«Айыы Кыһата» гимназия оҕолоро сылын аайы Айан дьарыкка туруналлар. Бу тэрээһин туохтан төрүттэммитин, сүрүн ис хоһоонун туһунан айан дьарыгы иилээн-саҕалаан тэрийбит дириэктэрбит Лидия Петровна Шамаеваны кытта кэпсэттим.
—Гимназия үлэтин хайысхатын уратыта туохха тирэҕирэрий?
— Киһи билиини тулалыыр эйгэттэн ылар. Биһиги буоллаҕына оскуолаҕа кэлэммит, холобура кинигэттэн, учууталтан ылабыт. Куйаар ситимиттэн эбинэ сатыыбыт. Ол гынан баран, дьиҥнээх билии айылҕаҕа сылдьар буоллаҕа. Киһи бэйэтэ ол ону тутан-хабан, боруобалаан көрдөҕүнэ, алтыстаҕына оччоҕо ордук киниэхэ иҥэр. Оттон ол кинигэнэн, ким эрэ суруйбутунан, кылааска олорон аан дойдуну анааран көрөр наһаа уустук. Ол гынан баран, былыр былыргыттан сахалар аан дойдуну барытын олоҥхо нөҥүө, олоҥхону истэн оҥорон көрөр өйдөрө сайдар.
Айыы Кыһата 2005 сыллааха тэриллибитэ. Хара маҥнайгыттан бу оҕо төрөөбүт тылынан үөрэниэхтээх диэн санааны тутуспуппут. Ол иһин биһиги оҕону айылҕаны кытта сибээстээхтик, ситимнээхтик дьарыктаан киирэн барбыппыт. Онно туохха тирэҕирэбитий диэн буолбутугар дьыл эргииригэр, айылҕаны кытта үөрэҕи тэрийиини биир тиһиккэ киллэрэргэ санаммыппыт. Былыр былыргыттан өбүгэлэрбит айылҕаны кытта алтыһан тыыннаах хааллахтара. Оччотооҕу кэмҥэ ас-таҥас булунуу кытаанах. Барыта тыыннаах хаалар туһугар охсуһуу буоллаҕа дии. Биһиэхэ буоллар барыта бэлэм: сылаас таҥас, ас-үөл барыта бэлэм. Ол иһин куорат оҕото айылҕаҕа тахсыан наада диэн, дьыл эргииринэн туох баар иитэр үлэбитин, үөрэтэр билиибитин барытын онно ситимнээн ыытар буолбуппут. Лазерь Андреевич Афанасьев-Тэриһи кытта хара маҥнайгыттан алтыһан үлэлээбиппит. Кэлин Галина Семеновна Попова-Санаайа кыттыһан үлэбитин салҕаабыппыт. Ол аата иитэр үлэ уонна үөрэх барыта биир буолуохтаах диэн. Ол иһин күһүҥҥү сылаас кэмнэргэ айылҕаҕа сылдьар этибит. Дыбарыаска үөрэнэ сылдьан, Таалай күөлтэн саҕалаабыппыт. Бастаан Күөх хонууга тахсарбыт. Онтон Хатыыстаах арыыга. Хортуоскаҕа тахсан үлэлиир этибит. Сыыйа элбээн, оҕолорбут улаатан истэхтэрин аайы айаммыт кэҥээн испитэ. Энтузиаст учууталлар кэлэн киирэн барбыттара, айаны иилээн-саҕалаан, саҥа аартыктары арыйбыттара. Ол курдук, география учуутала Күннэй Анатольевна Ильина, саха тылын уонна литературатын учуутала Александра Лукинична Матвеева айан дьарыктарга сүдү кылааттарын киллэрбиттэрэ.
2006 сылтан муҥхабыт саҕаламмыта. Федот Иванович Новгородовы кытта 20-чэ сыл устата сибээстэһэбит, сыл аайы Намҥа муҥхаҕа тахсабыт. Бастаан оҕолуун-уруулуун, кыыстыын-уоллуун бука бары тахсар буоллахпытына кэлин, наһаа элбээммит, уолаттары 3-с кылаастан диэн хааччахтыыр буолбуппут. Тоҕо диэтэр элбэх киһини тэрийии, транспора уустугурар. Оттон сайыҥҥы өттүгэр бастаан 2007 сылтан Суоттуга “Доҕордоһуу” музейыгар “Омолоон” диэн лааҕыр тэриллибитэ. Оҕо айылҕаҕа сылдьан арыллар, чинчийэр өттүнэн ордук сайдар, бэйэтин иһиллэнэн алгыстаах аартыгын тутар эбит диэн түмүккэ кэлбиппит.
—Айылҕалыын алтыһыы ыыра хайдах кэҥээн киирэн барбытай?
-Сатыы хаамыы диэн баар буолбута. Бэс ыйыгар, оччотооҕуга ОГЭ суох кэмэ этэ, баҕалаахтары хомуйдубут да, Иван Иванович Дьячковскай-Кыталык Уйбааны кытта оҕолор Амма кытылынан Өнньүөстэн саҕалаан Даайа Амматыгар диэри төттөрү-таары атахпыт элэйиэр диэри сатыы сылдьар этибит. Айылҕалыын алтыһыы кэрэ да кэмнэрэ этилэр. Оттон билигин эксээмэн буолан, ханна да барбаккын. Ол гынан баран, холобур, саҥа кэлбит учууталлары бииргэ сырытыннаран, ханныкка эрэ сүрэхтэрэ сытарын талаллар. Кэлин Иван Петрович Черноградскай уонна Захар Иванович Федоров айан маршруттарын бэйэлэрэ талар буолбуттара. Биир кэмҥэ, атын сиргэ барыҥ диэбит курдук, Амма суола алдьанан хаалбыта. Ол иһин Хаҥалас диэки халыйбыппыт уонна Тиит Арыынан, Батамаайынан, Сиинэнэн, Үөдэйинэн сылдьыбыппыт. Айаҥҥыт аартыгын уларытыҥ, наар биир эрэ сиргэ куруук сылдьымаҥ диэн дьикти санааны арыйбыппыт. Хаҥаласка сылдьан баран, устунан Уус Алдаҥҥа Өнөр эбэтин эргийэн, дьону кытта алтыһан сылдьыбыппыт. Урут буоллаҕына дьону кытта наһаа алтыспакка сылдьыбыппыт. Бачча километры хаамабыт диэн былааммытын тутуһан хаамыахтаахпыт диэн. Биирдиилээн дьону көрсөбүт гынан баран, нэһилиэнньэни кытта наһаа күүскэ алтыспат этибит. Онтон учууталлар музейдарга сырытыннарар буолбуттара. Таарыйа, хааман иһэн, кыамматтарга эбэтэр, түгэн көһүннэҕинэ, оҕолору кытта көмөлөһөллөр: мас хайыталлар, саһаанныыллар, таарыйа лууктууллар. Оннук туһалаах дьарыктарга кыттыһан сүрдээҕин астыналлар. Күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри ол айан ыытылла турар. Күһүҥҥү кэмин талбыттара. Мырылаҕа баран бултаан-алтаан кэлэллэр этэ. Күннэй Анатольевна уонна Александра Лукинична Гаврил Ксенофонтов төрөөбүт дойдутугар Тиит Арыыга сылдьаннар кини “Урааҥхай сахалар”, “Эллэйада” курдук улахан үлэлэрэ сүрдээх интэриэһинэйдэр, маны оҕолор билиэхтэрин наада диэннэр экспедициялары тэрийэн барбыттара. Күннэй Анатольевна күһүн уонна саас кылаастары илдьэн, Гаврил Ксенофонтов дойдутугар эбэтэр Чөркөөххө Тааттаҕа улуу суруйааччылар төрөөбүт сирдэринэн сырытыннарар. Онтон сүрдээҕин астынан, үүнэн-сайдан, байан кэлэллэр. Ол иһин атын кылаастар эмиэ ылсыһан, кыттыһан киирэн барбыттара. Онтон ыырбыт кэҥээн, киин улуустарынан: Горнай, Нам, Уус Алдан, Мэҥэ Хаҥалас, Таатта, Амма, Хаҥалас сирдэринэн айаннар саҕаламмыттара. Интэриэһинэйэ диэн, онно барытыгар ытык дьон, ытык сирдэр бааллар. Ону үөрэтэ таарыйа оҕолору кытта алтыһаллар, үлэҕэ кыттыһаллар. Оҕолор идэлэригэр чугас кыһалҕаны быһаарарга проект оҥорон, салгыы сайыннаран, ситимнэрэ быстыбатын курдук үлэлэһэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.
Онтон Саха сириттэн тахсаммыт, Тааттанан онтон Бүлүү бөлөх улуустарынан Өймөкөөнүнэн Николай Ивановиһы кытта 4 сыл Байкал устун Гаврил Ксенофонтов сылдьыбыт сирдэринэн экспедициялаан кэлбиппит. Онно төрөппүттэр, оҕолор барсыбыттара. Онтон Хакасиянан, Тыванан, Алтайынан, Бурятиянан, Монголиянан ити 4 сыл устата айанаан наһаа элбэх материал мунньулунна. Айаны кытта тэҥинэн киһи ыыра кэҥиир. Россия иһинэн эрэ буолбакка омук сиригэр кытта тахса айаммыт арылынна. Кэриэйдэр биһиэхэ ыалдьыттыыр буолбуттара. Онтон биһиги хаста да кинилэргэ баран ыалдьыттаабыппыт. Лааҕыр тэрийбиттэрэ. Кэриэй тылын куруһуогун ыыппыттара. Икки сыл үөрэтэн, үс оҕо кэриэй тылын үөрэҕэр киирбитэ.
— Бу дириҥ ис хоһоонноох үлэни үйэтитиии хайдах ыытылларый?
— Урукку өттүгэр айаны хаартыскаҕа эрэ хатыыр буоллахтарына, билигин видеокиинэлэри оҥорор буоллулар. Оччоҕуна ордук киэҥ өйдөбүл хаалар. Былырыын, айан дьарыктары түмэн карта оҥоруохха диэн, 7 «а» кылаас үөрэнээччитэ Попов Артем этии киллэрбитэ. Онтон сиэттэрэн, араас программаны туһанан материалы угар карта оҥоһулунна. 20 сыл устата Айыы Кыһатын үөрэнээччилэрэ ханна сылдьыбыппытын (кылааһынан эрэ буолбакка, турпоходунан, бөлөҕүнэн сылдьыбыттарын эмиэ) барытын бэлиэтиир историябыт кэрэһитэ буолар. Ол чинчийэр үлэбитин сэтинньи 15 күнүттэн саҕалаан, оскуолабыт үбүлүөйүгэр ыалдьыттарга көрдөрөн билиһиннэриэхтээхпит.
— Айан дьарык дьыл ханнык кэмигэр ыытылларый?
— Айан дьарыкка сыл устата, үөрэх да кэмигэр, сайыҥҥы да кэмҥэ айылҕаҕа сылдьабыт. Саха сирин араас улуустарынан лааҕыр буоллун, сатыы хаамыы буоллун, Мандар кыһата буоллун, оҕолор талыллан бэйэлэрин баҕаларынан бараллар. Оттон сааскы айаҥҥа кылаас барыта барар. Оҕо барыта хабыллан, хараҕынан көрдөҕүнэ - сүүстэ истибиккинээҕэр биирдэ көрбүтүҥ ордук. Ол иһин айан дьарыкка сылдьан баран уларыйан, алтыһан, доҕордоһон чугасыһаллар.
Аан бастаан дьиэҥ иһиттэн, балаҕаныҥ тиэргэниттэн Айан дьарык аартыга арыллар алгыстаах буоллаҕына, үтүө санаанан салайтардахха аартыга арыллан иһэр. Күрүөнү арыйар курдук. Бастаан оскуолабыт иһинэн этэ, онтон улуустар, онтон Арассыыйа, онтон Аан дойду аһыллыбыта. Мин саныахпар, бу — сөптөөх суол. Оҕолорго Аан дойду хартыынатын олоҥхо курдук тэлэн биэрэр. Хас биирдии оҕо ытык аналынан талбыт идэтигэр ити сылдьыбытын умнубакка тирэх гынан, төһүү гынан тугу эрэ айарыгар, туох эрэ суолталааҕы дьонун, дойдутун туһугар оҥоруо, туһалаах дьон буолуохтара диэн баҕа санаалаахпыт. Онон махтал бу кэлэн кэпсэппиккэр.
-Лидия Петровна, кэпсээниҥ иһин махтал!
Виктория Григорьева, 11 «в» кылаас үөрэнээччитэ,
«Айыы Кыһата» гимназия, Дьокуускай куорат