Биһиги норуоппут уоттаах сэриигэ хорсун быһыытынан, эйэлээх олоҕу тутууга бэриниилээх үлэтинэн биһиги барыбыт киэн туттабыт.
Таркаайы нэһилиэгэ Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар
Билиҥҥи Таркаайы нэһилиэгэ Аан Дойду иккис сэриитэ саҕаланарыгар икки нэһилиэк этэ: Таркаайы уонна Түмүк нэһилиэктэрэ. Таркаайы нэһилиэгэр түөрт кыра холкуостар бааллара: “Кыһыл ыллык”, “Кыһыл Сардаҥа”, “Саҥа күүс”, “Конституция”. Онтон Түмүк нэһилиэгэр түөрт обургу холкуостар: “Пионер”, “Коллективист”, “Бөргөмдө”, “Кыһыл мэҥэ” бааллара. Ол саҕана Таркаайы нэһилиэгин киинэ — Арыылаах бөһүөлэгэ, Түмүк нэһилиэгин киинэ- Хатыҥ Сыһыы. Бу икки былыргыттан ыаллыы нэһилиэктэр урууланан тардыһан, 1955 сыллаахха холбоһон, Таркаайы нэһилиэгэ буолбуттара.
1939 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн нэһилиэккэ 1550 киһи олороро, онтон 1995 сыл саҕаланыытыгар нэһилиэккэ хаһаайыстыбаннай кинигэнэн 1327 киһи Марха олороро. Ол аата Улуу сэрии содулларын 50 сыл устата нэһилиэк оһоруна илик диэн түмүккэ кэлэҕин.
Сэрии сылларыгар Марха өрүс уҥуор соҕотох сэттэ кылаастаах бааһынай оскуолата (ШКМ). Таркаайы нэһилиэгэр Хатыҥ Сыһыы бөһүөлэгэр үлэлээбитэ.
1943 сыллаахха күһүн Хатыҥ Сыһыы бөһүөлэгэр Марха өрүс уҥуор өттүн барытын хабар Марха участковай балыыһата аһыллыбыта. Бу балыыһа тоҕус биэлсэрискэй-акушерскай пууннары салайара.
Марха наспота уон түөрт маҕаһыынаах уонна ларектаах этэ.
Марха почтовай отделениетын Марха өрүс уҥуордааҕы нэһилиэктэри сибээһинэн хааччыйан, байыаннай режиминэн үлэлээбитэ.
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии ыар тыына, ханна да буоларын курдук, Таркаайы нэһилиэгин эмиэ хара хара маҥнайгы сылыттан ытарчалыы ылан барбыта. Сэрии сылларыгар нэһилиэктэн 140 холкуостаах уонна сулууспалаах, дьон киэнэ ньургуна дойду көмүскэлигэр армияҕа ыҥырыллыбыттара. Ол дьонтон Арҕаа уонна Илин фроннарга кыргыс хонуутугар 92 биһиги нэһилиэкпит бастыҥ дьонун көмүс уҥуохтара хаалбыта. Ол иһигэр сылларынан:
1941 сыллаахха — 5 киһи,
1942 сыллаахха — 22 киһи,
1943 сыллаахха — 40 киһи,
1944 сыллаахха — 21 киһи,
1945 сыллаахха — 4 киһи.
Сэрии сылларыгар армияҕа барбыт эр дьону солбуйан тыылга хаалбыт оҕонньоттор, эмээхситтэр, оҕолор уонна Буранынан сэриигэ ыҥырыллыбатах эр дьон чахчы геройдуу, сындааһыннаах үлэлэринэн немецкэй-японскай халабырдьыттары урусхаллааһыҥҥа бэйэлэрин сэмэй кылааттарын киллэрбиттэрэ.
Үлэҕэ үрдүк ситиһиилэрин иһин 1946, 1947, 1948 сылларга нэһилиэк бастыҥтан бастыҥ 331 үлэһитэ “Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии 1941-1945 сс. килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыттара. Ол иһиттэн холкуостааҕа — 298 киһи, сулууспалааҕа — 14, атын сиртэн олохсуйбут — 19 киһи. Наҕараадаламмыттар ортолоругар дьахтара — 144 киһи, сааһын ситэ илик оҕолоро — 22, онтон эбии 1992-1993 сылга итиннэ нэһилиэк 43 киһитэ Аҕа дойд сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэлэрин иһин мэтээлинэн наҕараадаламмыттара. Онон, уопсайа, нэһилиэк үрдүнэн 374 киһи ити мэтээли ылбыттара.
Мин төрүттэрим Аҕа Дойду Улуу сэриитигэр
Хос хос эһэм Андреев Кирилл Матвеевич Ньурба оройуонун Таркаайы нэһилиэгэр 1896 с. Мэйик Саабылатыгар төрөөбүт. Хос эбэм Варвара Алексеевна 1909 с. Акана Сахсатыгар күн сирин көрбүтэ.
Хос хос эбээм Варвара Алексеевна, бастакы кэргэнэ Савесов Михаил Иванович, сэриигэ бастакы ыҥырыллан, сэрии толоонугар сураҕа суох, сүппүтүн туһунан сурук кэлбит. Сэрии сылларыгар, икки кыра оҕолоох да буоллар, холкуос үлэтигэр, атыттары кытта тэҥҥэ сылдьан, үлэ бөҕөтүн үлэлээбит. Эбэм “Саҥа күүс” диэн холкуос чилиэнэ. Сарсыарда эрдэттэн, киэһээ хойукка дылы, кыайыы туһугар диэн, туох баар күүстэрин, санааларын ууран фермаҕа ыанньыксытынан, үүт туттааччыннан, от үлэтигэр, бурдук хомуйуутугар үлэлээбит.
Хос хос эһэм Кирилл Матвеевич, сэрии саҕаланыан иннинэ, ыраах Бөдөйбө диэн сиринэн, тэлэһийэн таһаҕас таһыытыгар сылдьыбыт. 1942 c. Читиинскай уобулас, Чугууйевка диэн сиригэр, үлэ фуруонугар ыыпыттар (сыһыарыы 1). Манна кэлэн мас бэлэмнээһинигэр үлэлээбит, ыраах тыаҕа б-с алааккыннан с ытан, мас охторон суоран, эрбээн блиндаж окуопа уонна да, атын надалаах тутууларга мас бэлэмнээн, тиэйэн ыыталлар эбит. Манна сүгэннэн эрбииннэн эрэ туттан, хара илиилэринэн күүһүнэн үлэлээн, фроҥҥа бэлэмнэммит мастарын, ыыталлар эбит.
Маннык ыараҕан улэттэн, доруобуйата мөлтөөн, госпитальга сыппыт, ол саҕана кини 48 саастаах эбит. Сэрии бүтэр сылыгар, доруобутуйунан сыыллан дойдутугар ыыппыттар. Манна кэлэн “Саҥа күүс” холкуозка улэлээн-хамнаан, күүс көмө буолар.
Эбэм Варвара Кирилловна иккис кэргэнигэр Андреев Матвей Кирилловичка, сэрии бүппүтүн кэннэ 1948 с. кэргэн тахсан, биэс оҕону төрөппут. Кини мин эбэм Маргарита Кириловна, аҕата буолар.
Түмүк
Ити курдук Таркаайы нэһилиэгин хорсун буойуннара, тыыл үлэһиттэрэ, Үлэ фронун кыттыылаахтара, бары Сэбиэскэй дьон курдук, немецкэй- японскай халабырдьыттары үлтүрүтүүгэ, Сэбиэскэй Ийэ сиргэ, аан дойдуга Эйэ туругурарын туһугар биир киһи курдук туруммуттара.
Мин хос эбээм Андреева Варвара Алексеевна уонна хос эҺээм Андреев Кирилл Матвеевич, Аҕа дойду улуу сэриитин үлэ фронун бэтэрээннэрэ, Улуу кыайыыны уһансыбыттарын иһин 30-с уонна 40-с юбелейнай Сталин төбөлөөх, мэтээллэринэн наҕараадалыммыттара (сыһыарыы 2).
Улуу кыайыыны уһансыбыт үтүө дьоммутун амарах тылбытынан ахтыталаан, кинилэргэ хаһан баҕарар махтанар эбээһинэстээхпит.
Мин хос эбээбин, эһээбин киэн туттабын, кинилэр кыайыыны уһансыбыттара, биһиэхэ эйэлээх олоҕу бэлэхтээбиттэригэр махталым улахан!
Толордо:
Тимур Иванов
10 кылаас үөрэнээччитэ
Ньурба улууһун К.Д.Уткин аатынан Марха орто оскуолата
Салайааччылар:
Анна Охлопкова
биология, химия учуутала