Быйыл Степан Кузьмич Макаров аатынан Чурапчы гимназията 30 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиибит. Онно түбэһиннэрэн, гимназия арыллыаҕыттан, харыс да сири халбарыйбакка, айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар, бука бары ытыктыыр, сыаналыыр учууталбыт Мария Иустиновна Хоютанова биһиэхэ ыалдьыттыыр. Биһиги сэһэргэһиибитин ааҕыҥ-сэргээҥ диэн ыҥырабыт.
Мария Иустиновна «Үлэ киһитэ-2024» бириэмийэ хаһаайына, Саха Өрөспүүбүбүкэтин Бастакы президенэ М.Е. Николаев «Знанием победишь» истипиэндьийэтин туһааннааҕа, Учууталлар Учууталлара, РФ үтүөлээх учуутала, Чурапчы улууһун бочуоттаах олохтооҕо.
– Мария Иустиновна, оҕо сааһын туһунан кэпсиэҥ дуо?
– Мин оҕо сааһым Чурапчы улууһун Мырыла нэһилиэгэр ааспыта. Мырылаҕа өрүс уҥуор хайа анныгар Маталах диэн сиргэ дьоммун, эбэбин кытта олорбутум. Онтон оскуолаҕа барарым саҕана Мырылаттан чугас Таастаах диэн фермаҕа көһөн кэлбиппит. Таастаахтан сылдьаммын оскуолаҕа үөрэммитим. Оччолорго, оҕо санаабар, оскуолам ыраах баҕайы курдук этэ. Өр да өр хааман кэлэрбин өйдүүбүн.
Н.С. Соловьев аатынан Мырыла начальнай оскуолатыгар үөрэммитим. Бастакы учууталым Нина Ильична Ноговицина диэн этэ. Онтон Семен Дмитриевич Егоров диэн сэрии бэтэрээнэ үөрэппитэ. Кини сүрдээҕин билиини биэрбит эбит дии саныыбын. Кэлин кимтэн да итэҕэһэ суох, дьону кытта тэҥҥэ үөрэммитим.
Онтон төрдүс кылааһы бүтэрбиппитигэр бэһис кылаас аһыллыбыта. Бэһис кылааһы бүтэрэн бараммын, дьонум Төлөйгө көһөр буоланнар, Мугудай орто оскуолатыгар көспүтүм. Онно интэринээккэ түөрт сыл олорбутум. Иккис дьиэм буолбута. Онно учууталым Анастасия Самсоновна Оконешникова диэн этэ. Кини мин бииргэ үөрэммит оҕолорбун нулевой кылаастан начальнайга диэри үөрэппитэ. Ол кэнниттэн университекка үөрэнэ киирэн баран, оҕолорун ахтан төннөн кэлэн, онус кылааһы бүтэттэрбитэ. Нулевой кылаастан оскуоланы бутэриэр диэри үөрэтэр учуутал диэн аҕыйах буолааччы.
Анастасия Самсоновна үлэһит да буолбуппутун кэннэ сүрдээҕин көмөлөһөр этэ. Мин оскуоланы бүтэрэн бараммын Мугудай орто оскуолатыгар үлэлии кэлбиппэр улахан тирэх буолбута. Онтон оскуоланы Майа орто оскуолатыгар бүтэрбитим. Миигин киэҥ билиилээх буоллун диэн убайым улахан оскуолаҕа үөрэттэрбитэ.
Үлэһит, үөрэхтээх киһи буолан улаатарбар күүс-көмө буолбут дьоммор улахан махталлаахпын.
– Хайдах учуутал буоларга быһаарыммыкыный? Ханна уһуйуллубуккунуй?
– Мин учуутал буолуоҕум дии санаабат этим. Университекка индивидуальнай былаанынан үөрэммитим. Төрдүс кууруска Космофизика институтугар индивидуальнай былаанынан үөрэтэбит диэн сүүмэрдээһин ыыппыттара, хас да оҕону талан ылбыттара. Мин эмиэ кинилэр истэригэр баарым. Күһүн Аан дойдутааҕы геофизическай сыл чэрчитинэн сэтинньиттэн кулун тутарга диэри Тиксигэ сканныыр фотометр диэн приборунан дьүкээбили үөрэтиигэ үлэлээбитим.
Онон учуонай буолабын диэн санаалаах үөрэммитим. Университеты бүтэрэрим саҕана, диплом суруйаары сылдьан, төрөппүттэрим кырдьаҕастар, эдьиийим үөрэҕин бүтэрэрэ ыраах диэн санааттан, дьоммун көрөөрүбүн, педагогиканы туттаран, эмискэ дойдубар тахсаммын учууталынан үлэлээн саҕалаабытым.
– Ээ, ханна үлэлээн саҕалаабыккыный?
– Аан бастаан 1975 сыллаахтан Мугудай орто оскуолатыгар үлэлии сылдьыбытым. Учууталым Анастасия Самсоновна, дириэктэри үөрэх эйгэтигэр солбуйааччы Екатерина Афанасьевна сүрдээҕин көмөлөспүттэрэ.
Төһө даҕаны педагогиканы үөрэппэтэрбин, физиканы билэр, садаачалары суоттуур буоламмын олимпиадаҕа, тиэхиньикэ өттүн билэр буоламмын араас прибордары үөрэтэн техническэй куруһуокка оҕолору сыһыарбытым. Кылаас биэрбиттэрэ. Кылааһым оҕолоро сөбүлээн дьарыктаналлар этэ. Олус чугаһыспыппыт. Аан бастаан кэлэрбэр хас күн үлэлиигин, биһиэхэ сэттис салайааччы буолаҕын дииллэр этэ. Билигин даҕаны оҕолорбун кытары сибээспитин тутабыт. Онтон биэс сыл үлэлээбитим кэннэ Хатылы орто оскуолатыгар физика кылааһа аһыллар диэбиттэрэ. Дмитрий Павлович Чечебутов ыҥыран ылан, онно икки сыл үлэлээбитим. Онно сырыттахпына, аҕабыт уонна саҥаспыт өлөн, тулаайах хаалбыт кыра племянниктарбын, ийэбитин көрөөрү Чурапчыга көһөн киирэммин үлэлээбитим. С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатыгар уон биэс сыл үлэлээбитим. Онтон гимназиябытын арыйан, манна отучча сыл үлэлээтим.
– Оннук, гимназияҕа хара аһыллыаҕыттан айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаҕын, ол туһунан кэпсиэҥ дуо?
– 1994 сыллаахха Альбина Степановна Иустинова идеятынан, салалтатынан, атын улуустартан хаалсыбакка, Чурапчы оҕолоро бастыҥ үөрэхтээх, инники күөҥҥэ сылдьар кыахтаах буоллуннар диэн гимназия арылларын туруорсубуппут. Бастаан улаханнык сэҥээрбэтэх курдук этилэр. Онтон эмискэ С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолата үс үктэлгэ арахсан, экспериментальнай гимназическай кылаастар аһыллыбыттара. Кыра уонна орто сүһүөх кылаастара саҥа таас дьиэҕэ көспүттэрэ. Биһиги эргэ дьиэҕэ 9, 10 кылаастары үөрэтэ хаалбыппыт. Онтон 1995 сыллаахха сайын Альбина Степановна ыҥыран ылбыта уонна: «Гимназиябытын арыйар буоллубут, көҥүл кэллэ, үөрэх бырагырааматын оҥоруоҕуҥ», – диэн сонуну эппитэ. Атырдьах ыйыгар бэрт түргэнник бырагыраама суруйа охсон, учууталлары ыҥыртаан, гимназиябыт эргэ эрээри улахан, хабыс-хараҥа, уһун көрүдүөрдээх дьиэҕэ аһыллыбыта. Онон учууталлар энтузиаст буоламмыт, гимназиябыт арыллыбыта диэххэ сөп.
– Үлэҕэр сыһыаннаах саамай умнуллубат түгэнинэн тугу ахтыаххын сөбүй?
– Барыта да умнуллубат буоллаҕа. Ол эрээри лааҕырдарга үлэлээбит кэмнэрбин ахтыахпын сөп. Аан бастаан Чурапчы орто оскуолатыгар математическай кылааһы арыйбыппыт. Ол оҕолорбун кытта Хайархас диэн сайылыкка бараммыт, тустуук оҕолору кытта биир лааҕыр буоламмыт үлэлээбиппит. Бу лааҕырга күүстээх үлэҕэ сылдьан, тэбис тэҥҥэ оҕону кытта оҕо буолан, биир дьиэ кэргэн кэриэтэ сылдьар сүрдээҕин үчүгэй уонна өйдөбүллээх түгэн дии саныыбын. Уопсайынан, сайын оҕолору кытта науканан дьарыктанары сөбүлүүбүн.
– Үлэттэн дьоллонуу диэни хайдах өйдүүгүнүй?
– Үлэттэн дьоллонуу диэн, мин өйдөбүлбүнэн, кэнники «эн куһаҕаннык үөрэппитин, миэхэ тугу эрэ куһаҕаны оҥорбутун» диир киһи суох буолуохтаах. Уонна оҕолор олохторугар миэстэлэрин булбут, инникилэригэр сыаллаах, сайдыыга талаһар буоллахтарына миэхэ дьол буолар.
Оҕо миэхэ үөрэ-үөрэ, астына үөрэнэр буоллаҕына үлэм тахсыылаах буолар.
ЧИНЧИЙЭР ҮЛЭНЭН ДЬАРЫКТАНЫЫ
– Элбэх оҕону чинчийэр үлэҕэ сирдээбитиҥ. Саамай бастакы ханнык тиэмэҕэ кимниин үлэлээбиккиний?
– Гимназияҕа үлэлии сылдьан этэ. Билигин үгэс буолан оскуолабытыгар сыл ахсын ыытыллар «Знание-сила» кэмпириэнсийэни ыытыаххайыҥ диэн буолла. 0-с8 кылаастан саҕалаан бары суруйар буоллулар. Хас даҕаны оҕо информатикаҕа, физикаҕа суруйабыт диэтилэр. Программированиены уонна физиканы холбуурга санаммытым. Онон «Моделирование физических процессов на языке BASIC» диэн тиэмэҕэ үлэлээбиппит. Оччолорго солун этэ. Олимпиадаларга эмиэ кыттар этилэр. Билигин программист буолан үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
Онтон физикаҕа эксперимент оҥорон барбыппыт. Учуонайдар ГОСТ-стандартар бааллар чинчийии ыытарга диэннэр, эксперимент ыытан, бэйэбит прибор оҥороммут баччааҥҥа диэри чинчийэр үлэнэн оҕолору дьарыктыыбын.
– Оҕо чинчийэр тиэмэтин хайдах талыахтааҕый?
– Бэйэтэ интэриэһиргиир буолуохтаах. Бастаан тугу оҥоруон баҕарарын этэр, перспективалаах тиэмэ дуу диэн көрөбүн. Онтон кини тиэмэтин хайдах сайыннарыахха сөбүн, ханнык эксперимент оҥоруохха сөбүн, баарга эбии тугу эрэ толкуйдуохха сөп дуу диэн. Онно тирэҕирэн оҕо тиэмэтин талыахтаах дии саныыбын.
– Билиҥҥи үйэҕэ науканан дьарыктаныы оҕоҕо тугу биэрэрий?
– Бастыкытынан, дьон иннигэр туран эрэллээхтик саҥарар-иҥэрэр буоларыгар наада. Бэйэтигэр эрэлэ улаатар. Иккиһинэн, логически толкуйдуурга үөрэнэр. Үлэ практическай чааһыгар салгыы хайдах буолуохтааҕын толкуйдаан көрөн, хайдах сайыннарыан сөбүн эрдэттэн былааннаан иһиэхтээх.
– Чинчийэр үлэнэн дьарыктаныан баҕалаах оҕолорго тугу сүбэлиэн этэй?
– Бэйэлэрэ үлэлиэхтэрин наада. Салайааччы сүбэтинэн сирдэтэн, үлэ туох баар түһүмэҕэр бэйэлэрэ информацияны кытта үлэлээн, эксперимент оҥорон, матырыйаалы кытта үлэлээтэхтэринэ ситиһилээх буолуохтара.
– Оҕолорго, үүнэр көлүөнэҕэ, баҕа санааҥ.
– Дьаныардаах буоллуннар, саамай наадалааҕа дьаныар. Сүрэҕэлдьиир оҕолор тугу да ситиспэттэр.
Бэлэмҥэ үөрэммэккэ, үлэлиэххэ-хамсыахха наада.
– Мария Иустиновна, ыҥырыыбытын ылынан ыалдьыттаабыккар, ыйытыыларбытыгар хоруйдаабыккар истиҥник махтанабын.
Катя МОНАСТЫРЕВА, VIII «Б» кылаас,
«Тумус кыһа» медиа-киин,
С.К. Макаров аатынан Чурапчы гимназията