«Дууһатыгар уруккута суох киһи инникилээх буолбат»
Улуу педагог В.А.Сухомлинскай
Биһиги бүгүн эһиэхэ эһэм, хос эһэм Петр Иванович Аргунов туһунан кэпсиэхпитин баҕарабыт. Кини Уус Алдан улууһун II-с Байаҕантай нэһилиэгэр 1918 сыллаахха дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ.
ҮӨРЭХТЭЭХ КИҺИ
Аҕаларын эрдэ сүтэрэннэр, тулаайах хааланнар ийэлэригэр сайыны быһа от оттоон, кыһын көмүлүөк оһоххо күнү тура мас бэлэмнээн, эмиэ да ыалларга оҕус сиэтэн, сиэмэ бысыһан, убайын Лэгэнтэйи кытта үлэлээбиттэрэ.
1932 сыллааха Танда оскуолатыгар II кылааска үөрэнэ киирбитэ. 1937 сыллаахха 5 кылаас үөрэхтэнэн, нэһилиэгэр үөрэхтээх киһи аатыран Сэбиэт сэкэрэтээринэн ананан “Суруксут уол” диэн эбии ааттанан үлэтин саҕалаабыта. Нэһилиэгэр сүрдээх эппиэтинэстээх үлэһит киһи курдук буолбута. Докумуоннары толорууга үлэлэһэн, билэн-көрөн син быһаарсар буолбут киһини 1938 сыллаахха Үп агенынан анаабыттар. Дьэ, үлэтин ыыра кэҥээн, Байаҕантай нэһилиэгин бары үрэхтэригэр, алаастарыгар тарҕанан олорор ыаллары кэрийэн үп хомуйан тэлэһийэ сүүрбүтэ.
АРҔАА ФРОҤҤА
Сайын от үлэтин үөһүгэр сырыттаҕына, Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланар. Аргуновтар дьиэ кэргэнтэн үс убайдыы-бырааттыылар сэриигэ ыҥырыллыбыттара. Ол курдук эһэбит улахан убайын Лэгэнтэйи, эһэбин Бүөтүрү, быраатын Ньукулайы ийэлэрэ Мааппа саха санаатынан да тиийбэт сирдэригэр уоттаах сэрии толоонугар атаарбыта. Бары тус-туһунан байыаннай чаастарга түбэһэн, хастара тыыннаах дойдутугар төннөллөрүн билээхтээбэт да буоллахтара.
ҮС МҮНҮҮТЭ
Биһиги дьиэ кэргэн эһэбит, хос эһэбит Петр Иванович Воронежскай фроҥҥа бөлүмүөччүгүнэн сэриилэспитэ. Уоттаах сэрии толоонугар бииргэ төрөөбүт убайын Лэгэнтэйи көрсө түспүттээх. Ол маннык эбит:
Биир күн наар окуопа хаһан тахсыбыттар. Сылайан сынньана түһээри олордоҕуна саллааттар колонналара хааман иһэллэрэ көстүбүт. Бары сырсан тиийэн ыраахтан көрөн турбуттар. Саллааттар быыстарыгар хара баттахтаахтар көстүбүттэригэр, баҕар, сахалар бааллара буолуо диэн сержаныттан көҥүллэтэн утары сүүрбүт.
Арай көрбүтэ – убайа Лэгэнтэй курдук киһи хааман иһэр эбит. «Лэгэнтээй..» диэн хаһыыны истэн убайа көрө түспүт. Дьэ, соһуйуу, куустуһуу бөҕө буолбуттар. Үс мүнүүтэ кэриэтэ көрсүһүүлэригэр убайа мохуорка табах, харчы бэрсиһиннэрбит.
Лэгэнтэйи кытта, хата, биир дойдулаахтара Уйбаан Колодезников диэн киһи баар үһү. Кини наһаа уйадыйбыт, илиитигэр үтүлүк оннугар наскыны кэтэ сылдьарын көрдөрөн, дьэ маннык муҥнана сылдьабыт диэн ытамньыйбыта үһү. Ити Яснай Полянаҕа илдьэн эрэллэр эбит. Убайа быраатын кытта судургутук быраһаайдаһаат, колоннатын эккирэтэн сүүрэ турбут. Биир дойдулаахтара Уйбаан сэрииттэн эргиллибэтэҕэ үһү.
ЭРГИЛЛИИ
1943 сыллаахха тохсунньу ыйга хаҥас илиитин тойон тарбаҕын тоҕо ыттаран дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Сэрии кэмигэр хорсуннук сэриилэспитин элбэх ахсааннаах уордьаннар, мэтээллэрэ туоһулууллар.
ҮЛЭТТЭН ДЬОЛЛОНУУ
Сэрииттэн этэҥҥэ эргиллэн кэлэн баран, ый эрэ курдук сынньанан баран, үлэ үөһүгэр түспүт. Оройуоҥҥа Госстрах участковай инспекторынан үлэлээн, биирдэ да ат диэни мииммэккэ наар сатыы сылдьан, Уус Алдан нэһилиэктэрин кэрийбит. Эйэлээх олоҕу тутууга сыратын биэрэн туран үлэлээбит. Өр сылларга Байаҕантай нэһилиэгин Партизан Егоров аатынан сопхуос, Түүлээх, Бээрийэ, Тиит Арыы нэһилиэктэригэр Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн, биригэдьииринэн үлэлээбит.
Дьэ, ити курдук бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри дьонун, норуотун туһугар ааҕан сиппэт үлэни үлэлээн, дьон убаастабылын ылан, оройуоҥҥа биллэр-көстөр киһи буолбут биһиги эһэбит, хос эһэбит.
КИЛБИЭННЭЭХ ҮЛЭ ТУОҺУЛАРА
Эһэбит, хос эһэбит мэтээллэрин, уордьаннарын, туттубут малларын, кэтэ сылдьыбыт көстүүмүн оҕолоро Танда историческай музейыгар бэлэхтээбиттэрэ. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбытын туоһулуур «Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 1941-1945 сс. Германияны Кыайыы иһин» мэтээллэрэ, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бочуотунай грамоталара, Албан аат III степеннээх, Бочуот знага, Аҕа дойду Улуу сэриитин I степеннээх уордьаннар, “Үп туйгун үлэһитэ”, «Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ» диэн бэлиэлэрэ эһэбит Петр Иванович Аргунов килбиэннээх үлэтин туоһулара буолаллар.
Кинини билэр дьонноро «киһи быһыытынан чаҕылхай, өйө-санаата ыраас, үлэҕэ сүрэхтээх этэ» диэн ахталлар. Эһэбит, хос эһэбит баара-суоҕа 68 эрэ сааһыгар ыарахан ыарыыттан суох буолбут.
БИҺИГИ, БҮӨТҮРДЭЭХ ӨЛӨӨНӨ СЫДЬААННАРА
Петр Иванович кэргэнинээн Елена Романовналыын түөрт уол, биир кыыс оҕолоохтор. Биһиги кэккэбит сыллата хаҥыыр, онон «Бүөтүрдээх Өлөөнө сыдьааннара» буолабыт диэн астына кэпсиибит. Бүөтүрдээх Өлөөнө иккиэ бэйэлэрэ 5 оҕолонон, 5 кийииттэнэн, күтүөттэнэн, 20 сиэннэнэн, 51 хос сиэннэнэн, 9 хос-хос сиэннэнэн, 15 сиэн күтүөттэнэн, кийииттэнэн, 5 хос сиэн күтүөттэнэн, кийииттэнэн, 2025 сыл кулун тутар 4 күнүнээҕи бэлиэтээһиммитинэн, 110 киһи буолан кэккэлэрэ хаҥаан турар. Өссө да хаҥыа турдаҕа.
ҮЙЭТИТИИ
2018 сылга 100 сааһын төрөөбүт-үөскээбит Байаҕантай нэһилиэгэр Тиит Арыыга нэһилиэк дьаһалтатын кытта эрдэттэн сүбэлэһэн, сылы устата Петр Ивановичка аналлаах араас тэрээһиннэр ыытыллыбыттара уонна сайын үбүлүөйүнэй ыһыаҕынан түмүктэммитэ. Маны барытын оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, киэҥ аймахтара тэрийсибиттэрэ.
Кэриэс гынан суруйан хаалларбыт ахтыылара, сэрииттэн эргиллибэтэх биир дойдулаахтарын туһунан суруйбута сурукка-бичиккэ тиһиллэн, кинини билэр үөлээннээхтэрин ахт ыылара, сиэннэрэ кини туһунан суруйбут араас кэмпириэнсийэлэргэ кыттыбыт дакылааттара, хаартыскалара түмүллэн, эбэм Розалия Петровна Бурцева аҕатын Петр Иванович Аргунов аатын үйэтитэн кинигэ оҥорон бэлэмнээбитэ, бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу кинигэни Аргуновтар киэҥ аймах үйэ-саас тухары өйдөбүнньүк оҥостон илдьэ сылдьыахтара.
Дьулус, Анна Егоровна Домотовтар,
“Орончикан” оҕо саада, Эдьигээн