СЭТИННЬИ 25-26 КҮННЭРЭ – САХА ТЫЛЫН, ЛИТЕРАТУРАТЫН УОННА
КУЛТУУРАТЫН УЧУУТАЛЛАРЫН ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТЭЭҔИ ҮҺҮС СИЙИЭҺЭ
Сийиэһи көрсө Л.В. Киренскэй аатынан Амматааҕы лиссиэй саха тылын уонна литературатын учуутала Мария Дмитриевна Ноговицынаны санаатын үллэстэригэр көрдөстүбүт.
– Мария Дмитриевна, эн санааҕар, саха тылын учуутала диэн бүгүҥҥү олоххо кимий?
– Алтыс кылааска Абаҕа оскуолатыгар үөрэнэ сырыттахпына, оччолорго саха тылыгар оскуолабыт дириэктэрэ Алексей Хрисанфович Давыдов үөрэтэр. «Улааттаххына ким буолуоххун баҕараҕыный?» диэн өйтөн суруйуу сорудаҕын биэрбитэ. Ону мин «хараҕы суохтары харахтыам, аахтара-суруйтара үөрэтиэм» диэн суруйбуппун учууталым хайҕаабытын өйдөөн хаалбыппын. Ити этиибин Алексей Хрисанфович кылааска олус болҕойон ырыппыта. Уонна: «Маша Ноговицына саха тылын учуутала буолара буолуо», – диэн этэн кэбиспитин өйдүүбүн.
Кини тыла-өһө чуолкайа, тылы билэрэ муҥура суох этэ: тыыммакка да олорон, аппыт айахпын саппакка олорон истэрим. Өксөкүлээх Өлөксөй туһунан олус үчүгэйдик, чуолкайдык кэпсиирэ. Оччотооҕу оҕолор билбэт буоллахпыт дии кинилэр кимнээхтэрин. Ону Алексей Хрисанфович: «Бу мин диэн баар буолуо дуо?! Миигиттэн быдан саха тылын билээччилэр кинилэр бааллар», – диэн эппитин сөҕө истибиппин өйдүүбүн. Биирдэ Өксөкүлээх Өлөксөй «Өрүс бэлэхтэрэ» айымньытын өйтөн ааҕыыга дьиэҕэ үлэ биэрдэ. Мин ол дьиэҕэ үлэбин сарсыарда 5 чааска тураммын арай үөрэтэн кэбистим. Учууталбыт кылааска: «Ким үөрэттэ?» – диэн ыйытта. Биир да оҕо илиитин ууммата. Мин үөрэппит киһи быһыытынан, илиибин ууннум. Кылаас иннигэр тахсаммын олох иннибэккэ «Өрүс бэлэхтэрин» өйбүттэн ааҕан кэбистим. Учууталым соһуйда аҕай, төбөтүн быһа илгиһиннэ. Уонна хайҕаабыта баар этэ ээ:
Дьэ бу айымньыга баар тылы барытын кини өйүгэр-мэйиитигэр хатаан кэбистэ. Итинтикэтэ барыта киниэхэ туһалыаҕа да туһалыаҕа. Эһиги бэйэҕит да билбэккит төһөлөөх баайтан маппыккытын
– диэн. Кылаас оҕолоро улаханнык баардыылаабатахтара эрээри, мин, ким да улаханнык хайҕаабатах оҕото, үөрэн бөҕөтө буолбутум. Олус элбэх баайдаммыт курдук санаммытым.
Онон саха тылын учуутала бүгүҥҥү олоххо кимий диэн ыйытыыгар
саха тылын учуутала тыл баайын иҥэриммит киһи буолар
диэн хоруйдуубун. Уонна оҕолорго элбэх хоһоону өйтөн ааҕан билэн үөрэтиҥ диэн этиэм этэ. Тыл баайын хаппарыгар хаһааммыт, ону дьону кытта толлубакка үллэстэр киһи саха тылын учуутала буолуон сөптөөх диэн саныыбын. Бэйэҥ айымньыны өйгөр тутан билбэккэ сылдьаҥҥын учуутал буоларын тутах.
Онтон киэҥ аартыкка сирдээбит, саха тылын эйгэтин иккис үктэлигэр үктэннэрбит киһим Василий Иванович Санников буолар. Бүлүүгэ педучилищеҕа олус үчүгэйдик үөрэппитэ. Биһиги бары «Санников оҕолоро» диэн ааттаахпыт. Билиҥҥи көлүөнэҕэ үлэлии сылдьар учууталлар бары 48-с сылбытын үлэлиибит, 47 сыл толору ыстаастаах учууталларбыт. Санников үөрэнээччилэрэ «учууталбыт Санников» диэн киэн тутта этэр кыахтаахпыт. Онон «Санников оскуолата» баар диэн киһи улаханнык кыбыстыбакка үлэлээн кэлбит ситиһиибитинэн ааттанар бырааптаах курдук сананабыт.
– Мария Дмитриевна, билгин саха тылын үөрэтиигэ саҥа хайысхаларга, эн санааҕар, туох тиийбэтий?
– Кыаллыбата элбэх. Оҕолор сахалыы хоһоону үөрэтэн, төбөлөрүгэр хатыы үөрэммиттэрэ буоллар, кырдьык, ол мин учууталым, дириэктэрим, сахам тылын учуутала, улаханнык сүгүрүйэр киһим Алексей Хрисанфович Давыдов ньымата олоххо киирэрэ буоллар оҕо «бу мин баайым», «бу мин элбэх тылы биллим» диэн киэн тутта түөһүн охсуна үөрэниэхтээх. Ити кыаллыбат.
Аахтарыахха наада, хоһоону үөрэттэриэххэ наада уонна оҕо хараҕын уматыахха наада.
Саҥа хайысхалар диэн биһиги араас ньымалары, омук да гиэнин буоллун, Арассыыйа да таһымыгар буоллун, эккирэтиһэн аҕай кэллибит. Онтон мин буоллаҕына этэбин –
оҕо илиитин араарбакка суруйуохтаах, ону кытта мэйиитэ тэҥҥэ үлэлиэхтээх, толкуйдуохтаах уонна ону барытын бэйэтэ хараҕар көрө үөрэниэхтээх.
Мин бу тиһиги тутуһабын. Оҕо соһон ыла үөрэниэ суохтаах. Билигин ханна баҕарар бэлэм эппиэттэрдээх сорудахтар бааллар. Оҕо эппиэти эрэ көрдүүр. Ханнык ньыманан, ханнык толкуй түмүгэр, ханнык варианнары туттан маны билэбин диэн толкуйдаабат.
Саха тыла хантан эрэ мээнэ кэлэн хаалбыт тыл буолбатах. Барыта бэйэтиттэн ороно сылдьар, хас биирдии тыла уратылаах, бэйэтэ тыыннаах, куттаах-сүрдээх тыл диэн таба көрөргө үөрэтэ сатыыр кыһалҕалаахпын.
Уруокпар антонимы, синонимы, сомоҕо домоҕу, өс хоһоону төһө кыалларынан элбэхтик тутта сатыыбын, онон саҥара сатыыбын. Өйдүүрэ өйдүүр, өйдөөбөтө өйдөөбөт гынан баран, ону наар уруок аайы ирдиибин. «Сэмсэ» диэн ааттыыбын. Ол туспа балл биэрэр. Программаларын ыарырҕатар буоллахтарына, «Сэмсэҕэ» ылбыт баллара олус туһалыыр. Төрөөбүт тыл «хаһан баҕарар быстар-ойдор күҥҥэр быыһал-абырал буолар, өлөр-сүтэр күҥҥэр өрөһүлтэ буолар» диэн Күндэ этиитин өрүү хатылыыбын. Ону оҕолор да өйдүүллэр.
– Саха тылын үөрэтиигэ ханнык ньымалары туһаныахпытын сөбүй? Бэйэҥ үлэҥ уопутуттан тугу кэпсиэҥ этэй?
– Учебниктарбытыгар былыргыны наһаа киллэрбиттэр дииллэр даҕаны да, мин итини сөбүлүүбүн ээ. Оҕо историятын билиэхтээх. Элбэх араас түмэл баар. Ол биллэн туран, оҕо былыргыны билэригэр туһалаах. Төрөппүттэр көрдөрөллөр эбит гынан баран, үксүн балаҕаттарга киирэн сөрүүкээн эрэ тахсаллар. Оҕолоругар үчүгэйдик иҥэн-тоҥон кэпсээбэттэр. Эдэр төрөппүттэр кэпсиэхтэрин бэйэлэрэ да билбэттэр. Саха тылын үөрэтиигэ түмэли үчүгэйдик туһаныахпытын уонна тутуһуохпутун наада.
Оҕо наар аныгыны эрэ көрө сылдьыбатын ээ. Силиһим-мутугум хантан кэлэрий диэн толкуйдуохтаах.
Төрөөбүт литература уруоктарыгар тылга үлэ күүскэ барыан наада. Мин манна ис сүрэхпиттэн баҕаран тураммын, сарсыарда аайы 7 ч. 45 мүн. — 8 ч. 30 мүн. диэри оҕолорго «оскуолаҕа баарбын» диэн этэбин. Ким ыарырҕаппыт бу бириэмэҕэ кэлэн ааҕар. Ону биһиги илдьиритиһэбит, кэпсии үөрэнэбит. Оҕолор син баҕаран туран кэлэллэр ээ. Оҕо өйдөөбөт диэн сыыһа. Ымпыктаан-чымпыктаан быһаардахпытына, өйдөтөбүт. Билигин бары «чаас суох» диэҥҥэ баран хааллыбыт. Урукку сэбиэскэй кэминээҕи учуутал курдук үлэлээтэхпитинэ, тылбытын быыһыахпыт. Урут туох баар куруһуок барыта босхо буолар этэ. «Эн учууталгын, эбэһээт бэйэҥ хайысхаҕынан оҕо интэриэһин тардыахтааххын» диэнинэн иитиллэн улааппыппыт ээ биһиги.
Баҕар, сорохтор сүөргүлүөхтэрэ эрээри стимулга, аныгы харчы төлөбүрүгэр үөрэнэн хаалбыттар. Олох ирдэбилин Мария Дмитриевна өйдөөбөт дии саныахтара гынан баран, олох былыргы кэмҥэ, ыраахтааҕылаах Арассыыйа саҕана В.И. Ленин аҕата Илья Николаевич Ульянов инспектор этэ дии. Төһөлөөҕү кэрийэн үөрэттэ, сырдыгы тарҕатта этэй?! Оннук курдук дьиҥнээх учууталлар, былыргылыы эттэххэ, банаардаах учууталлар наадалар. Быраастар барахсаттар түүннэри-күнүстэри ыҥырыыга, суһал көмө оҥоро бараллар дии. Учуутал да оннук буолуохтаах – дьиҥнээх идэтин талбыт буоллаҕына. Хамнас иһин буолбатах. Учуутал хамнаһа хаһан баҕарар кыра этэ.
Онон учуутал буоллум, бу идэни таллым оҕону үөрэтиэхтээхпин, тула өттүнэн эргиччи барытыгар кыһаллыахтаахпын – иитиитигэр, тылыгар-өһүгэр, өйө-санаата сайдыытыгар, култууратыгар – диэн эппиэтинэс ылыныахтаах.
Өһүргэммэтиннэр гынан баран, баары баарынан этэбин – билиҥҥи үөрэхтээһиҥҥэ, эдэр учууталларга итинник эппиэтинэс суох буолбута кырдьык.
Литература уруога чааһа элбэх буолуохтаах. Биһиги онно эрэ ырыта үөрэнэбит. Бу билиҥҥи төлөпүөн үйэтигэр геройдар уобарастарын, киһи майгытын-сигилитин, киһи киһиэхэ сыһыанын – барытын литература уруога биэрэр ээ. Төрөппүт оҕотун кытта кэпсэппэт. Аһынан-таҥаһынан хааччыйда да бүттэ. Ол иһин саха тылын учууталыттан олус элбэх эрэйиллэр. Ону барытын кини санныгар сүкпүт курдук буолар. Мин саныахпар, элбэхтик кэпсэтэн, бодоруһан сахалыы төрөөбүт тылынан итийэн-кутуйан саҥарыахха наада. Аны сымыйанан, таах күдээринэ саҥарары оҕоҥ эмиэ араарар ээ. Онтон дьиҥнээхтик кыһыйан-абаран, хараҕын уоттанар буоллаҕына, интонацияҕын үчүгэйдик биэрэр буоллаххына, оҕо эмиэ өйдүүр. Бэйэҥ сыһыаҥҥын оҕо эмиэ көрө турар. Уруокка кинилэр биһигини сороҕор буруйдуу көрөллөрө буолуо дии саныыбын ээ. Буолуон сөп. Кини өйдөөбөккө хаалбытыгар буруйдаахтар биһиги курдук буолабыт. Онон бу сүрдээх улахан эппиэтинэс. Бу эппиэтинэһи хайдах эрэ дириҥник өйдөтүөххэ наада дии саныыбын – учуутал үөрэҕэр үөрэнэргэ, салайааччыларга барыларыгар.
Киһи бэйэтэ кыттыстаҕына, бэйэтинэн аһарыннаҕына, ылынан аһардыннаҕына туох барыта түмүктээх, ситиһиилээх буолар диэн саныыбын. Үрдүнэн буолбакка, көтүмэхтик буолбакка сыныйан, туох баар бытархайыттан саҕалаан ымпыктаан-чымпыктаан үөрэттэххэ туох эрэ тахсар.
– Буолаары турар саха тылын, литературатын, култууратын учууталларын үһүс сийиэһиттэн тугу кэтэһэҕин?
– Сийиэстэн тугу эрэ ытыска ууран биэрбиттэрин ылыахпыт дии санаабаппын. Хас биирдии учуутал хас биирдии оҕоҕо өйү-санааны иҥэриэхтээхпин, иитиэхтээхпин диэн өйдөбүллээх эрэ буоллаҕына, төрөөбүт тылга саха тылын учуутала эрэ буолбакка, хас биирдии предмет учуутала, хас биирдии төрөппүт туруннахпытына, ол өй-санаа оҕоҕо тиийэр буоллаҕына, төрөөбүт тылбыт үйэлээх буолуоҕа диэн саныыбын. Сийиэс дьэ итиннэ төрөппүттэргэ болҕомто уурар туох эрэ уратыны этэрэ буоллар диэн кэтэһэбин. Улуустарынан үлэ барбат буолбатах, барар аҕай. Ону тарҕатыахтарын наада. Ийэлэр, аҕалар, эбээлэр түмсүүлэрэ. Оҕо син биир төрөппүтүн холобурунан батыһар. Онон биһиги итини өрө тутуохпутун наада. Дэлэҕэ даҕаны биир дойдулаахпыт Николай Егорович Афанасьев Сэмэн Ноҕоруодаптыын букубаар айбатахтара. Николай Егорович Афанасьев өссө улахан дьоҥҥо букубаар айбыта. Ол букубаарын курдук букубаар баар буоллар диэн баҕа санаабын этэбин. Ол букубаар туох баарга барытыгар сабыс-саҥаттан, саҥалыы хараҕынан көрөн үөрэтэр. Биһиги билигин барытыттан тэйдибит. Айылҕаттан, сүөһүттэн, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыттан, сылгы иитиититтэн, бултан-алтан – барытыттан тэйдибит. Бэйэбит искуственнай интеллект буолан эрэбит диэн көрөбүн. Ити аата олоххо туттубут терминнэрбит барыта олохсуйуохтаахтар.
Оҕо ситимнээн өрүү бэйэтиттэн араабакка билэ-көрө сылдьыахтаах. Ол иһин улахан дьоҥҥо анал букубаар наада. Төрөппүттэр бэйэлэрэ даҕаны билбэттэр.
Сийиэскэ тугу этэҕин дииллэрэ буоллар – ити санаабын этиэм этэ.
– Мария Дмитриевна, санааҕын үллэстибиккэр махтанабын.
Кэпсэттэ Сардаана МАТВЕЕВА
keskil14.ru