Сэтинньи 29-30 күннэригэр «БИҺИГИБИИРГЭБИТ» Бүтүн Арассыыйатааҕы бэйэ-бэйэҕэ көмө акциятын волонтердарын өрөспүүбүлүкэтээҕи форумнара ыытылла турар. Ол чэрчитинэн, бүгүн, сэтинньи 30 күнүгэр, Smart бибилэтиэкэҕэ «Чөл олох төрдө» диэн аһаҕас кэпсэтии буолла. Аһаҕас кэпсэтиигэ волотердар, оскуола үөрэнээччилэрэ, усутудьуоннар кыттыыны ыллылар. Бу кэпсэтии эдэр ыччаты чөл олоҕу тутуһарга, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн чэбдик буоларга үөрэтэр, ыҥырар сыаллаах оҥоһулунна.
Тэрээһини В.А. Вонгродскай аатынан Дьокуускайдааҕы мэдисиинэ кэллиэһин үлэһитэ Анна Владимировна Андреева ыытта. Чөл олох төрдө тугуй? Билигин ханнык ыарыылар ордук элбэхтэрий? Ол биричиинэтэ туохтан тахсарый? Доруобай буоларга тугу гынабыт? диэн этиилэр, ыйытыктар, кыһалҕалар тула Өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай доруобуйа уонна мэдиссиинэ профилактикатын киинин кылаабынай бырааһа Юлия Евсеевна Спиридонова уонна Дьокуускай уопсастыбаннай палататын, «Трезвая Якутия» уопсастыбаннай хамсааһын бэрэссэдээтэлэ, «Стимул» өрөспүүбүлүкэтээҕи скандинавскай хаамыы салайааччыта Матвей Иванович Лыткин сэһэргээтилэр.
Юлия Спиридонова чөл олоҕу тутаһарга саамай сүрүн ньымалары, билигин туох ыарыыта элбээн турарын, ол биричиинэтин кэпсээтэ:
“Чөл олох диэн куһаҕан дьаллыктартан аккаастаныы эрэ буолбатах. Бу өйдөбүлэ олус киэҥ. Киһи чөл олоҕу тутуспатыттан элбэх ыарыы үөскүүр. Холобур, билигин сүрэх, тымыр ыарыылара (инфаркт, инсульт), гипертония элбээн туран. Бу сүрүн ыарыылар. Ону таһынан, сахарнай диабет, онкология, ис-үөс ыарыылара бааллар. Киһи олоҕун хайдах быһаалаахтык тутуһар да, инникитигэр оннук дьайыылаах буолар.Куһаҕан дьаллыктаах, чөл олоҕу тутуспат эдэр киһи этэ-сиинэ барытын аһарына турар, онтон сыыйа-баайа араас ыарыыларга тириэрдэн сөп.
Аан дойдутааҕы доруобуйа харыстабылын тэрилтэтэ бэлиэтииринэн, медиссиинэттэн киһи доруобуйата 10 % тутулуктаах, экологияттан 10-15 % , чөл олохтон 50-60%. Оҕолор, эдэр ыччат маны өйдүөхтээххит киһи доруобуйата – бэйэтин илиитигэр. Бу сылтан доруобуйа харыстабылын систиэмэтэ ыарыыга аҕалар, сабыдыалыыр биричиинэлэр тустарынан үлэтин саҕалаата. Эдэр ыччакка кинилэр «тылларынан» быһаарыахтаахпыт. Биһиэхэ «оҕо оҕоҕо”, үөрэнээччи үөрэнээччигэ диэн бырайыактардаахпыт. Супермаркеттарга үксүн өр харайыллар астар атыыланаллар. Төһө кыалларынынан бэйэ, сибиэһэй бородууксуйатын (эт-үүт, оҕуруот аһа) сии сатыахтаахпыт. Иҥэмтиэлээх, доруобай ас сүрүн принцибэ – сууккаҕа 400 гыраамтан кырата суох оҕуруот аһын, фруктаны сиэһин. Ону тэҥэ, сахары, тууһу кыччатыы – доруобай сылдьарга биир өссө биир хардыы.«
Ыарыыга сабыдыаллыыр биричиинэлэр:
— Арыгы, табах;
— Сахар. Олус элбэх сахары сиир киһи диабеттанар. Сахар фастфудка, бурдук аска, араас минньигэс соктарга баар. Оттоон фабричнай бородуукталарга «көстүбэт» сахар эмиэ баар. Холобур, макароҥҥа, бэчиэнньэҕэ о.д.а.
— Күннээҕи ас;
— Гипертонияҕа тириэрдэр аска-үөлгэ элбэх тууһу туттааһын.
Матвей Иванович Лыткин хамсаныы көмөтүнэн чөл туруктаах буоларга холобурдары аҕалла:
«Куһаҕан дьаллыгы кытта хайдах охсуһабыт? Киһини санаа салйар. Чөл олоҕу тутуһуу диэн сарсыардааҥы сэрээккэ, киэһэ чаас курдук хаамыы. Сорохтор күүс-сэниэ суох диэн буолумматтар. Күүс-сэниэ хаамтахха, хамсаннахха кэлэр. Бастатан туран, бэйэҕэ, төрөөбүт дойдуга таптал. Биһиги бэйэбит олорор сирбитин, дойдубутун, бэйэбитин таптыыр буоллахпытына сыһыан атын буолар. Бэйэтин таптыыр, харыстыыр киһи чөл олоҕу тутуүһар.Биһиги доруобуйабыт эппитигэр-сииммитэр харыстабыллаахтык, сөпкө сыһыаннаһырбытыгар күн аайы наадыйар.«
Эдэр ыччат ыалдьыттарга бэйэлэрин ыйытыктарын биэртэлээтилэр. Холобур, күҥҥэ хас калорийы сиэхтээхпититий? диэн ыйытыыга Юлия Евсеевна иҥэмтэлээх, туһалаах ас – чөл доруобуйа төрдө диэн бэлиэтээтэ: — «Хас биирдии киһи күннээҕи нуормата тус туспа. Калорийы ааҕыы – ас кэһиллиитэ. Киһи калорийы ааҕар буоллаҕына ньиэрбинэй сылдьар буолуон сөп. Нуорматыттан таҕыстаҕына бэйэтин «буруйданыан» сөп. Саамай сөптөөх, табыгастаах ньыма – «доруобай» тэриэлкэ принцибэ. Тэриэлкэбит размерын эмиэ көрөбүт. Олус улахан, кыра буолуо суохтаах. 20 см тэриэлкэ сөрү сөп. Тэриэлкэбитин хас да чааска араарабыт:
1) клетчатка (оҕуруот аһа, фрукта — ис-үөс үчүгэйдик үлэлииригэр аналлаах);
2) углевод (хортуоска, рис о.д.а)
3) жир (эт-үүт).
Сырыы аайы бу ньыманы туһаннахха ханнык да калорийы ааҕарга наадата суох. Бары битэмминнэри, иҥэмтиэлээх элеменнары иҥэринэ турунуоххут. Биһиэхэ кэлэн чөл олоҕу тутуһар ньымалары үөрэтиэххитин сөп.«
Сорох киһи спордунан дьарыктанар, сорох аһын көрүнэр. Хайата табыгастааҕый? Туох араастааҕый? диэн ыйытыкка ыалдьыттар арыгыттан, табахтан ураты аҕыйахтык хамсаныы – ыарыыга тиэрдэр өссө биир биричиинэ буоларын бэлиэтээтилэр. Күҥҥэ 10 тыһ. хаамыыны оҥордохпутуна киһи физическай форматын илдьэ сылдьарыгар нуорма буолар эбит. Аныгы үйэҕэ телефоннарга барыларыгар төһөнү, хас км хампыппытын ааҕар сыһыарыылар бааллар. Төһө кыалларынан спордунан нэдиэлэҕэ иккитэ дьарыктана сатыахха наада.
Юлия Евсеевна Спирирдонова: «Киһи спордунан дьарыктаннаҕына астыныы ылар. Хас биирдии киһи гормоннарын үлэлэтэри сатыахтаах. Актыыбынай олох, хаамыы, спорт эндорфин көтөҕүллүүтүгэр тиэрдэр. D битэмиин ыларбытыгар күҥҥэ элбэхтэ сылдыахтаахпыт. Сөбүлүүр муусукаҕын истии, сөбүлүүр кинигэҕин ааҕыы, доҕоттору кытта көрсүһүү – эмиэ эндорфин көтөҕүллүүтгүгэр тиэрдэр.»
Түбүктээх үлэни бүтэрии дуу утуйуу дуу? Хайата ордук суолталааҕый? диэн устудьуон ыйытыытыгар Юлия Евсеевна Спириридонова маннык сэһэргээтэ: «Быраас быһыытынан, утуйар ордук дии саныыбын. Киһи утуйар кэмигэр мелатонин гормоннара киэһэ 10 чаастан сарсыарда 4 чааска дылы үөскүүллэр. Утуйуу иннинэ биир чаас төлөппүөнтэн сынньанар орддук. Тоҕо диэтэр, гаджеты көрүү гормон үөскүүрүн мэһэйдиир. Арай сарсын эксээмэн баар буоллаҕына дьыаланы бүтэрэр ордук. Күн аайы маннык буолбат диэн өйдүөхтээхпит.»
Аһаҕас кэпсэтии бүтүүтүгэр чөл олоҕу тутуһарга, доруобай сылдьарга маннык түмүктэр оҥоһулуннулар:
- Күннээҕи олохпутугар сөптөөх, иҥэмтиэлээх аһы аһааһын. Туууһу, сахаары аҕыйатыы. «Доруобай» тэриэлкэ ньымата.
- 10 тыһ. хаамыыны оҥоруу. Актыыбынай олох. Режими тутуһуу.
- Куһаҕан дьаллыктартан аккаастаныы.
- Бэйэни таптааһын уонна харыстабыллаахтык сыһыаннаһыы.
Бу курдук, эдэр ыччат чөл олохтоох киһи өйдүүн-санаалыын, эттиин-сиинниин чэгиэн туруктанарын бүгүҥҥү кэпсэтииттэн элбэҕи билэн тарҕастылар.
Keskil14.ru