи бырагыраамаларын научнай салайааччыта буолаҕын. Федеральнай үөрэх бырагыраамаларын сахалыы толкуйга киллэрэн туһаныы суолтатын туһунан учууталларга, иитээччилэргэ, төрөппүттэргэ тугу этиэҥ этэй?
– 2026 сылга үөрэх, иитии систиэмэтигэр үлэлээбитим 60 сылбын туолуоҕум. Ол былаһын тухары сэбиэскэй кэм саамай өрөгөйдөөн турар саҕанааҕы кэмтэн кини самнан атын үөрэх, иитии систиэмэтигэр киирбит кэмин баттаһа үлэлээтим. Ол гынан баран сэбиэскэй систиэмэ үчүгэйэ диэн барытын утуу-субуу дьайыынан бииртэн биири төрөтөн-үөскэтэн, бэйэ-бэйэтин сайыннаран оҕо сааһынан, кыаҕынан көрөн учуоттуур уонна хааччыйар эбит. Оттон биһиги билиҥҥи үөрэх систиэмэтигэр ити бириинсиби тутуһан үлэлиэхпитин наада. Итиннэ бириинсиптэр бааллар, дьиҥэ, ону тутуһан үлэлии олоробут. Ол эрээри омук бэйэтин иитэр-үөрэтэр систиэмэтигэр киирдэҕинэ, ситэри тутуһуллубат. Региональнай компонент диэн ааттыыр этибит. Ол региональнай компонент билигин уларыйан-уларыйан, ити эппит курдук, Арассыыйаттан кэлэр докумуоннар ол ону төһө хааччыйалларый, төһө учуоттуулларый, онно хайдах сөп түбэһиннэриэххэ сөбүй диэн бэйэбитигэр быһаарар кэм тирээтэ, регион бэйэтэ быһаарыахтаах диэн. Ол да иһин «Орлята России» кэлбитигэр, «Кэскил» оҕо бэчээтин кыһатын дириэктэрэ Ольга Ивановна Семенова билиһиннэрбитигэр миэхэ эмиэ толкуй кэлбитэ. Чирээйэптэр ааттарынан Национальнай гимназия кэллэктиибэ тылбаастаабыттар, хас биирдии тылын сахатыппыттар. Ол гынан баран «мин сахабын», «киһи буолан килбэйиэм, саха буолан сандаарыам» диэн өй-санаа соччо кэлбэт курдук. Толкуйдаан баран, «Арассыыйа өрүөлчээннэрэ» диэн аатыттан саҕалаан тус бэйэбэр атыннык кэлэр курдук. Орел, сахалыы өрүөл, Арассыыйа гиэрбэтигэр былыр-былыргыттан сылдьар. Ол гиэрбэбитин өссө төгүл ылан көрөбүт. Онно өрүөл буолбакка икки төбөлөөх хотой курдук көтөр олорор. Олоххо буоллаҕына, икки төбөлөөх өрүөл баарын ким да билбэт. Дьээбэлэнэммин икки төбөлөөх өрүөлү көрбүккүт дуу диэн дьонтон ыйытабын. Суох, ким да көрбөтөх. Оччотугар бу гиэрбэ тугу көрдөрөрүй? Олоххо суоҕу, икки төбөлөөх хотойу, гиэрбэтигэр тоҕо киллэрдэ былыргы нуучча? Толкуйдаан көрдөххө, нуучча норуота былыргы үһүйээн, номох саҕана улахан араҥаны тутар, билэр, ол онно сыстар, былыргы үйэттэн силистээх-мутуктаах омугун көрдөрөр, бу икки төбөлөөх хотой судаарыстыба историятын көрдөрөр бэлиэ эбит. Оттон сахаларга биһиэхэ олоҥхобутугар сылдьар буоллаҕа дии – өксөкү кыыл! Өксөкү диэтэххинэ, эн өрүөлү төрүт өйдөөбөккүн. Өксөкү диэн буоллаҕына хайаан да икки төбөлөөх буолар. Өксөкүлээх ол да иһин бу ааты ылыммыта буолуо. Кини аҥаардас саха эрэ буолбатах. Төрдө-ууһа — нуучча. Эһэтэ олох ыраас нуучча, эбэтэ ыраас нуучча. Кини бэйэтин да санаатыгар икки төбө киниэхэ икки култуура, икки өй-санаа, икки эйгэ, икки омук эмиэ сылдьар курдук. Билиҥҥи таһыммынан ол да иһин ити ааты ылыммыта буолуо диэн толкуйдуубун. Өксөкү сиэмэх кыыл, көтөрүнэн аһылыктанар. Гиэрбэҕэ тутан турар кыыла көтөр буолбатах, сүүрэр атахтаах. Ол эрээри өлбүт дуу, өлөн эрэр дуу кыыл буолбатах. Тутуллубут кыылбыт чолойон аҕай олорор. Ол аата кини кыра-хара норуотун бэйэтин судаарыстыбатын иһигэр баар норуотун баттаабат, атаҕастаабат сыалы-соругу туруорунарын өйдөтөр диэн. Арассыыйа гиэрбэтин бэйэм итинник төлкөлүүбүн, токкоолуубун уонна итинник быһаарабын, ылынабын.
«Орлята России» диэни нууччаттан быһаччы сахалыы тылбааска «Өксөкү сиэннэрэ» диэн мин тылбааһым буолбатах. Ити Ольга Ивановналаах тылбаастара. Наһаа үчүгэйдик тылбаастаабыттар. Ол иһин этэбин – эдэр оҕолор биһигиннээҕэр быдан түргэнник өйдүүллэр уонна быдан дириҥник хорутан ылыналлар.
«Орлята России» диэни сахалыы тылбаастаа дииллэрэ буоллар мин өссө «Өксөкү сиэннэрэ» диэм эрэ, диэмиэм эрэ өссө биллибэт. Онон «Өксөкү сиэннэрэ» диэн олох үчүгэйдик тылбаастаммыт дии саныыбын.
Ол «Өксөкү сиэннэрэ» буолан биһиги бэйэбит төрүппүтүн, төрдүбүтүн билэр, Арассыыйа иһигэр олорорбут быһыытынан судаарыстыба, бэйэбит көҥүл судаарыстыба буолан олорорбутун хааччыйар, оннукка талаһар ыччаттары иитэн таһаарыахтаахпыт диэн биир бэйэм ылынабын. Ол иһин гиэрбэттэн саҕалаан Арассыыйа судаарыстыбатын иһигэр олорорбутун мин олох астынабын. Ким да иннигэр сымыйанан этэр буолбатахпын. Японияҕа даҕаны, Америкаҕа даҕаны, ханна да кыбыллыахпын баҕарабаппын төрүт. Арассыыйаны кытта олоруохпун баҕарабын, чахчы. Өксөкүлээх даҕаны этэр инники да салайааччыларбыт эппиттэрэ – нуучча үтүө сүрэхтээх, нуучча бэйэбитигэр майгынныыр, атын омукка бардыҥ да, кинилэр биһигини үөһэттэн көрөн таах биирдэ сотон ааһаллар, ону бэйэбит өйдөөбөккө да хаалыахпытын сөп диэн. Оннук майгылаах-сигилилээх, оннук култууралаах, олохтоох, укулааттаах омуктар буоллахтара дии. Ону тоҕо итинник саныырын Өксөкүлээх «Ойуун түүлүгэр» биирдии омугунан наһаа үчүгэйдик ырытар. Онон, «Орлята России» «Өксөкү сиэннэрэ» наһаа табыллыбыт тылбаас диэн көрөбүн. Уонна ол тылбааска эппиэттиир ис хоһоонноох үлэ барыахтаах. Аны сэттэ трек, 1-4 кылаас үөрэнээччилэригэр, ол аата сэттэ хайысха. Бу сэттэ хайысханан оҕо дойдуһа киһи буолан тахсыахтаах, киһилии киһи, дойдуһа киһи. Ол эбэтэр патриот, человечность диэни өрө тутуохтаах.
Ол сэттэ хайысха иһигэр үлэни-хамнаһы оҥорон киирэн барар буоллахпытына, биһиги тугу тутуһуохтаахпытый? Сүрүн өйдөбүлгэ туох баар буолуохтааҕый? Онтон сиэттэрэн быйыл күһүн икки өйдөбүл тахсан кэлбитэ. Кэлим көрүү уонна тэттик көрүү диэн. Биһиэхэ үөһэттэн «Единое образовательное пространство» диэн өйдөбүл кэллэ. Ол аата биир кэлим. Кэлим көрүүбүт ити тиийэн кэллэ. Биир кэлим эйгэттэн биһиги бэйэбит эйгэбитигэр сылдьаммыт туохпутун да уларыппаккабыт, нуучча, аангылыйа, боронсуус буолбаккабыт, сахабыт сахабытынан Арассыыйаҕа киириэхпит этэ буо. Оннук ыллаабыппыт-туойбуппут курдук, оннук олоҥхолообуппут курдук, таҥныбыппыт, саҥарбыппыт курдук Арассыыйа норуоттарын кытта үөрэ-көтө сылдьыа этибит буоллаҕа.
Ол иһин ити хайысха бүтүннүүтэ кэлим уонна тэттик өйдөбүллэринэн, «мин россияниммын», «мин Россия гражданинабын» диэн үөһэ кэлим көрүүбүт буолар. Ол иһигэр «мин сахабын» диэн тэттик көрүүнү Арассыыйаҕа таһаардахпытына, ити тэттик көрүү буолар. Онтон дьэ Саха сиригэр кэллэххэ, «саха» диэн аны кэлим көрүү буолар, бэйэтин иһигэр эмиэ тэттик көрүү бөҕөлөөх. Итини хас биирдии киһи бэйэтигэр сыһыаран ылыннаҕына, «бу кэлим», «бу тэттик» диэн өйдөбүллэр оннуларын, олохторун булан билигин ити былдьасыһа-тарасыһа сылдьар кыһалҕабыт төрүт суох буолуо этэ. Бары уопсай хамаанданан үлэҕэ үчүгэй баҕайытык киирэн хаалыа этибит. Бу биһиги оҥорор үлэбит бүтүннүүтэ тэттик үлэлэрбит барыта холбоһон-холбоһон «Единое образовательное пространство» Арассыыйа үөрэх, иитии кэлим эйгэтэ, ситимэ диэҥҥэ киирэн хаалыа этибит. Оччотугар хаһан эрэ ким эрэ ханнык эрэ технологияны айбыта дуу, туох эрэ бырайыагы толкуйдаабыта «Ити миэнэ!» диэн баран сыппат. Төттөрүтүн кини ону барытын дьоҥҥо тарҕата сатыыр. Миэхэ кини киэнэ суох. Ол аата кини маны ылан бэйэтигэр киллэрэ сатыыр. Онон бары биир хамаанда буолабыт. Бу Саха сирин хамаандата, оттон башкирдар, татаардар, удмурдар бэйэлэрэ хамаанда, кавказтар эмиэ биир хамаанда – дьэ бары уонна биир хамаанда Арассыыйа буолабыт. Итинник өйдөөн көрдөххө, наһаа судургу.
Онтон ментальность, менталитет диэн баар – дьон өйө-санаата. Ити «Сырдык аартык» диэҥҥэ мин эмиэ төннөбүн: 1994 сыллаахха Тыараһа нэһилиэгэр «Сырдык аартык» бырагырааманы ментальноһы уларытаары, дьон өйүн-санаатын уларытаары олоҥхоттон сэттэ бириинсиби ылан үлэлээбиппит. Ол билигин саҥа үйэҕэ эмиэ тиийэн кэллэ. Ити сэттэ бириинсип олох үлэлиэхтээх. Хардарыта өйдөһөр, хардарыта көмөлөһөр, бэйэ-бэйэни убаастаһар, олорор сирин тупсарар, уопсай үлэҕэ көхтөөтүк кыттар – итинник мин тугу гыныахтааҕым сурулла сылдьар.
Кэлим уонна тэттик көрүүттэн «Өксөкүлээх үөрэҕэ» үөскүүр. Алексей Елисеевич Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөйү Михаил Ефимович Николаев «саха норуотун, саха нациятын лидерэ, сомоҕолуур күүспүт» диэн ааттыыр. Тоҕо? Өксөкүлээх улуу киһи, улуу суруйааччы буолара биллэр. Ол гынан баран улуулар биһиэхэ эмиэ элбэхтэр. Бэйэбит испитигэр улуу салайааччылар да, бөлүһүөктэр да бааллар. Ол гынан баран Михаил Ефимович Өксөкүлээҕи эрэ кини этэр. «Өксөкүлээх үйэтэ кэлиэҕэ» диэн Ойуунускай этэн хаалларбыта. Бу тугуй? Тоҕо ол Өксөкүлээх үйэтэ буолуохтааҕый? Биир киһи үйэтэ. Кини өйүн, кини билиитин, кини олоххо көрүүтүн эрэ буолбакка, кини киһи быһыытынан уратытын ити тоһоҕолоон этэллэр эбит дии саныыбын. Өксөкүлээх айымньытын үөрэтэн көрдөхпүнэ, «Доктрина Кулаковского» диэн Тэрис айымньыта баар. Абытайдаах айымньы. Ити айымньыны Лазарь Андреевич Айыы үөрэҕинэн Өксөкүлээх өйүн-санаатын таһаарар. Өксөкүлээх өйүн-санаатын мин Тэрис айымньытын аахпакка эрэ өйдөөбөппүн. Тэрис нөҥүө эрэ өйдүүбүн. Ону мин өссө судургутутан көннөрү киһи өйдүүрүн курдук оҥоро сатааммын, СЭДИП технологияны суруйан таһаардым. Оччотугар эһиги эмиэ мин өйбүн-санаабын ылаҥҥыт бэйэҕит нөҥүө аһардаххытына, эмиэ Тэрис да таһымыгар тахсабыт, Өксөкүлээх да тыһымыгар тиийиэхпит этэ. Үөтүүлээх үрдүк өй эйгэбитигэр дьэ тахсыахпыт этэ буоллаҕа дии. Иоган Егорович Маскимов «Кут Дабаан» үөрэҕин этэр этиитэ ити сылдьар. Онон үөтүүлээх үрдүк өйгө бэлэмэ суох киһи кыайан тиийбэт, бэлэм киһи тиийэр. Эһиги эдэр оҕолор күн сөбө, олох оруобуна эһиэхэ кэллэ бу үөрэх. Онон бэйэҕит оҕолоргутугар үөрэтиэххит.
«Олоҥхо кэрэтинэн иитии» диэн кинигэлээхпин. Бу кинигэ кэрэ, эстетика диэн. Мин өйдөбүлбүнэн, эстетиканы сахалыы кэрэ диэххэ сөп. Бу кэрэ, эстетика биэс категориялаах. Олоҕу бүтүннүү эргитэн таһаарар. Ол биэс категория бэһиэн олоҥхоҕо суруллаллар. Аны наһаа үчүгэй уобарастарынан бэриллэллэр. Бу саамай үрдүк, саамай «возвышенный», саамай үчүгэй, саамай кэрэ «прекрасное» диэн, саамай куһаҕан, саамай мөкү «трагическое» диэн. Итинник курдук биэс категория бэһиэн олоҥхоҕо бааллар. Ол ону оҕолорго үөрэттэххэ, наһаа үчүгэйдик өйдүүллэр. Үс ый эксперимент куурска үөрэнэн баран устудьуоннар: «Олоҥхону сахаҕа билбэт наһаа кыбыстыылаах эбит. Олоҥхоһуту биһиги ырыаһыт курдук ылынар этибит, бу кыбыстыытын. Олоҥхоһут ырыаһыт буолбатах, олоҥхоһут – бөлүһүөк, олоҥхоһут – тойуксут, олоҥхоһут – суруйааччы, олоҥхоһут – киһи киэнэ килбиэннээҕэ», – диэн түмүктээбиттэр этэ. Кини тыл тутар матрицатын оҥоро охсон, ону төбөтүгэр, өйүгэр, мэйиитигэр хатаммыты түргэн баҕайытык уларыта охсор. Эһиэхэ олоҥхоһут дьиҥнээх бэйэтинэн кэлэрэ буоллар, адьас аҕыйах мүнүүтэ олоҥхолуо этэ. Биирдэ дьааһыйдыгыт, умса көрдүгүт – олоҥхо сабыллан хаалар, олоҥхоһут тохтуур. Ол иһин кини тэтимигэр киирэн, кинини кытта, дьэ, өрө көрөн олорон, абааһы кэллэр эрэ тэҥҥэ охсуһан, айыы кэллэр эрэ тэҥҥэ киирсэн, куоттаҕына – куотан, эккирэттэҕинэ – эккирэтэн олоҥхоһут тэтимигэр олорор эрэ буоллаххына, бэйэтиттэн бэйэтэ аһыллан, үс түүннээх күнү быһа олоҥхолуон сөп. Онон, биһиги ыччаппытын оннук таһымҥа тиэрдэн сайыннардахпытына, олохпутугар буолаары турар араас уларыйыылар бүтүннүүтэ олоҥхоҕо ханнык эрэ тылынан, ханнык эрэ өйдөбүлүнэн хоһуллубуттарын кутунан-сүрүнэн, бэйэтин этинэн-хаанынан, төбөтүнэн, мэйиитинэн таайар киһи тахсыахтаах. Эһиги оҕолоргут оннук дьон буолуохтара, эһиги бэйэҕит эмиэ онно майгынныыгыт.
Биһиги буоллаҕына, онно хаалан баран, цифровой диэтэхтэринэ букатын өлөн түһээри гынабыт. Ол-бу уларыйыы кэллэр эрэ букатын булкулла түһэбит. Биһиги хаалан хааллахпыт дии. Ол гынан баран ол эмиэ бэйэҕиттэн тутулуктаах эбит. Киирэ сатыыр буоллахына – син киирэҕин, сайда сатыыр буоллаххына – син сайдаҕын, ыла сатыыр буоллаххына – син ылынаҕын. Онон, биһиги билигин кырдьаҕас диэн туораппакка, эдэр диэн сэнээбэккэ, бэйэбит бэйэбитинэн саҥа кэлбит 21-с үйэни үчүгэй баҕайытык аһараммыт, 22-с, 23-с, 24-с … хаһыс баҕарар үйэҕэ саха бэйэтин тылын туппутунан, омугун билиммитинэн саха буолан сандаарбытынан, киһи буолан килбэйбитинэн бара туруохтаах.
Сардаана МАТВЕЕВА, «Чуораанчык», «Бэлэм буол» сурунааллар,
«Кэскил» хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ